VI Mehmed: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k Mr rqasimzade VI Mehmed səhifəsinin adını VI Mehmed Vahidəddin olaraq dəyişdi.: Şəxsin adı tam qeyd edilməmişdi
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{Dövlət xadimi
|azərbaycan dilində adı='''VI Mehmed Vahidəddin'''|adın orijinalı=سادس محمد وحيد الدين|portret=Sultan Mehmed VI of the Ottoman Empire.jpg|izah=|portretin ölçüsü=290|titul=[[Osmanlı sultanlarının siyahısı|36-cı Osmanlı sultanı]]|ləqəbi=|dövr əvvəl=[[3 iyul]] [[1918]]|dövr son=[[1 noyabr]] [[1922]]|sələfi=[[V Mehmed]]|xələfi=''səltənət qaldırıldı''|varisi=|milliyəti=|dini=[[Sünni]], [[İslam]]|doğum tarixi={{doğum tarixi|1861|1|14}}|doğum yeri=[[İstanbul]], [[Osmanlı imperiyası]]|ölüm tarixi={{vəfat tarixi və yaşı|1926|5|16|1861|1|14}}|ölüm yeri=[[San-Remo]], [[İtaliya]]|dəfn yeri=[[Sultan Səlim məscidi]], [[Dəməşq]]|sülalə=|əvvəlki adı=|atası=[[I Əbdülməcid]]|anası=[[Gülüstü Qadınəfəndi]]|həyat yoldaşı=[[Əminə Nazikəda Qadınəfəndi]]<br />[[Səniyə İnşirah xanım]]<br />[[Şadiyə Müvəddət Qadınəfəndi]]<br />[[Nəvvarə xanım]]<br />[[Nəvzad xanım]]|uşaqları=[[Fatma Ülviyə Sultan]]<br />[[Sabiha Sultan]]<br />[[Mehmed Ərtoğrul Əfəndi]]|monoqramı=Tughra of Mehmed VI.svg|monoqramın adı=Tuğra|bayraq=Flag of the Ottoman Empire.svg}}
'''VI Mehmed, Sultan Vahidəddin''' və ya '''Sultan Vahiduddin''' ([[Osmanlı Türkcəsidili|Osmanlı türkcəsi]]: '''وحيدمحمد الدين'''السادس‎ Vahiduddin- Mehmed-i ya Mehmedi-Sadis;sādis) (d. 14[[4 yanvar]] [[1861, İstanbul]] - ö. [[16 may]] [[1926, San-Remo]]) — [[Osmanlı İmperiyası]]nınsultanlarının [[Osmanlı sultanlarısiyahısı|36-cıson və sonOsmanlı sultanı]] və 28115-ci Osmanlı xəlifəsi (3 iyul 1918 - 1 noyabr 1922). Sultan Vahidəddindən sonra [[Türkiyəİslam]]də padşahlıq ləğv edilmiş, lakin [[İslamXəlifələrin Xilafətisiyahısı|xəlifəsi]] səltənəti qardaşı Əbdülməcid vasitəsilə davam etdirilib. [[Türbə]]si Türkiyədə olmayan yeganə Osmanlı padşahıdır.
 
== Həyatı ==
31-ci Osmanlı sultanı [[I Əbdülməcid|Əbdülməcidin]] oğludur. 1861-ci ildə anadan olub. Sultan Rəşadın vəfat etdiyi gün, Birinci Dünya müharibəsinin qorxunc nəticələri altında sultan oldu. 30 oktyabr 1918-ci ildə [[Mudros müqaviləsi|Mudros sülhü]] imzalandı və [[Birinci Dünya müharibəsi]] Osmanlıların məğlubiyyəti ilə bitdi. Sultan Vahidəddin bu sülhü imzalayan nümayəndələri qəbul etmədi.
 
=== İlk illəri ===
Sultan Vahidəddin əlində ancaq düşmənlərə təslim edilmiş bir milləti idarə etmək qaldı. İstanbul [[16 mart]] [[1920-ci il]]də ittifaq dövlətləri tərəfindən işğal edildi. İngilislər [[Anadolu]]nun cənub-şərq hissəsini ([[Kilikiya]]), fransızlarla birlikdə isə [[Şərqi Frakiya]] və [[Dardanel]] ilə [[Bosfor]] boğazları zonasını işğal etdilər. [[Yunanıstan]] Qərbi Anadoluda [[İzmir]]i ələ keçirdi. [[10 avqust]] 1920-ci ildə düşmənlərin hazırladığı və Anadolunun işğalını ehtiva edən [[Sevr müqaviləsi]] imzalandı. Osmanlı ordusu tamamilə ləğv edildi. Sultanı qorumaq üçün, yeganə yeddi yüzlük dəstə qaldı. Sultan bu batalyonu, [[Ayasofya]] ətrafına göndərdi və məscidə zəng taxmaq və ya muzey etmək istəyənlərə atəş açmaq əmrini verdi.
[[4 yanvar]] [[1861]]-ci ildə [[Dolmabağça sarayı]]<nowiki/>nda dünyaya gəlmişdir. Atası [[Əbdülməcid|Sultan Əbdülməcid]], anası isə [[Gülüstü Qadınəfəndi]]<nowiki/>dir. 6 aylıqkən atası, 4 yaşında isə anası vəfat etmiş, bu səbəblə atasının digər xanımı olan [[Şayəstə Qadınəfəndi|Şayəstə xanım]]ın himayəsində böyümüşdür. Aldığı saray təhsili və [[Fateh məscidi|Fateh mədrəsəsi]]<nowiki/>ndə aldığı bəzi dərslərlə özünü yetişdirdi. Böyük qardaşı [[II Əbdülhəmid|Sultan Əbdülhəmid]] taxta çıxdıqdan sonra ona hədiyyə etdiyi Çəngəlköy köşkündə məskunlaşdı və taxta çıxanadək burada yaşadı. Bu səbəblə yaşadığı bu köşk [[Vahidəddin köşkü]] adlanmağa başlandı. Dövrün [[Vəliəhd|Osmanlı vəliəhdi]] [[Yusif İzzəddin Əfəndi]]<nowiki/>nin gözlənilməz ölümünün ardından ([[1 fevral]] [[1916]]) Osmanlı taxtının rəsmi [[vəliəhd]]<nowiki/>i elan edildi. Bu ünvanla [[Avstriya-Macarıstan|Avstriya-Macarıstan imperatoru]] [[I Frans İosif]]<nowiki/>in cənazəsində ([[1916]]) və [[Almaniya İmperiyası|Alman imperatoru]] [[II Vilhelm]]<nowiki/>in xüsusi dəvətində iştirak etdi və [[padşah]]ı təmsil etdi. Digər böyük qardaşı [[V Mehmed|Sultan Mehmed Rəşad]]ın vəfatının ardından ([[3 iyul]]) VI Mehmed adıyla taxta çıxarıldı. Ancaq daha çox '''Sultan Vahidəddin''' olaraq anıldı.
 
