Tatarlar: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teqlər: Mobil redaktə Mobil tətbiqetmə vasitəsilə redaktə
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 52:
}}
 
'''Tatarlar''' və ya '''Kazan / Qazan tatarları''' (öz adları {{lang-tt|татарлар, tatarlar}}), əsasən [[Rusiya]]nıntürk [[Avropaxalqları]]<nowiki/>ndan hissəsinin mərkəzi [[vilayət]]lərində özəlliklə [[Tatarıstan]] respublikasında , Volqaboyu torpaqlarda, Uralətrafı ərazilərdə, [[Sibir]]də, [[Qazaxıstan]]da, [[Orta Asiya]]da, [[Çin]]in [[Şərqi Türküstan]] Muxtar vilayətində yaşayırlarbiri. Keçmiş [[SSRİ]]-nin bir çox bölgələrində milli icmaları vardır.
Danışdıqları [[tatar dili]] türk dilləri qrupuna daxildir.
 
Əsasən [[Rusiya]]<nowiki/>nın [[Avropa]] hissəsinin mərkəzi [[vilayət]]lərində - xüsusilə [[Tatarıstan|Tatarıstan Respublikası]]<nowiki/>nda, [[Volqaboyu]] və [[Ural dağları|Uralətrafı]] ərazilərdə - və Rusiyanın digər bölgələrində (məsələn [[Sibir]]<nowiki/>də) və şəhərlərində, ondan başqa həmçinin [[Qazaxıstan]]<nowiki/>da və digər [[Orta Asiya]] ölkələrində, [[Çin]]<nowiki/>in [[Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu|Sintszyan Uyğur Muxtar Rayonu]]<nowiki/>nda (tarixi [[Şərqi Türküstan]] bölgəsi) yaşayırlar. Keçmiş [[SSRİ]]-nin bir çox bölgələrində milli icmaları vardır.
Rusiyada sayları 5554,6 min nəfərdir və ölkə əhalisinin 3,83 %-ni təşkil edirlər. ([[2002]]-ci il siyahiya alınmanın nəticələrinə görə)<ref name="sost">{{cite web
 
Danışdıqları [[tatar dili]], [[Türk dilləri|türk dilləri ailəsi]]<nowiki/>nin [[Qıpçaq dilləri|qıpçaq dilləri qolu]]<nowiki/>na daxildir.
 
Keçmişdə [[İdil bulqarları|İdil (Volqa) Bulqar dövləti]] və [[Qazan xanlığı]] kimi dövlətləri olub, lakin 1552-ci ildə [[Çar Rusiyası|rus çarlığı]] tərəfindən [[Qazan xanlığı]]<nowiki/>nın paytaxtı [[Kazanın işğalı|Qazan şəhərinin işğalı]] və xanlığın darmadağın edilməsindən bəri Rusiyanın tərkib hissəsi olublar.
 
== Adlanmaları ==
 
=== İndiki tatarlar ===
Tatarların hazırda özlərini "'''tatarlar'''" ('''татарлар''') adlandırmalarına, və başqaları tərəfindən də məhz ''tatar'' olaraq adlanmalarına baxmayaraq, keçmişdə (təxminən [[XIX əsr|19-cu əsr]]ədək) onlar özlərini aşağıdakı adlarla adlandırırdılar:
 
* "'''Möselmannar'''" ('''мөселманнар'''), yəni "''[[Müsəlman|müsəlmanlar]]''" (<u>Qeyd: təxminən azərbaycanlıların özlərini keçmişdə bəzən sadəcə "müsəlman" adlandırmaları kimi</u>)
 
* "'''Qazanlılar'''" ('''казанлылар'''), yəni "''[[Kazan|Qazan şəhəri]] / [[Qazan xanlığı]] sakinləri, qazanlılar''"
* "'''Bulğarlar'''" ('''булгарлар'''), yəni "[[Bulqarlar|''bulqarlar'']]" (<u>Qeyd: müasir [[Slavyanlar|slavyan xalq]]ı olan [[bolqarlar]]<nowiki/>la səhv salınmamalıdır</u>)
* "'''Törklər'''" ('''төркләр'''), yəni "''[[türklər]]''" (<u>Qeyd: təxminən azərbaycanlıların özlərini vaxtilə əsasən "türklər" adlandırmaları kimi; [[Anadolu türkləri|Anadolu/Türkiyə türkləri]] ilə səhv salınmamalıdır</u>)(bu ad bəzən həmçinin [[başqırdlar]]<nowiki/>a da şamil olunurdu)<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82-%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%BB%D3%99%D1%80%D0%B5_%D0%BC%D3%99%D1%81%D1%8C%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%81%D0%B5</ref>
 
=== "Tatar" adı ===
[[Rus İmperiyası]] zamanı [[ruslar]] imperiya ərazisindəki '''''bütün''''' [[türk xalqları]]<nowiki/>nı (''o cümlədən [[azərbaycanlılar]]ı da'') öz aralarında və rusdilli rəsmi sənədlərdə "''<u>tatar</u>''" (elmi ədəbiyyatda bəzən "türk-tatar") adıyla qeyd edilirdilər. Bununla belə, ruslar bu sözü bir çox türk xalqının adlanmasında da istifadəyə yeritdilər.
 
