Kanada: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 69:
 
=== Kolumba qədərki ilk təmaslar ===
Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, Şimali və Cənubi Amerika insanların köç etdiyi son qitədir. 17-50 min əvvəl Wisconsin əyalətində düşən dəniz səviyyəsi insanların Sibirdən Şimali Amerikaya Bering körpüsü boyunca tədricən hərəkət etməsinə imkan verdi. Onlar Kanadanın əksəriyyətini əhatə edən Laurentide adlanan buzlaqların olmasına görə minlərlə il boyunca AlyaskayaAlyaska və Yukon-u keçə bilmədilər. 16000 il əvvəl buzlaqların əriməsi insanların Cənub torpaqlarından və Berinq tərəfdən insanların Kanadaya daxil olmasını asanlaşdırdı. Kraliça Şarlotta adaları, Qədim Qarğa ovalığı və Mavi Balıq mağaraları Kanadada ən qədim Paleo-Hind arxeoloji sahələri hesab oluna bilər. Məhz bu dövrdən Şimali Amerikanın mədəniyyətinin tarixi başlayır. Müasir elm hesab edir ki, bu qitənin ilk sakinləri genetik cəhətlərinə görə protomonqoloid qrupuna məxsus olmuş altay, fin-uqor, tibet xalqlarına daha yaxındırlar. Təsdiqini tapmış bu fikirlər linqvistik və antropoloji əlamətlərə əsaslanmaqdadır. Amerikanın kəşfi və işğalı digər avropalı çoxsaylı xalqların burada məskunlaşması ilə nəticələndi. Lakin bundan öncə bir sıra təmaslar baş vermişdir ki, bunlardan birini belə izah etmək olar: Belə ki, qayıq ilə avropalılara tanış olmayan bir insan tipi avropa sahillərinə yan almışdı və onların dəriləri qırmızı rəngə çalırdı. Ehtimal olunur ki, bu gələnlər hindular olmuş və axına düşərək yollarını itirmiş, buraya gəlib çatmışdılar. Bundan başqa daha bir ehtimalda vardır ki, [[Çin Xalq Respublikası|Çin]][[Yaponiya]] bu ərazilərlə təmasda olmuşdur. Burada tapılan əşya və məmulatlar bunu deməyə imkan verir. Həmçinin Çin xəritələrində də bu ərazilərlə bağlı yerlər göstərilmişdir. Bu Kolumb öncəsi mövcud olan təmaslara aid olanlardı. Kolumb Amerikanı avropalılar üçün kəşf etmişdi, asiyalı və digərləri üçün deyil. Amma yuxarıda sadaladıqlarımız bizə imkan verir ki, Kanada ilə Asiya qitəsi arsında əlaqələrin olduğunu söyləyək. Təbii ki bunlar hamısı bir ehtimal olaraq qalır. Bundan başqa, bu ərazilərə Kolumba qədər Skandinaviya Vikinqlərininin də güclü təmasları olduğu barədə məlumatlar var. Vikinqlər bir sıra ərazilərə getmiş, yağmalamış, talamış və öz təsirlərini yaymışlar. Şimali Amerikaya isə Leif Eriksonun başçılığındakı vikinqlər L'Anse aux Meadows'da, Labradorda, Nyufaundlenddə bir sıra məskunlaşma vahidləri qurdular. Qrenlandiyadakı Skandinav koloniyası təxminən 500 il mövcud oldu. İsland saqalarına (dastan,rəvayətlərinə) görə, Vikinqlər İslandiyadan Qrenlandiya ərazisinə təxminən 985-986-cı illərdə gəlmişlər. Qrenlandiyada 2 məskən meydana gəldi: Şərq məskəni Qrenlandiyanın cənub-qərb ucunu, qərb məskəni isə bu günki Nuukun daxili sahillərindəki əraziyə qədər olan təxminən 500 km-lik ərazini əhatə edirdi. Əhali təxminən 2000-3000 nəfər idi. Tədqiqatlar zamanı buradan 400 təsərrüfat sahəsi təsbit edilmişdir. Burada həmçinin Norveç Qrenlandiyasının bir yepiskopluğu da vardı.1380-ci ildə Norveç krallığı Danimarka ilə fərdi bir birlik meydana gətirdi. 14-cü əsrdən buradakı məskunlaşmalar azalmağa başladı. Qərbdəki məskunlaşma 1350-ci illərdə tərk edilməyə başladı və son yepiskop 1377-ci ildə öldüdağıldı. Bu ərazilərdə saqalarda izah olunan Vinland (Şərab ölkəsi), Helluland (Meşələrin ərazisi) və Markland ərazi vahidləri qurulmuşdur. Ərazidəki digər məskunlaşma vahidi olan Lans'O Medou, Kanada Nyufaundlendi və Labrador əyalətində, Nyudaundlendin ən şimalındakı bir arxeoloji yerdir. Bundan başqa, Point Rouz və ya Fırtınalı nöqtə adlandırılan yer isə, Kanadanın Atlantik okeanı sahillərində, Nyufaundlendin cənub-qərb ucunda, Kodroy yaxınlarında yerləşən bir yerdirərazidir.
 