=== Səltənət illəri ===
İşğal altındakı İstanbuldan vətənin qurtarıla bilməyəcəyini anlayan Sultan Vahidəddin, güvəndiyi komandirləri [[Anadolu]]ya göndərmək istədi. Ancaq onlar, "Dünyaya qarşı hərb edilməz. Bu iş olmaz" deyərək getməyi rədd etdilər. Sultanın qurtuluşun Anadoludan reallaşacağına ümidi tam idi. Özü getməyi düşündü isə də, İngilislər "Əgər Anadoluya keçsən İstanbulu rumlara işğal etdirər, daş üstündə daş buraxmarıq" deyərək maneə törətdilər. Bu səbəbdən bir gün saraya çağırdığı [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamalı]], "Paşa, indiyə qədər dövlətə çox xidmət etdin. Bunları unudun. Əsl indi edəcəyin xidmət hamısından mühüm ola bilər. Dövləti qurtara bilərsən!" sözlərindən sonra, onu böyük səlahiyyətlərlə Anadoluya göndərdi. Beləcə [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]] başlamış oldu.
[[Məclis-i Məbusan|Milli Məclis]]<nowiki/>də keçirilən andiçmə mərasimindən sonra [[Tələt paşa|Tələt Paşa]] hökumətini vəzifəsində saxlayaraq sarayda bir qərargah qurdu və davam edən [[Birinci Dünya müharibəsi]]<nowiki/>ni buradan izləməyə başladı. İlk rəsmi açıqlaması isə müharibənin səbəb olduğu qıtlıq və bahalığa qarşı gördüyü tədbirlər haqqında oldu. Müharibə cəbhələrinin açılmadığı bölgələrdə elan olunmuş hərbi vəziyyəti aradan qaldırdı və bununla da əhalinin rəğbətini qazandı. Ancaq müharibənin gedişatı Osmanlının əleyhinə idi. [[Fələstin]] və [[Suriya]] əldən çıxmış, [[Kiçik Asiya|Anadolu]] torpaqları təhlükə altına düşmüşdü. Padşahın fəxri yavəri olan [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] sultana yolladığı teleqrafda sülhdən başqa bir çarə qalmadığını bildirmişdi ([[7 oktyabr]]).
 
Sultan Vahidəddin [[İttihad və Tərəqqi|İttihadçı hökuməti]] istehfaya göndərdi və [[Əhməd Tofiq Paşa]] rəhbərliyində yeni bir hökumət kabinetini qurmağı əmr etdi. [[Məclis-i Məbusan|Məclis]]<nowiki/>in yeni sessiyasının açılışında çıxış edən Sultan Vahidəddin [[Vudro Vilsonun 14 maddəsi|Vilson prinsipləri]]<nowiki/>nin sülh üçün tək yol olduğunu, ordunun cəsarətlə başladığı bu vəzifəni şərəflə tamamlamaq istədiyini bildirdi. Bu əsnada sultana teleqraf yollayan [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] yeni qurulacaq hökumət kabinetinin rəhbərliyini [[Əhməd İzzət Paşa]]<nowiki/>ya verilməsini və özünün də Hərbi nazir olmasını təklif etdi. Bu təklifi qəbul edən Sultan Vahidəddin [[14 oktyabr]] [[1918]]-ci ildə bu vəzifəni yavərlərindən [[Əhməd İzzət Paşa]]<nowiki/>ya verdi. Hərbi nazir olan [[Əhməd İzzət Paşa]], yeni qurduğu hökumət kabinetinə [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>nın tərəfdarlarından Rauf Orbay və Fəthi Okyarı da əlavə etdi. Sultan Vahidəddin gedən sülh danışıqlarının rəhbərliyinə bacısı [[Mədiha Sultan]]ın əri [[Kürəkən Fərid Paşa|Fərid Paşa]]<nowiki/>nı gətirmək istəyirdi. [[Sədrəzəm]] isə buna etiraz etdi və Bahriyə naziri Rauf bəyin rəhbərliyindəki türk heyəti [[Mudros müqaviləsi|Mudros sülhü]]<nowiki/>nü imzaladı ([[30 oktyabr]]).
İstiqlaliyyət müharibəsi Türkiyənin qələbəsilə nəticələndikdən sonra [[Ankara Hökuməti|Türkiyə Böyük Millət Məclisi Hökuməti]] [[1 noyabr]] [[1922-ci il]]də xilafət ilə səltənətin ayrıldığını və səltənətin ləğv edildiyini qanun ilə qəbul etdi. Sultan Vahidəddinin adı xütbələrdən çıxarıldı. İstanbul və Anadolu mətbuatında əleyhində yazılar çıxmağa başladı.
 
