Əfqanıstan: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
|||
Sətir 64:
}}
'''Əfqanıstan İslam Respublikası''' — [[Cənubi Asiya]]da yerləşən [[Dənizə çıxışı olmayan dövlətlər|dənizə çıxışı olmayan dövlət]]. Paytaxtı və ən böyük şəhəri [[Kabil]] şəhəridir. [[Orta Asiya]]<nowiki></nowiki>da yerləşməsinə baxmayaraq sıx etnik və mədəni əlaqələri nəzərə alınaraq bəzi qaynaqlar tərəfindən [[Yaxın Şərq]] ölkəsi hesab edilir. Şərqdə və cənubda [[Pakistan]], qərbdə [[İran]], şimalda [[Türkmənistan]], [[Özbəkistan]] və [[Tacikistan]],
Müasir Əfqanıstan ərazisindəki ilk insan məskənləri Orta paleolit dövrünə təsadüf edir. [[Böyük ipək yolu]] boyunca ölkənin strateji mövqeyi [[Orta Şərq]] və Asiyanın digər bölgələri arasında mədəni əlaqələrin yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Bu ərazi tarix boyunca müxtəlif xalqlara ev sahibliyi etmiş və bir çox hərbi yürüşlərə məruz qalmışdır. Bütün bu işğal cəhdlərinə baxmayaraq, ölkə işğalçılara qarşı daima mübarizə aparmış və buna görə də "alınmaz"<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/magazine-26483320|title=Is Afghanistan really impossible to conquer?|first=William|last=Dalrymple|date=9 mart 2014|publisher=|via=www.bbc.co.uk}}</ref><ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/world/south-asia/Afghanistan-Most-invaded-yet-unconquerable/articleshow/5542209.cms|title=Afghanistan: Most invaded, yet unconquerable - Times of India|publisher=}}</ref> və "imperiyaların məzarlığı" kimi ləqəblər qazanmışdır.<ref>{{cite web|url=https://thediplomat.com/2017/06/why-is-afghanistan-the-graveyard-of-empires/|title=Why Is Afghanistan the 'Graveyard of Empires'?|first=Akhilesh Pillalamarri, The|last=Diplomat|publisher=}}</ref> Əfqanıstan ərazisi tarix boyunca [[Kuşan İmperiyası]], [[Ağ hunlar]], [[Samanilər]], [[Səfərilər sülaləsi]], [[Qəznəvilər dövləti]], [[Qurilər]], [[Xələclər sülaləsi]], [[Böyük Moğol İmperiyası]], [[Hotakilər]], Durranilər və digər böyük imperiyaların tərkib hissəsi olmuşdur.<ref name="Galvin-PreIslamic">{{cite web |url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/PreIslamic.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20011103002246/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/PreIslamic.html |archivedate=3 noyabr 2001|title=The Pre-Islamic Period |publisher=Illinois Institute of Technology |work=Afghanistan Country Study |first=Luke |last=Griffin |date=14 yanvar 2002 |accessdate=22 avqust 2018}}</ref>
Müasir Əfqanıstan dövlətinin siyasi tarixi 18-ci əsrdə mövcud olmuş Hotaki və Durrani sülalələri ilə başlayır. 19-cu əsrin sonlarında Əfqanıstan həmin dövrdə hökmranlıq etmiş [[Britaniya Hindistanı]] və [[Rusiya İmperiyası]] arasındakı "[[Böyük oyun]]"da bufer ölkə rolunu oynamışdır. 1893-cü ildə Britaniya Hindistanı ilə sərhəddə yaradılan Durand xətti əfqan hökuməti tərəfindən tanınmadı və 1947-ci ildə Pakistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra bu ölkə ilə əlaqələrin gərginləşməsinin əsas səbəblərindən biri hesab olunur. 1919-cu ildə baş vermiş [[Üçüncü ingilis-əfqan müharibəsi (1919)|Üçüncü ingilis-əfqan müharibəsi]]<nowiki></nowiki>nin ardınca ölkə xarici təsirdən azad oldu və [[Əmənullah xan]]<nowiki></nowiki>ın rəhbərliyi altında [[monarxiya]] quruldu. Onun ardınca isə hakimiyyətə [[Məhəmməd Zahir şah]] gəldi və o da 40 ilə yaxın ölkəyə rəhbərlik etdi. 1970-ci illərin sonunda Əfqanıstanda bir neçə dəfə dövlət çevrilişi baş verdi. Əvvəlcə ölkədə [[Əfqanıstan Demokratik Respublikası|sosialist dövlət]] quruldu, ardınca isə Əfqanıstan [[Sovet İttifaqı]]<nowiki></nowiki>nın [[protektorat]]<nowiki></nowiki>ına çevrildi. Bu hadisələr 1980-ci illərdə üsyançılara qarşı [[Sovet-Əfqan müharibəsi]]<nowiki></nowiki>nin baş verməsi ilə nəticələndi. 1996-cı ildən etibarən Əfqanıstan ərazisinin çox hissəsi [[Taliban]] qruplaşması tərəfindən ələ keçirildi ki, nəticədə ölkənin çox hissəsi beş ilə yaxın müddət ərzində [[Əfqanistan İslam Əmirliyi|Əfqanıstan İslam Əmirliyi]] adlı [[Totalitarizm|totalitar]] rejim tərəfindən idarə olundu. 2001-ci ildə [[NATO]]-nun rəhbərliyi altında koalisiya qoşunlarının Əfqanıstana daxil olması ilə Taliban qruplaşmasının üzvləri hakimiyyətdən düşdü və yeni demokratik hökumət quruldu.
Əfqanıstan hal-hazırda prezident tərəfindən idarə olunan [[Unitar dövlət|unitar]] İslam respublikasıdır. Əhalisinin sayı 35 milyon nəfərə çatır ki, bunun da əksər hissəsini etnik [[puştunlar]], [[taciklər]], [[həzaralar]] və [[özbəklər]] təşkil edir. Əfqanıstan [[BMT]], [[İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı]], Qrup 77, [[İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı]] və [[Qoşulmama Hərəkatı]]<nowiki></nowiki>nın üzvüdür. [[Əfqanıstan iqtisadiyyatı]] dünya ölkələri arasında 108-ci yerdədir. [[Beynəlxalq Valyuta Fondu]]<nowiki></nowiki>nun 2016-cı ildə verdiyi məlumata görə Əfqanıstan adambaşına düşən [[ÜDM]] həcminə görə 186 ölkə arasında 167-ci yerdədir.
== Tarixi ==
| |||