=== XVII əsrdə Şimali Amerikada İngiltərə-Fransa rəqabəti ===
Sətir 117:
 
== İqtisadiyyatı ==
[[Şəkil:Toronto-view-from-cn-tower.jpg|thumb|300px269x269px|[[Toronto]] şəhəri Kanadanın iqtisadi mərkəzi hesab olunur|alt=]]
KanadanınKanada təsərrüfatıİqtisadi əvvəlcəƏməkdaşlıq [[Böyükvə İnkişaf Britaniya]]nınTəşkilatına (BöyükEconomic BritaniyanınCo-operation taxıland mənbəyiDevelopment kimi- OECD) və "Böyuk Səkkizlik" qrupuna daxil olan dövlətlərdən birdir. Dünyanın ən yaxşı 10 ticarət ölkəsindən biri hesab olunur. Kanadada adambaşına düşən gəlir 23.900 ABŞ dolları təşkil edərək, [[İkinciOECD dünyaortalamasından müharibəsi]]ndənyüksəyə sonraçıxır. isəToronto birjası dünyanən yeddinci ən böyük birjasıdır. 2015-ci ildəki araşdırmaya görə bu birja 1500-dən çox şirkəti 2 trilyon [[ABŞ]] dolları ilə təmin edir. 2014-ın təsiriildə altındaKanada əmələixracatı gəlmişdir528 milyard dollar təşkil edib. 20-ci əsrin əvvəllərindən manufaktura, mədənçilik, xidmət sahələrinin inkşafı ilə ölkə iqtisadiyyatı kənd təsərrüfatından sənayeyə keçib. Kanadanın ABŞ-la iqtisadi əməkdaşlığı 2-ci dünya müharibəsindən sonra əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Müasir dövrdə Kanadanın iqtisadiyyatı ikili xarakter daşıyır. Bir tərəfdən [[İnkişaf etmiş ölkələr]] üçün səciyyəvi olan bütün əlamətlər Kanadaya da aiddir. Digər tərəfdən isə, bəzi əlamətlər Kanadanı [[İnkişaf etməkdə olan ölkə]]yəölkəyə bənzədir. Məsələn, ölkənin təsərrüfatı, xüsusilə onun sənayesi xarici kapitaldan, ilk növbədə ABŞ-ın inhisarçı şirkətlərindən asılıdır. 1989-cu ildə olan Kanada-ABŞ Azad TicaretTicarət Razılaşması (FTA) və 1994-də olan Meksika'nında daxil olduğu Şimali Amerika Azad Ticarət Razılaşması (NAFTA) ABŞ ilə olan kommersiya ve iqtisadi əlaqələri gücləndirdi. Əslində Kanada ABŞ-ın iqtisadiyyatına bağlanmışdır. Buna görə də ABŞ-ın iqtisadiyyatında böhran əlaməti hiss olunanda, Kanadanın bütün iqtisadiyyatı sarsılır. Kanadanın sənaye dairələrində belə deyirlər.: ''ABŞ-ın iqtisadiyyatına soyuq dəyən kimi Kanadanın iqtisadiyyatı hospitala düşür''. Kanada iqtisadiyyatının ikili xarakteri həm də təsərrüfatın sahəvi strukturunda aydın nəzərə çarpır. Emaledici sənaye hakim mövqe tutur, lakin hasilat sənayesinin və [[kənd təsərrüfatı]]nın payı ABŞ-a, [[Qərbi Avropa]] ölkələrinə və [[Yaponiya]]ya nisbətən xeyli yüksəkdir. Kanada dünya bazarında ilk əvvəl sənaye xammalı (ölkədə çıxarılan [[mineral xammal]]ın 80%-i ixrac edilir) və ərzaq tədarükçüsü kimi tanınıb.
Kanada "Böyuk Yeddilik" qrupuna daxil olan dövlətlərdən birdir. Ölkənin iqtisadiyyatı uzun müddət "eninə", son onilliklər ərzində isə intensiv sürətdə "dərininə" inkişaf edir. Ölkənin sürətli inkişafına aşağıdakı amillər təsir etmişdir.
# [[Müstəmləkə]] asılılığının tezliklə ləğv edilməsi
# Əhalinin sayının nisbətən az olması ilə olduqca böyük torpaq və mineral resurslara sahib olması
# Kütləvi mühacir və intensiv xarici [[kapital]] axını
# İşçi qüvvəsinin çatışmaması ilə əlaqədar texnikanın sürətli inkişafı
 