Səltənətinin dördüncü ayı tamamlanmamış çətin vəziyyətə düşən Sultan Vahidəddin vaxt qazanmağa çalışdı. Dövlətin düşdüyü vəziyyətdən çıxması üçün [[İngiltərə]] və [[Fransa]] yönlü siyasət yeritməyə qərar verdi. [[Antanta|Müttəfiq dövlətlər]] isə müharibənin məğlub olanlarını cəzalandırmaq istəyirdi. Bu səbəblə Sultan Vahidəddin [[Antanta|müttəfiq dövlətlər]]<nowiki/>in gözündə günahsızlığını sübut etmək üçün bütün hadisələri [[İttihad və Tərəqqi|İttihadçılar]]ın boynuna yıxmağa çalışdı. [[İstanbul]]<nowiki/>a gəlməyə hazırlaşan [[Antanta|müttəfiq dövlətlər]]<nowiki/>in heyətini qarşılamaq üçün yeni bir hökumət qurmağa qərar verdi. Belə ki, fəaliyyətdə olan [[Əhməd Tofiq Paşa]] hökuməti [[İttihad və Tərəqqi|İttihad və Tərəqqi cəmiyyəti]]<nowiki/>nin öndə gələn üzvlərinin ölkədən gizlicə qaçmasına ([[2 noyabr|2]]-[[3 noyabr]] gecəsi) göz yummuş və bununla da, onlardan tərəf olduqlarını bildirmişdi. Sultan Vahidəddinin bu qərarının konstitusiyaya zidd olduğunu bildirən [[Əhməd İzzət Paşa]] hökuməti isə ləğvi gözləmədən öz istəyilə istehfa verdi ([[8 noyabr]]).
Sultan [[17 noyabr]] 1922-ci ildə [[Dolmabağça sarayı]]ndan Malaya hərb gəmisi tərəfindən [[Malta]] adasına getdi. Oradan [[Hicaz Krallığı|Hicaz Kralı]] [[Şərif Hüseyn]]in dəvəti ilə [[Məkkə]]yə getdi. Sonra da [[İtaliya]]ya gedərək orada yaşadı. Sultan Vahidəddin, ağrılı və çətinlik içində keçən bir sürgün həyatından sonra, [[16 may]] [[1926-cı il]]də İtaliyada, [[San-Remo]]da vəfat etdi.
 
Sultan Vahidəddin, yeni hökuməti 73 yaşındakı qudası [[Əhməd Tofiq Paşa]]<nowiki/>nın (qızı [[Fatma Ülviyə Sultan]] [[paşa]]<nowiki/>nın oğlu ilə evli idi) rəhbərliyində qurdu. İki gün sonra isə 60 gəmidən ibarət [[Antanta|müttəfiq dövlətlər]] donanması [[İstanbul]]<nowiki/>a daxil oldu ([[13 noyabr]]). [[Əhməd Tofiq Paşa|Tofiq Paşa]] hökumətinin [[Məclis-i Məbusan|məclis]]<nowiki/>də təsdiqlənməsindən sonra mətbuat açıqlaması verən Sultan Vahidəddin müharibə əsnasında baş verənlərin təqsirkarının xalq deyil, [[İttihad və Tərəqqi|İttihad və Tərəqqi hökuməti]] olduğunu və [[İngiltərə]] ilə dostluğun davamı üçün əlindən gələni edəcəyini bildirdi. Yenicə qurulan hökumətdən isə [[İttihad və Tərəqqi|İttihadçılar]]ın mühakimə edilməsi üçün dərhal fövqəladə bir məhkəmə qurulmasını istədi.
 
[[Məclis-i Məbusan]] isə fövqəladə məhkəmənin çağırılması hüququnun konstitusiyaya görə özlərinə aid olduğunu iddia edərək hadisəyə etirazını bildirdi. Sultan Vahidəddin isə bu çətin vəziyyətdən çıxmaq üçün dövlətin tək əldən idarə edilməli olduğunu anladı və konstitusiyanın ona verdiyi hüquqla [[Məclis-i Məbusan]]ı ləğv etdi ([[21 dekabr]]). Yenə konstitusiyaya görə, növbəti 4 ayda keçirilməli olan seçimləri ölkənin işğal altında olması bəhanəsilə təxirə saldı. Onun [[Mütləq Monarxiya|mütləqiyyət]]ə yönəlməsində, əlbəttə ki, xarici faktorların da təsiri vardı. Keçmiş müttəfiqlərindən [[Bolqarıstan|Bolqar çarı]] oğlu [[III Boris]]<nowiki/>in lehinə taxtdan çəkilmişdi. [[Almaniya İmperiyası|Alman imperatoru]] [[II Vilhelm]] taxtından çəkilmiş və [[respublika]] elan edilmişdi. [[Avstriya-Macarıstan|Avstriya-Macarıstan imperatoru]] [[I Frans İosif]] də taxtdan çəkildiyi üçün [[Avstriya]] və [[Macarıstan]] respublikaları yaranmışdı. Sultan Vahidəddinin qorxusu isə [[İstanbul]]<nowiki/>un əldən çıxması, [[Xəlifə|xilafət]] və səltənətin aradan qaldırılması idi.
 
Sultan Vahidəddin hökumətin içində olan İttihadpərəst üzvlərin uzaqlaşdırılması üçün [[Əhməd Tofiq Paşa|Tofiq Paşa]] rəhbərliyində ikinci hökumət kabinetini qurdu ([[13 yanvar]]). İkinci [[Əhməd Tofiq Paşa|Tofiq Paşa]] hökuməti sultana yaxın şəxslərdən ibarət idi. Sultan Vahidəddin kütləvi həbslərə başlamadan öncə [[Kürəkən Fərid Paşa|Fərid Paşa]] vasitəsilə [[ingilislər]]<nowiki/>in prosesə münasibətini öyrənməyə çalışdı. [[Diyarbəkir]]<nowiki/>in keçmiş qubernatoru Rəşid bəyin həbsdən qaçması ([[25 yanvar]]) [[ingilislər]]<nowiki/>in təzyiqlərinin artmasına səbəb oldu. Daha öncə Daxili İşlər naziri İzzət bəy tərəfindən [[ingilislər]]ə adı verilən 60 nəfərin 30-u həbs edilmiş, [[ingilislər]] bunlardan 23-nün onlara təslim edilməsini tələb edirdi. Hökumət isə bu təklifi qəbul etmədi.
 
