Kociki: Redaktələr arasındakı fərq

{{nihonqo|'''Kociki'''|古事記||{{lang-az|Qədim əməllər haqqında qeydlər}}}} və ya '''Furukotofumi''' – Antik [[Yaponiya]] tarixi haqqında ən qədim yazılı mətn. Şintoizmin müqəddəs mətnlərindən biridir. Əsəri bəzən Yaponiyanın [[Bibliya]]sı adlandırırlar.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=23}} [[712]]-ci ildə [[Nara dövrü]]ndə [[O no Yasumaro]] tərəfindən tərtib edilmişdir.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=23}}

Salnamədə göstərilir ki, qanlı çəkişmələrdən sonra taxta [[İmperator Tenmu|Tenmu]] çıxdı. Bu müharibə "Kociki" salnaməsinin yaranmasına səbəb oldu. "Kociki"nin əsas ideyası hakim sülalənin qanuni olmasını və onların ilahi mənşədən olmasını təsdiq etməkdir. "Kociki"nin mifoloji hissəsi bədii təfəkkürün ən qədim mərhələsini təşkil edir. Burada yaponların təbiətin canlı olması haqqında təsəvvürləri əks etdirilir. Bu təsəvvürləri [[şintoizm]] təbliğ edir. Müqəddimə, yəni Yasumaronin şərhləri 5 bölmədən ibarətdir.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=23}}

"Kociki" Nara dövrünün məhsuludur. Nara dövrünün ən böyük ədəbimədəni yazılı abidəsi "Kociki"dir. Bu kitaba giriş sözünü Yasumaro yazmış və onun əsas məzmununu aydınlaşdırmışdır.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=23}}

Əsərdə ilk hadisənin tarixi verilmir. Artıq ikinci hadisənin bizim eradan qabaq 660-cı ildə baş verdiyi göstərilir.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=26}} Əsərin yazıldığı dövrdə hələ Yaponiyada yazı nümunəsi yox idi. Yapon ədəbiyyatı var idisə də, hələ bu ədəbiyyat [[Çin heroqlifləri]] ilə yazılırdı. Yasumaro özünü təvazökarcasına sadəcə olaraq şərhçi adlandırır, həqiqətdə isə Yasumaro bu ədəbi abidəyə müəyyən dərəcədə yaradıcı surətdə yanaşmışdır.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=29}}

Yasumaro [[mif]]lərin üç qrupunu, dövrəsini göstərir ki, bunlarında hər üçü əsas mövzuya aiddir. Belə ki, ilk mif qrupu (tsikli) Göylərdə hakimiyyət üstündə gedən mübarizəni – yəni [[Amatarosu]] ilə [[Susanoo]] arasında gedən mübarizəni, ikinci dövrdə artıq bu mübarizənin yerdə necə baş verdiyini təsvir edir: iki qəhrəman arasında – iki düşmən arasında – [[Take-Muki-Zumi]] və [[O-kuni-pusi]] arasında gedən mübarizəni təsvir edir. Üçüncü qrup miflər isə artıq yerdə baş verən (hakimiyyət üstündə) mübarizəni təsvir edir: yəni Kamu-Yamu ilə [[Naqasuni]] arasında gedən mübarizəni. Bunlar da ki, kvazitarixi hadisələridir.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=27}}

Yasumaro Yaponiyada olan dörd monarxı xatırlayır. O, birinci monarx kimi [[İmperator Sucin|Sucin]]i göstərir (e.ə. 96-30-cu il). Sucin o, üç müqəddəs reralinini qorunması üçün ibadətxana yaradır. Sucin eyni zamanda yapon milli kultunun yaradıcı simasında təqdim edilir. İkinci monarx kimi [[İmperator Nintoku|Nintoku]] (313-399) xatırlanır. O, rəhmdil monarx kimi təsvir olunur. Üçüncü monarx isə [[İmperator Seymu|Seymu]]dur. Burada xronoloji sıra pozulur. Burada Seymunun çarlığı 131-191-ci illərə aid edilir. Seymu – öz sərhədləri müəyyən olan dövlət yaradır. Dördüncü monarx isə [[İmperator Unkya|Unkya]] (412-453) hesab olunur. O, tayfa quruluşunu qaydaya salır. O, öz xalqını ayrı-ayrı nəsillərə bölür (Uci). Yasumaro özünün lakonik yığcam formulları ilə Yapon xalqının inkişafının həqiqi mərhələlərini göstərə bilir. Bütün bunlar isə patriarxal dövrün mənzərələri deməkdir.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=27}}

Müqəddimənin birinci bölməsini Yasumaro belə şərh edir: O, birinci bölməni iki mövzuya həsr edir: dünyanın inkişaf yolu Yasumara dünyanın həm kosmoqonik, həm də tarixi sxemin mifoloji aspektdən aydınlaşdırır və bu prosesi xaosdan başlayır. Sonra tədricən bu xaos qatılaşır və dünyanın yaranma prosesi gedir. Kosmoqonik prosesin birinci adı – Göyün yerdən ayrılmasıdır. Bu proses üç ilahi qüvvənin müşayiəti ilə baş verir: [[Atenoromi]], [[Tokomi]] və [[Kami]]. Bu üç ilahi varlıq dünyanın ilk yaranma mərhələsidir, sonra başqa ilahi qüvvələr fəaliyyətə başlayır. Bu allahların biri [[İzanaqi]], o birisi isə [[İzanami]]dir. Onlar bütün varlığın ilk yaradıcılarıdır. Onlar həm də dünyada olan hər şeyin yaradıcılarıdır və hər şeydən əvvəl bizim Adalar ölkəsini – [[Yaponiya]]nı yaradıb.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=24}}

getməyə can atır. Sonra İzanaqi təzədən işıqlı dünyaya qayıdır. İzanaqi dəstəmaz alarkən sonra onun vücudundan çoxlu sayda ilahi ruhlar yaranır və onların içərisində də üç yeni allah var: İşıqlı ilahə [[Ameterasu]] (Günəş), Gecə Ay allah [[Sukiyomi]] və su stixiyası və Tufan allahı – Susanoo.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=23}}