== Kənd təsərrüfatı və Sənaye ==
Kanadanın təsərrüfatı əvvəlcə [[Böyük Britaniya]]nın (Böyük Britaniyanın taxıl mənbəyi kimi), [[İkinci dünya müharibəsi]]ndən sonra isə [[ABŞ]]-ın təsiri altında əmələ gəlmişdir. Müasir dövrdə Kanadanın iqtisadiyyatı ikili xarakter daşıyır. Bir tərəfdən [[İnkişaf etmiş ölkələr]] üçün səciyyəvi olan bütün əlamətlər Kanadaya da aiddir. Digər tərəfdən isə, bəzi əlamətlər Kanadanı [[İnkişaf etməkdə olan ölkə]]yə bənzədir. Məsələn, ölkənin təsərrüfatı, xüsusilə onun sənayesi xarici kapitaldan, ilk növbədə ABŞ-ın inhisarçı şirkətlərindən asılıdır. 1989-cu ildə olan Kanada-ABŞ Azad Ticaret Razılaşması (FTA) və 1994-də olan Meksika'nında daxil olduğu Şimali Amerika Azad Ticarət Razılaşması (NAFTA) ABŞ ilə olan kommersiya ve iqtisadi əlaqələri gücləndirdi. Əslində Kanada ABŞ-ın iqtisadiyyatına bağlanmışdır. Buna görə də ABŞ-ın iqtisadiyyatında böhran əlaməti hiss olunanda, Kanadanın bütün iqtisadiyyatı sarsılır. Kanadanın sənaye dairələrində belə deyirlər. ''ABŞ-ın iqtisadiyyatına soyuq dəyən kimi Kanadanın iqtisadiyyatı hospitala düşür''. Kanada iqtisadiyyatının ikili xarakteri həm də təsərrüfatın sahəvi strukturunda aydın nəzərə çarpır. Emaledici sənaye hakim mövqe tutur, lakin hasilat sənayesinin və [[kənd təsərrüfatı]]nın payı ABŞ-a, [[Qərbi Avropa]] ölkələrinə və [[Yaponiya]]ya nisbətən xeyli yüksəkdir. Kanada dünya bazarında ilk əvvəl sənaye xammalı (ölkədə çıxarılan [[mineral xammal]]ın 80%-i ixrac edilir) və ərzaq tədarükçüsü kimi tanınıb.
Kanada dünyanın ən böyük kənd təsərrüfatı təminatçılarından biridir. Həmçinin bu ölkə dünyadaki ən böyük buğda və digər taxıl məhsulları ixrac edən ölkə kimi tanınır. Kanadanın təsərrüfatı əvvəlcə Böyük Britaniyanın (Böyük Britaniyanın taxıl mənbəyi kimi), İkinci dünya müharibəsindən sonra isə ABŞ-ın təsiri altında əmələ gəlmişdir. Kanada iqtisadiyyatının ikili xarakteri həm də təsərrüfatın sahəvi strukturunda aydın nəzərə çarpır. Emaledici sənaye hakim mövqe tutur, lakin hasilat sənayesinin və kənd təsərrüfatının payı ABŞ-a, Qərbi Avropa ölkələrinə və Yaponiyaya nisbətən xeyli yüksəkdir. Kanada dünya bazarında ilk əvvəl sənaye xammalı (ölkədə çıxarılan mineral xammalın 80%-i ixrac edilir) və ərzaq tədarükçüsü kimi tanınıb.[[Şəkil:WindmillsAtPubnicoPointNS 2009.jpg|thumb|300px|Kanadada külək enerjisi istehsal edən turbinlər|alt=]]Kanadanın böyük əraziyə malik olması, sənaye və kənd təsərrüfatının ixitisaslaşdırılmış sahələrinin ölkə ərazisi üzrə səpələnməsi ölkənin iqtisadiyyatında nəqliyyatın rolunu artırmış və onun bütün növlərinin inkişafına təsir etmişdir. Ölkədə boru kəmərinin yüksək inkişafı, [[Böyük Göllər]] və Müqəddəs Lavrenti çay sisteminin yükdaşınmada böyük rolu Kanada nəqliyyatının səciyyəvi xüsusiyyətidir. Kanada iqtisadiyyatı həm də xarici ticarətdən güclü surətdə asılıdır. Ölkədə istehsal edilən məhsulların əhəmiyyətli hissəsi dünya bazarına çıxarılır. İxracatının 2/3 hissəsindən artığı [[xammal]], [[yarımfabrikat]][[ərzaq məhsulları]]nınməhsullarının payına düşür. Kanada həm də maşın və avadanlıqlar ixrac edir. İdxalatında hazır sənaye məhsulları, boksit, pambıq, kauçuk, qəhvə, kakao üstünlük təşkil edir. Xarici ticarət dövriyyəsinin 2/3-dən artıq hissəsi ABŞ-ın payına düşür.
 