Bu əsnada [[İstanbul]]<nowiki/>a gələn [[fransız]] generalı d’Esperey, sultanın və hökumətin prosesləri uzatmasından bezərək toplanan batalyonla saraya gələcəyini və istədiklərini alacağını söyləyərək sarayı təhdid etdi. [[Sədrəzəm]]<nowiki/>i [[Fransızlar|fransız]] səfirliyinə çağırdı. [[Fransızlar]] adını verdikləri 36 nəfərin həbs edilməsini istədilər. [[Antanta|Müttəfiq dövlətlər]]<nowiki/>lə 3 aydır razılığa gələ bilməyən hökumətə etirazını bildirən Sultan Vahidəddinin sərt üslubundan narahat olan [[Əhməd Tofiq Paşa|Tofiq Paşa]] istehfa verdi və [[Kürəkən Fərid Paşa|Fərid Paşa]] [[Sədrəzəm|sədarət]]ə gətirildi ([[4 mart]]).
 
Yeni hökumət keçmiş [[sədrəzəm]]<nowiki/>lərdən [[Səid Halim Paşa]] da daxil olmaqla [[İttihad və Tərəqqi]] cəmiyyətinin öndə gələnlərini həbs etdirdi. [[Yozqat]]ın Boğazlıyan bölgəsinin qubernatoru olan Mehmed Kamal bəyin mühakiməsi dərhal nəticələndi və edam cəzası [[şeyxülislam]] fətvası ilə sultanın imzasıyla təsdiqləndi. [[Bəyazid məscidi|Bəyazid meydanı]]<nowiki/>nda edam olunan və milli şəhid elan edilən Kamal bəyin cənazəsinin universitet tələbələrinin əlləri üzərində bayrağa bükülü olaraq daşınması [[Antanta|müttəfiq dövlətlər]]<nowiki/>ini narazı saldı. Paris konfransına təmsilçi göndərmə istəyi və sultanın məsələni müzakirə etmək üçün tələb etdiyi məsul şəxslərlə görüş baş tutmadı. [[Antanta|Müttəfiq dövlətlər]] hökumətin bütün işlərinə qarışırdı. Digər yandan sultan, [[Kiçik Asiya|Anadolu]] və [[Rumeli]]<nowiki/>yə [[Şahzadə (Osmanlı)|şahzadələr]]<nowiki/>in rəhbərliyi ilə göndərdiyi nəsihət heyətləriylə xalqı sakitləşdirməyə çalışırdı.
 
[[Antanta|Müttəfiq dövlətlər]]<nowiki/>i ictimai asayişin təmin edilməsi üçün Osmanlı zabitlərinin [[Kiçik Asiya|Anadolu]]<nowiki/>dakı birliklərə qoşulmasına icazə verdi. [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] da 9. Ordu müfəttişliyinə təyin edildi ([[30 aprel]]). Sultan Vahidəddin [[İzmirin işğalı]]<nowiki/>ndan sonra istehfa verən [[Kürəkən Fərid Paşa|Fərid Paşa]] rəhbərliyində ikinci hökumət kabineti qurdu ([[19 may]]). Yeni qurulan hökumət həbs olunan 23 milliyyətçini azadlığa buraxdı. [[İttihad və Tərəqqi|İttihadçılar]]ın həbs olunması və məhkəmə prosesi isə təxirə salındı. Sultanın sarayda çağırdığı səltənət şurasında ([[26 may]]) artıq ölkənin yadellilərdən azad edilməsi qərar alındı. Bundan narahat olan [[Antanta|müttəfiq dövlətlər]] həbs olunan 67 siyasi məhbusu [[Malta]] adasına sürgün etdi ([[27 may]]). Nəhayət, müttəfiqlərin hökuməti Paris konfransına dəvət etməsi nəticəsində münasibətlər yaxşılaşdı və [[İttihad və Tərəqqi|İttihadçılar]]ın həbsi yenidən davam etdi. Konfransda iştirak edəcək şəxləri şəxsən seçən Sultan Vahidəddin [[Kürəkən Fərid Paşa|Fərid Paşa]]<nowiki/>ya inanmadığı üçün [[Əhməd Tofiq Paşa|Tofiq Paşa]]<nowiki/>nı da heyətə daxil etdi.
 
[[Yunanlar|Yunan]] işğalına qarşı toplanan siyasi cəmiyyətlərin başladığı silahlı mübarizə getdikcə güclənmişdi. İngilsilər bu milliyyətçi hərəkatın arxasında [[İttihad və Tərəqqi|İttihadçılar]]ın olduğunu iddia edərək sultana təzyiq edir və [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>nın geri çağırılmasını tələb edirdi. Bu əsnada sultanın yaşadığı [[Ulduz sarayı]]<nowiki/>nda böyük bir yanğın çıxdı ([[8 iyun]]). Bütün əşyaları yanan və son anda xilas olan Sultan Vahidəddin ''“Millətimin ocağı yanıb, mən onu düşünürəm. mənim evim yanmış, nə önəmi var ?”'' dedi. [[Vəliəhd]] [[Əbdülməcid Əfəndi]] də sultana məktub yazaraq davam edən ingilispərəst siyasəti və [[Kürəkən Fərid Paşa|Fərid Paşa]]<nowiki/>nın konfransa göndərilməsini tənqid etdi ([[12 iyun]]). Məktubu ələ keçirən [[ingilislər]] milliyyətçilərin sultana qarşı bir çevriliş hazırladığını və [[Ulduz sarayı]]<nowiki/>ndakı yanğının da bir sui-qəsd nəticəsində çıxdığını iddia edərək meydanı qızışdırmağa başladılar.
 