"Tatar" adını ruslar həmin zamanlarda '''[[azərbaycanlılar]]<nowiki/>a''' (Закавказские татары, yəni "[[Cənubi Qafqaz|Zaqafqaziya/Cənubi Qafqaz]] tatarları"; və ya Адербейджанские татары, yəni "[[Azərbaycan|Aderbeydjan/Azərbaycan]] tatarları"), '''[[qumuqlar]]<nowiki/>a''' (Дагестанские татары, yəni "[[Dağıstan]] tatarları"), '''[[noqaylar]]<nowiki/>a''' (Ногайские татары, yəni "noqay tatarları"), [[Qaraçaylılar|'''qaraçaylılar''']] ilə '''[[balkarlar]]<nowiki/>a''' (Горские татары, yəni "dağlı tatarlar"), '''[[altaylılar]]<nowiki/>a''' (Алтайские татары, yəni "[[Altay dağları|Altay]] tatarları"), '''[[xakaslar]]<nowiki/>a''' (Абаканские татары, yəni "[[Abakan]] tatarları"; Минусинские татары, yəni "[[:ru:Минусинская_котловина|Minusinsk]] tatarları"; Енисейские татары, yəni "[[Yenisey]] tatarları"; Áчинские татары, yəni "Aça tatarları"<small>(bölgədəki Aça çayının adından)</small>), '''[[şorlar]]<nowiki/>a''' (Кузнецкие татары, yəni "[[Kuznetsk]] tatarları"), [[Çulumlar|'''çulımlar''']]'''a''' (Чулымские татары, yəni "[[Çulım]] tatarları"), və bir neçə digər türk xalqlarına şamil edirdilər.
 
Belə şəkildə də <u>indiki zamanda sadə dillə "tatar" adlanan, Tatarıstanın əsas əhalisi olan tatarları</u> ruslar "'''[[Volqa]] tatarları'''" (волжские татары), "'''[[Volqaboyu]] tatarları'''" (приволжские татары), "'''[[Kazan|Qazan/Kazan]] tatarları'''" (Казанские татары) kimi ifadələrlə adlandırırdılar. Bu adlar indi də bəzən dəqiqləşdirmə (məsələn, tarixi mövzularda) və aydınlaşdırma lazım olduğu hallarda (məsələn, krım tatarlarından ayırd etmək üçün) istifadə olunurlar.
 
Müasir dövrdə, əvvəllər "tatar" adlanan türk xalqlarının çoxusu artıq belə adlanmasalar da, bəzi türk xalqlarının adlarında (<u>indiki tatarlar</u>ın özlərindən başqa) hələ də "''tatar''" ifadəsi keçir, məsələn: [[Krım tatarları|'''krım tatarları''']] (özlərini "''qırımtatarlar''", "''tatarlar''" adlarıyla yanaşı həmçinin "<u>qırımlar</u>", "<u>qırım türkler</u>" də çağırırlar) və [[Sıbırlar|'''sibir tatarları''']] (özlərini "''sıbırtatarlar''" adıyla yanaşı həm də (əsasən) "<u>sıbırlar</u>" çağırırlar; <small>bəzi mütəxəssislər sıbırları gah sadəcə indiki tatarların bir qolu, gah da müstəqil bir türk xalqı hesab edirlər</small>) hələ də müasir dövrdə bu cür adlanırlar.
 
Bundan başqa, müasir dövrdə [[Sibir]]<nowiki/>də yaşayan bir neçə türk xalqının endoetnonimi (xalqın özünü adlandırması, xalqın öz-özünə verdiyi ad) də artıq "tatar" sözündən ibarətdir. Beləcə, müasir [[xakaslar]] özlərini adətən "''tadar''" (тадар) və "''tadarlar''" (тадарлар), [[şorlar]] özlərini bəzən "''tatar-kiji''" (татар-кижи), "''tatar''" (татар), "''tadar-kiji''" (тадар-кижи) və "''tadar''" (тадар), [[Çulumlar|çulımlar]] özlərini bəzən "''tatarlar''" (татарлар) və "''çulım tatar''" (чулым татар), [[teleutlar]] özlərini bəzən "tatar" (тадар) və "tadar-kiji" (тадар-кижи) adlandırırlar.
 
== Sayları ==
Rusiyada sayları 5554,6 min nəfərdir və ölkə əhalisinin 3,83 %-ni təşkil edirlər. ([[2002]]-ci il siyahiya alınmanın nəticələrinə görə)<ref name="sost">{{cite web
| last =
| first =
Sətir 67 ⟶ 95:
| accessdate = 5 июня
| accessyear = 2008
}}[http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 ]</ref>. Rusiya Federasiyasında saylarına görə, [[rus xalqıRusiya]]ndan<nowiki/>da sonrasayları ikincidirlər5,554,600 nəfərdir. DiniTatarlar inanclarınaRusiya görəəhalisinin 3,83 sünnü%-müsəlmanlarıdır.ni Kiçiktəşkil biredirlər, qrupları [[pravoslav]]say dininəetibarı sitayişilə edir,ölkənin [[kryaşeniruslardan tatarları]]sonra adlanırlarikinci ən böyük xalqıdırlar.
 
== Dinləri ==
[[Rus İmperiyası]] zamanı imperiya ərazisindəki bütün türk dilli xalqlar, o cümlədən azərbaycanlılar rəsmi sənədlərdə bu adla qeyd edilərmiş.
Dini inanclarına görə [[Sünnilər|sünni-müsəlmanları]]<nowiki/>dır. Kiçik bir qrupları [[Xristianlıq|xristianlığ]]ın [[pravoslav]] qoluna sitayiş edir, [[:tr:Kreşin|kryaşenlar (tatarca kirəşennər)]] adlanırlar.
 
== Dil ==