Kanada sink, uran, qızıl, aliminium, daş kömür, nikel, polad kimi xammalların öndə gedən ixracatçısıdır.
Kanadanın böyük əraziyə malik olması, sənaye və kənd təsərrüfatının ixitisaslaşdırılmış sahələrinin ölkə ərazisi üzrə səpələnməsi ölkənin iqtisadiyyatında nəqliyyatın rolunu artırmış və onun bütün növlərinin inkişafına təsir etmişdir. Ölkədə boru kəmərinin yüksək inkişafı, [[Böyük Göllər]] və Müqəddəs Lavrenti çay sisteminin yükdaşınmada böyük rolu Kanada nəqliyyatının səciyyəvi xüsusiyyətidir. Kanada iqtisadiyyatı həm də xarici ticarətdən güclü surətdə asılıdır. Ölkədə istehsal edilən məhsulların əhəmiyyətli hissəsi dünya bazarına çıxarılır. İxracatının 2/3 hissəsindən artığı [[xammal]], [[yarımfabrikat]] və [[ərzaq məhsulları]]nın payına düşür. Kanada həm də maşın və avadanlıqlar ixrac edir. İdxalatında hazır sənaye məhsulları, boksit, pambıq, kauçuk, qəhvə, kakao üstünlük təşkil edir. Xarici ticarət dövriyyəsinin 2/3-dən artıq hissəsi ABŞ-ın payına düşür.
 