Siyasi fikirlərini daima gizli saxlayan Sultan Vahidəddin digər yandan [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>nın geri çağırılması təkliflərini rədd edirdi. Hökumət çıxarılan qanunla [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>nı vəzifədən alsa da ([[23 iyun]]), Sultan Vahidəddin buna səssiz qaldı. 3. Ordu müfəttişi imzasıyla sultana [[teleqraf]] çəkən [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] hökumətin bu qərarından şikayət etdi və lazım gələrsə, bütün vəzifələrindən isthefa verib xalqın mübarizəsinə qatılacağını bildirdi. Sultan Vahidəddin isə özünün və hökumətin [[ingilislər]]<nowiki/>in təzyiqi altında olduğunu, bu vəziyyətdə [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>nın [[Kiçik Asiya|Anadolu]]<nowiki/>da qalmasının daha münasib olacağını bildirdi. Bu səbəblə hərbi nazirlikdən onun adına 2 aylıq icazə alaraq vəziyyət sabitləşənə qədər hadisələrdən uzaqlaşmağı tövsiyə etdi.
 
İngilis kəşfiyyatı isə [[Kiçik Asiya|Anadolu]]<nowiki/>dakı milli hərəkatın arxasında sultanın və hökumətin olduğunu anlamışdı. [[Samsun]]<nowiki/>da [[ingilislər]]<nowiki/>lə Rüfət bəy arasında yaranan gərginliyin ardından [[ingilislər]] saraya nota göndərdi və [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>nın həbs edilərək İstanbula gətirilməsini və Rüfət bəyin vəzifədən alınmasını tələb etdi. Sultan Vahidəddin isə Ərzurumda olan [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>ya [[teleqraf]] çəkərək vəziyyətin gərginliyini və artan təzyiq səbəbilə vəzifədən alındığını bildirdi ([[8 iyul|8]]-[[9 iyul]] gecəsi). [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] isə göndərdiyi cavab məktubunda sultanı və hökuməti çətin vəziyyətə salmamaq üçün bütün hərbi rütbələrindən istehfa etdiyini, [[millət]] və [[sultan]] adına mübarizəyə davam edəcəyini bildirdi.
 
Sultan Vahidəddin isə [[Samsun]]<nowiki/>dakı hadisə ilə [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>nın heç bir əlaqəsinin olmadığını sübut etməyə çalışırdı. [[Admiral|Baş admiral]] Artur Kaltorpa xüsusi xəbər göndərərək ([[8 iyul]]) [[Aydın ili|Aydın]] bölgəsindəki [[Yunanlar|yunan]] zülmündən şikayət etdi. Əmrindəki orduların ləğv edilməsi, vəziyyətin isə təhlükəli bir hal alması səbəbilə tək ümidinin [[İngiltərə]] hökuməti olduğunu bildirdi.
 
Digər yandan [[sədrəzəm]] Paris konfransından heç bir nəticə əldə etmədən geri dönmüşdü ([[15 iyul]]). Ertəsi gün sultanın qəbulunda olan [[vəliəhd]] [[Əbdülməcid Əfəndi]] [[sədrəzəm]]<nowiki/>in konfransdakı mövqeyini və siyasətini ciddi şəkildə tənqid etdi. Ancaq sultan imtina edə bilmədiyi [[Kürəkən Fərid Paşa|Fərid Paşa]] rəhbərliyində üçüncü hökumət kabinetini qurdu ([[20 iyul]]). Yeni hökumətə milli hərəkat yönümlü olan [[Əhməd Tofiq Paşa|Tofiq Paşa]], [[Əhməd İzzət Paşa]] və Əli Rza Paşalar da alındı. [[Sədrəzəm]] isə bir qərar çıxararaq [[Anadolu]]<nowiki/>da milli bir konqresin keçirilməsinə etiraz etdi. 2 gün sonra [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>nın rəhbərliyində açılan [[Ərzurum konqresi]] ([[23 iyul]]) sultana bağlı olduqlarını bildirən və [[sədrəzəm]]<nowiki/>in verdiyi qərarı tənqid edən bir [[teleqraf]] yolladı. [[İngilislər]] isə hökumətə nota göndərərək ([[24 iyul]]) [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>nın üsyankar elan edilməsini tələb etdi. [[Sədrəzəm]], uzun danışıqların ardından [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] və Rauf bəy haqqında həbs qərarı çıxara bildi ([[29 iyul]]). Buna etiraz edən [[Əhməd İzzət Paşa]] istehfa verdi. [[Vəliəhd]] [[Əbdülməcid Əfəndi]] dərhal saraya gedib, hələ də [[Kürəkən Fərid Paşa|Fərid Paşa]]<nowiki/>nı qorumağa çalışan Sultan Vahidəddini olduqca sərt bir dillə tənqid etdi. [[İngilislər]]<nowiki/>in artan təzyiqi nəticəsində [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>nın bütün nişanları geri alındı və fəxri yavərliyi ləğv edildi ([[9 avqust]]). Hökumətin bu mövqeyini tənqid edən [[Əhməd Tofiq Paşa|Tofiq Paşa]] da 2 gün sonra istehfa verdi. Hökumət [[4 sentyabr]]<nowiki/>da başlayan Sivas konqresinə qarşı fəaliyyətə başlasa da, buna nail ola bilmədi. [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] ilə sultan arasında aşılmaz bir divar hörüldü. [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi|Milli azadlıq hərəkatı]] isə rəsmi bir hökumət qurulanadək [[İstanbul]]<nowiki/>la bütün əlaqələrinin kəsildiyini elan etdi ([[11 sentyabr|11]]-[[12 sentyabr]] gecəsi). [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>nın [[Sivas]]<nowiki/>dan göndərdiyi məktubu alan ([[29 sentyabr]]) Sultan Vahidəddin dərhal hökuməti istehfaya göndərdi və onun məsləhəti ilə [[Əli Rza Paşa]]<nowiki/>nı [[Sədrəzəm|sədarət]]ə gətirdi ([[2 oktyabr]]).
 
Yeni qurulan hökumətə yalnız [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi|milli azadlıq hərəkatı]]<nowiki/>nı dəstəkləyənlər alındı. [[İstanbul]]<nowiki/>la [[Ankara Hökuməti|Ankara]] arasında 20 gündür bağlı olan teleqraf xətti bərpa edildi.
 
[[Əli Rza Paşa]] hökumətindən narazı olan [[Antanta|müttəfiqlər]] sultanın qorxularını təhrik etmək üçün [[İstanbul]]<nowiki/>un gələcəyini müzakirə etməyə başladılar. [[İngilislər]] türklərin [[İstanbul]]<nowiki/>dan çıxarılmasını istəyirdilər. Gəzən şayələrdən narahat olan Sultan Vahidəddin [[Antanta|müttəfiq dövlətlər]]<nowiki/>in təmsilçiləri ilə görüşmək istəsə də, müsbət cavab ala bilmədi. [[İngilislər]]<nowiki/>i razı salmaq üçün məclisin açılışını gecikdirməyə çalışsa da, [[12 yanvar]] [[1920]]-ci ildə sonuncu [[Məclis-i Məbusan]] açıldı.
 
Sultan Vahidəddin xəstəliyini bəhanə edərək açılışa qatılmadı. Gəzən şayələrə son qoymaq üçün səhhətinin pis olması haqqındakı tibbi arayışları qəzetlərdə dərc etdirdi. Bu əsnada [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] sultana [[teleqraf]] çəkərək səhhətindən narahat olduğunu bildirdi. Digər yandan Sultan Vahidəddin də məclis üzvlərini qəbul edir, onlardan milli hərəkat haqqında məlumat alırdı.
 
Bu xəbərlərdən təlaşlanan müttəfiqlər, Osmanlı əsgərlərinin [[Topqapı sarayı]] və [[Aya Sofya|Ayasofya]] ətrafından uzaqlaşdırılmasına, sultanı [[İttihad və Tərəqqi|İttihadçılar]]<nowiki/>dan qorumaq və [[Anadolu]]<nowiki/>ya qaçmasına mane olmaq üçün [[Ulduz sarayı]]<nowiki/>nın nəzarət altına alınmasına qərar verdi. Sultanın verdiyi əmrlə [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]]<nowiki/>nın nişanları geri qaytarıldı ([[3 fevral]]).
 
[[Antanta|Müttəfiq dövlətlər]] sultanı sıxışdırmaq üçün London konfransında ([[5 mart]]) alınmış qərarla [[İstanbul]]<nowiki/>un işğalını elan etdi. Əvvəlcə [[İstanbul]]<nowiki/>dakı [[Yunanlar|yunan]] və [[ermənilər]]<nowiki/>in qətl ediləcəyi şayələri yayıldı. Ardından [[İstanbul]] rəsmi olaraq işğal edildi və bütün rəsmi orqanlar ələ keçirildi ([[16 mart]]). Milliyyətçi liderlər həbs edilərək [[Malta]]<nowiki/>ya sürgün edildi. Hökumət [[2 aprel]]<nowiki/>də istehfaya getdi. Sultan Vahidəddin [[5 aprel]]<nowiki/>də yenidən [[Kürəkən Fərid Paşa|Fərid Paşa]] rəhbərliyində hökumət qurdu. [[Məclis-i Məbusan|Məclis]] sultanın əmriylə bağlandı ([[11 aprel]]).
 
Nəhayət, [[Ankara Hökuməti|Ankara]]<nowiki/>da toplanan [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|Böyük Millət Məclisi]] toplanaraq ([[23 aprel]] [[1920]]) millətin yeganə təmsilçisi olduğunu bütün dünyaya elan etdi. Buna cavab olaraq isə [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] və 5 yaxın adamı haqqında ölüm hökmü verildi ([[24 may]]). Çox keçmədən [[Sevr müqaviləsi (1920)|Sevr sülhü]] imzalandı ([[10 avqust]]). Buna məclisin reaksiyası sərt oldu. Belə ki, Sultan Vahidəddin xain elan edildi və kürəkəni [[Kürəkən Fərid Paşa|Fərid Paşa]] haqqında ölüm hökmü verildi ([[7 oktyabr]]).
 
[[İngilislər|İngilisləri]]<nowiki/>n təzyiqi ilə [[Əhməd Tofiq Paşa|Tofiq Paşa]] yenidən [[Sədrəzəm|sədarət]]ə gətirildi ([[21 oktyabr]]). [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] isə bu hökuməti tanıımaqdan imtina etdi. Bu əsnada [[yunanlar]]<nowiki/>a qarşı ilk zəfər olan [[Birinci İnönü döyüşü|İnönü döyüşü]] baş verdi. [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|Məclis]]<nowiki/>in [[8 fevral]]<nowiki/>da keçirilən gizli iclasında sultanın taxtdan endirilməsinə qərar verildi. Nəhayət, Sultan Vahidəddinin [[Ankara Hökuməti|Ankara hökuməti]]<nowiki/>ni tanımaması nəticəsində [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|məclis]] səltənəti və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]]<nowiki/>nı ləğv etdi ([[1 noyabr]] [[1922]]). [[Xəlifə|Xilafət]]<nowiki/>in isə [[Osmanlı sülaləsi]]<nowiki/>nə aid olduğunu və [[TBMM]] tərəfindən seçiləcək şəxsə veriləcəyini bildirdi. Hökumət adamlarının yarısı ölkədən qaçır, yarısı isə [[ingilislər]]ə sığınırdı. Səltənətin ləğvindən sonra [[10 noyabr]]<nowiki/>da ilk dəfə [[cümə salamlığı]]<nowiki/>na çıxan Sultan Vahidəddinin oxunan [[xütbə]]<nowiki/>də adı çəkilmədi.
 