Bütün İnkişaf Etmiş Ölkələrdə olduğu kimi Kanadada da sənayenin sahəvi strukturu mürəkkəbdir. Energetika təsərrüfatı neft və təbii qaza, həm də Kanadada elektrik enerjisinin 2/3-dən artığını verən [[Su elektrik stansiyası|SES]]-lərə əsaslanır. Ölkədə atom energetikası inkişaf edir. Emaledici sənayenin strukturunda [[metallurgiya]] və [[maşınqayırma]] hakim mövqe tutur. Qara metallurgiyanın başlıca mərkəzi [[Hamilton]]dur. Ucuz elektrik enerjisinə və zəngin yerli xammala ([[boksit]] istisna olmaqla) əsaslanan əlvan metallurgiya, xüsusilə [[Qayana]] və [[Yamayka]]dan gətirilən boksit əsasında [[alüminium]] istehsalı sahəsi güclü inkişaf etmişdir. Qara metallurgiyadan fərqli olaraq bu sahə ixracat əhəmiyyəti daşıyır.
=== Pul-kredit sistemi ===
 
[[Şəkil:TD Centre View from Yonge and King.JPG|thumb|Toronto şəhəri.İşguzar mərkəz]]
Maşınqayırma nəqliyyat maşınları istehsalı, radioelektronika, cihazqayırma ilə, həm də meşə tədarükü və ağac emalı üçün maşın və avadanlıq istehsalı ilə təmsil olunur. Qara metallurgiya zavodları kimi maşınqayırma müəssisələrinin də böyük hissəsi göl sahili və [[Müqəddəs Lavrenti çayı]] boyunca ([[Toronto]], [[Monreal]] və s.) yerləşir. Kanadada təsərrüfatın ənənəvi sahəsi meşə tədarükü, ağac emalı və sellüloz-kağız sənayesidir. Meşə materiallarının böyük hissəsini [[Britaniya Kolumbiyası]] verir. Meşə sənayesinin iri mərkəzi [[Vankuver]]dir. Kimya sənayesinin ən iri müəssisələri qərb əyalətlərinin iri və orta şəhərlərində yerləşir. Əsasən idxal xammala əsaslanan [[yüngül sənaye]] ölkənin tələbatının yalnız yarısını təmin edir. Yüngül sənaye müəssisələri bütün əyalətlərdə var.
[[Şəkil:DownTown Toronto1.jpg|thumb|left|300px|Torontonun mərkəzi.]]
 
Kanadanın pul kredit sistemi tarixən formalaşmağa başlamışdır. Bu [[1867]]–ci ilə qədər təşəkkül tapmışdır. Kanadanın dövlət kimi yaranmasına qədər pul münasibətlərinin kollonial tipi mövcud idi. Burada pul kimi [[Fransa|fransız]], [[İspaniya|ispan]], [[Portuqaliya|portuqal]] gümüş pulları və həmçinin kağız pullar da dövr edirdi.
=== Pul-kredit sistemi ===
[[Şəkil:TD Centre View from Yonge and King.JPG|thumb|Toronto şəhəri.İşguzar mərkəz]]Kanadanın pul kredit sistemi tarixən formalaşmağa başlamışdır. Bu [[1867]]–ci ilə qədər təşəkkül tapmışdır. Kanadanın dövlət kimi yaranmasına qədər pul münasibətlərinin kollonial tipi mövcud idi. Burada pul kimi [[Fransa|fransız]], [[İspaniya|ispan]], [[Portuqaliya|portuqal]] gümüş pulları və həmçinin kağız pullar da dövr edirdi.
 