=== Mühacirət illəri ===
Nəhayət, [[ingilislər]]<nowiki/>in çoxdandır gözlədiyi an gəldi. Sultan Vahidəddin [[15 noyabr]]<nowiki/>da fəxri yavəri və qaynı Zəki bəy vasitəsilə [[general]] Harrinqtona müraciət etdi və [[ingilislər]]<nowiki/>dən siyasi sığınacaq istədi. Sultanın [[17 noyabr]] [[1922]] tarixində cümə günü [[İstanbul]]<nowiki/>dan ''Malaya'' adlı gəmiylə çıxarılmasına qərar verildi. Sultan Vahidəddin o gecə Cihannüma köşkündə qaldı. Şəxsi əşyalarından başqa dəyərli əşya və cəvahirət almamağa diqqət yetirdi. Qalaq-qalaq sənədləri kamində yandırdı. [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Son Osmanlı sultanı]] [[Ulduz sarayı]]<nowiki/>ndan [[İngilislər|ingilis]] generalı Çarlz Harrinqtonun müşayiəti ilə alındı. Sultan və heyətindəki 10 nəfər səhər saatlarında [[İngilislər|ingilis]] batalyonu tərəfindən [[Malta]]<nowiki/>ya yola salındı. [[Malta]]<nowiki/>dakı [[İngilislər|ingilis]] qubernatoru sultanı [[kral]] [[V Georq]] adına qarşıladı. [[Kral]]<nowiki/>a təşəkkürlərini bildirən Sultan Vahidəddin taxtından və xilafətdən əl çəkmədiyini bildirdi. Bu əsnada isə [[TBMM]] [[Əbdülməcid Əfəndi]]<nowiki/>ni [[Xəlifə|Osmanlı xəlifəsi]] elan etdi ([[19 noyabr]]).
 
Bu əsnada [[ingilislər]] artıq yük olmağa başlayan sabiq sultandan xilas olmağa çalışırdı. [[İngilislər]]<nowiki/>in dəstəyi ilə [[Osmanlı imperiyası]]<nowiki/>na qarşı üsyan qaldıran və [[Hicaz Krallığı|Ərəbistan məliki]] olan [[Hüseyn ibn Əli əl-Haşimi|Şərif Hüseyn]] sultanı [[Məkkə]]<nowiki/>yə dəvət etdi. İngilis gəmisiylə [[Malta]]<nowiki/>dan ayrılan ([[5 yanvar]] [[1923]]) Mehmed Vahidəddin Port Səid limanında [[Hüseyn ibn Əli əl-Haşimi|Kral Hüseyn]]<nowiki/>in oğlu tərəfindən qarşılandı. Daha sonra [[Süveyş körfəzi|Süveyş]]ə və [[Ciddə]]<nowiki/>yə getdi ([[15 yanvar]] [[1923]]). [[Hüseyn ibn Əli əl-Haşimi|Kral Hüseyn]] qonağını 101 top atəşilə qarşıladı və [[Məkkə]]<nowiki/>yə yola saldı. [[Fevral]] ayının sonuna qədər [[Məkkə]]<nowiki/>də qalan Sultan Vahidəddin iqlimi daha mülayim olan [[Taif şəhəri|Taif]]ə getdi. Müsəlman aləmi isə onun [[Hicaz]] ziyarətini tənqid edirdi.
 
[[Hicaz]]<nowiki/>da çox qalmayan Sultan Vahidəddin [[Məkkə]]<nowiki/>yə döndü və [[Fələstin]]ə getmək istədi ([[15 mart]]). Ancaq [[ingilislər]] buna icazə vermədi və sabiq sultan uzun müzakirələrdən sonra [[İtaliya]]<nowiki/>ya göndərildi. İtalyan hökuməti Sultan Vahidəddini [[Genuya]] limanında qeyri-rəsmi bir mərasimlə qarşıladı ([[2 may]]). Onu qarşılayanlar arasında kürəkəni [[Kürəkən Fərid Paşa|Fərid Paşa]] da vardı. [[San-Remo]] qəsəbəsindəki Nobel villasında məkunlaşdı. 16 ay burada tək yaşayan Sultan Vahidəddin [[1924]]-cü ildə verilən [[Osmanlı sülaləsi]]<nowiki/>nin sürgün qərararından sonra ailəsinə qovuşdu. Ailənin fərdləri artdığı üçün Manolya villasına köçən Sultan Vahidəddin [[Türkiyə]] sərhədlərindən kənarda qalan ailə mülklərindən pay almaq üçün sürgündəki bütün ailə üzvlərindən vəkalət aldı. Ancaq sürgün səbəbilə [[Nitsa]]<nowiki/>da məskunlaşan [[Əbdülməcid Əfəndi]] ailə rəisinin özü olduğunu deyərək vəkalət verməkdən imtina etdi. Sultan Vahidəddin [[İstanbul]]<nowiki/>dan 20 min ingilis sterlinqi ilə ayrılmışdı. Bu pulun bir hissəsi fırıldaqçıların əlinə keçmiş, bir hisssəi isə keçmiş qaynı və fəxri yavəri olan Zəki bəy tərəfindən [[San-Remo]] [[qumarxana]]<nowiki/>larında itirilmişdi. Əlində qalan şəxsi cəvahiratları satmış, sonda medallarını da satışa çıxarmışdır. Ancaq medalların üzərindəki daş-qaşın saxta olduğunu öyrənmiş və saray zərgərləri tərəfindən aldadıldığını öyrənmişdir.
 
=== Vəfatı və dəfni ===
[[16 may]] [[1926]] tarixində səhər saatlarında [[Nitsa]]<nowiki/>da yaşayan qızı [[Sabiha Sultan]]ın qızı olduğu xəbərini alan Sultan Vahidəddin nəvəsinin adının [[Nəcla Sultan|Nəcla]] olmasını istədi. Məhz həmin günün sonunda axşam saatlarında vəfat etdi. Aparılan araşdırmalarda ölüm səbəbi kimi [[Ağciyər|ağciyəri]]<nowiki/>nin birinin [[vərəm]]<nowiki/>dən quruması və ürək damarlarının tutulması göstərildi.
 