[[1670]]-ci ildən mübadilə vasitəsi kimi Kanadada duz işlənirdi. Lakin bu daxili münasibətlərə nisbətən az yer tuturdu.Bu zamanda Kanadada hamının dediyi kimi ticərət dövriyyəsi birbaşa əmtəələrin mübadiləsilə baş verirdi. Əmtəələrin birbaşa mübadiləsi daxili bazarda bir neçə səbəbə görə baş veriridi: Yolların pis vəziyyətdə olması, yerli bazarların məhdud olması və.s. Kağız pulun mübadiləsinə şərait yaransa da, [[1685]]-ci ildə fransız kolloniyaları buna qarşı çıxdılar. Kağız pullar 18 –ci əsrin sonlarında fransız kolloniyalarının hakimiyyətinin sona çatdığı dövrdə təşəkkül tapmağa başladı. [[1825]]–ci ildə [[İngiltərə]]nin rəsmi olaraq qızıl monometalizmə keçməsi təsdiq olunduqdan sonra Kanadanın valyuta vahidi funt sterlinq oldu.
Sətir 160 ⟶ 159:
 
Kanada iqtisadiyyatının hədsiz açıqlığı və onun [[ABŞ]] iqtisadiyyatı ilə tarixi əlaqələri Kanada hakimiyyətini dünya valyuta bazarlarındakı hadisələri izləməyi məcbur edir. 80-ci illərdən başlayaraq Kanada valyuta siyasətinin əsas məqsədi Kanada dollarının məzənnəsini [[ABŞ]] dollarına nisbətən sabit saxlamaqdır.
 
=== Sənayesi ===
[[Şəkil:WindmillsAtPubnicoPointNS 2009.jpg|thumb|right|300px|Kanadada külək enerjisi istehsal edən turbinlər]]
Bütün İnkişaf Etmiş Ölkələrdə olduğu kimi Kanadada da sənayenin sahəvi strukturu mürəkkəbdir. Energetika təsərrüfatı neft və təbii qaza, həm də Kanadada elektrik enerjisinin 2/3-dən artığını verən [[Su elektrik stansiyası|SES]]-lərə əsaslanır. Ölkədə atom energetikası inkişaf edir. Emaledici sənayenin strukturunda [[metallurgiya]] və [[maşınqayırma]] hakim mövqe tutur. Qara metallurgiyanın başlıca mərkəzi [[Hamilton]]dur. Ucuz elektrik enerjisinə və zəngin yerli xammala ([[boksit]] istisna olmaqla) əsaslanan əlvan metallurgiya, xüsusilə [[Qayana]] və [[Yamayka]]dan gətirilən boksit əsasında [[alüminium]] istehsalı sahəsi güclü inkişaf etmişdir. Qara metallurgiyadan fərqli olaraq bu sahə ixracat əhəmiyyəti daşıyır.
 
Maşınqayırma nəqliyyat maşınları istehsalı, radioelektronika, cihazqayırma ilə, həm də meşə tədarükü və ağac emalı üçün maşın və avadanlıq istehsalı ilə təmsil olunur. Qara metallurgiya zavodları kimi maşınqayırma müəssisələrinin də böyük hissəsi göl sahili və [[Müqəddəs Lavrenti çayı]] boyunca ([[Toronto]], [[Monreal]] və s.) yerləşir. Kanadada təsərrüfatın ənənəvi sahəsi meşə tədarükü, ağac emalı və sellüloz-kağız sənayesidir. Meşə materiallarının böyük hissəsini [[Britaniya Kolumbiyası]] verir. Meşə sənayesinin iri mərkəzi [[Vankuver]]dir. Kimya sənayesinin ən iri müəssisələri qərb əyalətlərinin iri və orta şəhərlərində yerləşir. Əsasən idxal xammala əsaslanan [[yüngül sənaye]] ölkənin tələbatının yalnız yarısını təmin edir. Yüngül sənaye müəssisələri bütün əyalətlərdə var.
 
== Əhalisi ==