Sultanın öldüyünü eşidən borclular təxminən 60 min lirəlik borclarını tələb etdilər. Nəticədə Manolya villasındakı bütün əşyalar və mərhum sultanın tabutu villanın zirzəmisindəki otağa qoyularaq kilidləndi. [[İtalyanlar]] borc ödənilənədək cənazənin dəfn edilməsinə icazə vermədilər. Nəhayət, 1 ay sonra [[Nitsa]]<nowiki/>dakı qızı [[Sabiha Sultan]] sırğalarını sataraq borcları ödədi və cənazənin [[Dəməşq]]<nowiki/>dəki [[Sultan Səlim məscidi]]<nowiki/>ndə dəfn olunmasına qərar verildi. [[Fransa]] hökumətindən icazə alındı və tabut at arabasıyla dəmiryolu stansiyasına ([[15 iyun]]), oradan isə qatarla [[Triest]]ə aparıldı. Burada gəmiyə daşınan cənazəsi kürəkəni [[Ömər Fərrux Əfəndi]]<nowiki/>nin nəzarətində [[Beyrut]]<nowiki/>a aparıldı. Oradan qatarla [[Dəməşq]]ə daşınan cənazə [[Sultan Səlim məscidi]]<nowiki/>nin həyətində dəfn olundu ([[3 iyul]] [[1926]]). Məzar yeri üçün qazılan yerdən su çıxmasıyla torpaq çökmüş, bu səbəblə cənazənin üzərində türbə tikilə bilməmişdir.
 
== Ailəsi ==
Sətir 31 ⟶ 82:
* [[Sabiha Sultan|Ruqiyə Sabiha Sultan]] (d. [[1 aprel]] [[1894]], [[İstanbul]] - ö. [[26 avqust]] [[1971]], [[İstanbul]])
 
== İstinadlarMənbə ==
{{İstinad siyahısı}}
 
== Həmçinin bax ==
 
== Xarici keçidlər ==
 
* TBMM Gizli Celse Zabıtları, Ankara 1985, I, 132-139, 410-416;
* [http://www.yeniakit.com.tr/haber/sultan-2-abdulhamid-han-kardesi-vi-mehmed-vahideddin-icin-ne-dedi-283278.html Sultan 2 Abdülhamid Han, kardeşi VI. Mehmed Vahideddin için ne dedi?]
*Atatürk ile İlgili Arşiv Belgeleri (1911-1921), Ankara 1982, s. 173-179;
*Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk (1916-1922), Ankara 2003, s. 6-42;
*Lütfi Simâvi, Osmanlı Sarayının Son Günleri (s.nşr. Şemsettin Kutlu), İstanbul, ts. (Hürriyet Yayınları), s. 373-538;
*Ali Fuat Türkgeldi, Görüp İşittiklerim (Ankara 1949), Ankara 1984, s. 138-264;
*İbnülemin, Son Sadrıazamlar, IV, 2095-2104;
*Mufassal Osmanlı Tarihi, İstanbul 1963, VI, 3574-3650;
*Refik Halid Karay, Minelbab ilelmihrab, İstanbul 1964, s. 113, 117-118, 140;
*Safiye Ünüvar, Saray Hatıralarım, İstanbul 1964, s. 119, 124, 138-139;
*Tarık Mümtaz Göztepe, Osmanoğullarının Son Padişahı Vahideddin Gurbet Cehenneminde, İstanbul 1968;
*a.mlf., Osmanoğullarının Son Padişahı Vahideddin Mütâreke Gayyasında, İstanbul 1969;
*G. Jaeschke, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri (trc. Cemal Köprülü), Ankara 1971, s. 4, 12;
*a.mlf., “Mondros’a Giden Yol”, TTK Belleten, XXVIII/109 (1964), s. 151 vd.;
*Bilâl N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk: 1919-1938, Ankara 1973-84, I, 66, 68, 300, 380, 463-464;
*a.mlf., “Vahdettin’in Kaçışı ve Sonu”, Cumhuriyet, İstanbul 26-30 Kasım 1973;
*İsmail Hakkı Okday, Yanya’dan Ankara’ya, İstanbul 1975, s. 350, 353, 373-374, 449;
*Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, Ankara 1988, I-II, tür.yer.;
*Doğu Ergil, “Osmanlı Ocağı’nın Sönüşü”, Milliyet, İstanbul 30 Kasım -13 Aralık 1989;
*Münevver Ayaşlı, İşittiklerim, Gördüklerim, Bildiklerim, İstanbul 1990, s. 8-9;
*Ahmet İzzet Paşa, Feryadım (haz. Süheyl İzzet Furgaç - Yüksel Kanar), İstanbul 1993, II, 14, 19-20, 27-28, 190, 213-214, 278, 454-455;
*Rıza Tevfik [Bölükbaşı], Biraz da Ben Konuşayım (haz. Abdullah Uçman), İstanbul 1993, s. 57, 63, 108-109, 189;
*Orhan Koloğlu, Gazi’nin Çağında İslâm Dünyası (1919-1922), İstanbul 1994, s. 65, 118, 231, 286, 300, 305, 319;
*Salâhi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Ankara 1991-95, I-II, tür.yer.;
*a.mlf., Kurtuluş Savaşı Günlerinde İngiliz İstihbarat Servisi’nin Türkiye’deki Eylemleri, Ankara 1995, tür.yer.;
*a.mlf., “Son Osmanlı Padişahı Vahideddin ve İngilizler”, TTK Belleten, XXXIX/154 (1975), s. 257-264;
*a.mlf., “İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold’un Türk Ulusal Akımı’na Karşı Tutumu”, a.e., LVIII/221 (1994), s. 159-184;
*Murat Bardakçı, Şahbaba: Osmanoğulları’nın Son Hükümdarı VI. Mehmed Vahideddin’in Hayatı, Hatıraları ve Özel Mektupları, İstanbul 1998;
*Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele, İstanbul 1983-92, I-II, tür.yer.;
*Enver Ziya Karal, “Mehmed VI”, İA, VII, 562-566;
*A. J. Mango, “Meĥemmed VI Waĥid al-Dīn”, EI² (İng.), VI, 984-985.
 
{{Osmanlı padşahları}}