özlərinin nəhəng nizələrini var gücləri ilə su burulğanına elə çırpırlar ki, bu zaman İzanaqinin nizəsindən qopan damcılar tökülür və bu damcılardan da yapon adaları yaranır. Beləliklə, bütün kosmoqonik proses bu kitabda bütün ardıcıllığı ilə təsvir olunur. İlk xaos kainatın dünyanın ilk bünövrəsidir: Göylə Yerin bir-birindən ayrılması kişi və qadın başlanğıcının meydana gəlməsi ən yüksəkdə olan ilahi varlığın yaranması iki ardıcıl etap kimi təsvir edilir.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=23}}

"Kociki"nin birinci bölməsinin ikinci yarısı kosmoqonik mifin tamamlayıcı hissəsinə həsr edilib. Burada yaranmış dünyanın konkret inkişafı haqqında danışılır – yuxarı ilahilərdən tutmuş kiçik allahlara qədər, səbəbkar allahlardan, yaradıcı allahlara qədər, kosmoqonik allahlardan – mədəniyyət allahlarına qədər, mədəniyyət allahlarından, sadə adamlara, qəhrəmanlara qədər – bunların hamısı haqqında bu kitabda bəhs edilir. Beləliklə, [[kosmoqoniya]] tarixə çevrilir, Allahlar qəhrəmanlarla əvəz olunur.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=25}}

sanki ümumiləşdirir: Bütün dünyanı bürüyən Göy və Yer ruhlarını sadalayır. Bundan sonra Yasumaro ikinci qrup miflərə keçir. Dünyanın yaranması haqqında, səkkiz böyük adanın, yəni Yaponiyanın yaranması haqqında miflərdən danışır, ikinci qrup miflərin mərkəzi fiqurları haqqında danışılır və iki ilahi varlıq barədə sözünü davam etdirir: səma allahı – [[Takomita-cuçi]] və yer allahı – O-kuni-pusi haqqında.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=25}}

Birinci allah elçi rolunda özünü göstərir. Bu Amatarasudur. İkinci allah isə ilahi varlıqların başçısı rolunda izhar olunur və özünü bütün dünyanın əsas məhvəri kimi təqdim edir. Amatarasu öz nümayəndəsini – canisini yeni idarə etmək üçün göndərir. Amatarasu əvvəlcə öz varis oğlunu yerə göndərmək istəyir, amma oğlu Göydəki yerini dəyişmək istəmir və nəhayət Amatarasu özünün ən etibarlı elçisini Taka-Mika-Zumini göndərir. O, yerə enir və yerdə Yer allahı ilə görüşür və onu inandırır ki, Göyə tabe olması çox vacibdir.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=25}}

Bütün bunlardan sonra Yasumaro qeyd edir ki, Amatarasu Allahların şurasını təşkil edir və allahlara tapşırır ki, Dünyanı mükəmməl yaratmaq üçün məşvərətə yığışsınlar. Amatarasu belə qərara gəlir ki, dünyanı çox etibarlı allaha tapşırmaq lazımdır və son qərarı belə olur ki, öz oğlunu Yerə göndərsin. Onun oğlu yerə enir. O, burada (yəni Yerdə) nikaha girir və yerdə bir oğul qazanır. Amatarasu öz nəvəsinə ([[Niniqi]]yə) yeri, daha doğrusu Yaponiyanı bağışlayır və öz nəvəsinə Göylərin canişinliyini də etibar edir, yerdə isə onu hakimiyyət verərək, birdəfəlik onu yerə təhkim edir. Onun ayaqları ilk dəfə [[Kyuşu (ada)|Kyuşu adası]]na toxunur. Yaponiyada Amatarasunun nəvəsinin yerə enməsini sonralar da Yaponiya tarixinin başlanğıcı kimi təntənəli surətdə qeyd edirlər: yaponların inamına görə, guya sonrakı nəsillərin hamısı bu nəvədən – Niniqidən törəyiblər və guya Yaponların gələcək nəsillərinin də əsas nüvəsi Niniqidir.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=26}}

Bundan sonra Yasumaro sonrakı hadisələrə toxunur: O, Niniqinin nəsillərinin Yaponiyaya geniş surətdə yayılmasından danışır. "Kociki"nin sonrakı dövrlərinin mifik qəhrəmanları kimi Kamu-Yamato çıxış edir və o, [[Yamato]]nu (Yaponiyanı) zəbt edir. Əsərdə Naqasuna ona qarşı qoyulur. O, döyüşkən qəbilələrin başçısıdır (Hondo adasındakı qəbilələrin). Burada söhbət Yaponiyanın artıq Yer imperatoru haqqında sonralar [[Cimmu]] adlanan hökmdardan gedir. Çox ciddi cəhddən sonra Kamu Uamato Yamato ölkəsini fəth edir və Kaşivora adlı kənddə öz hakimiyyətini bərqərar edir. Bundan sonra bu imperator Yamato özündən sonra gələn imperatorların bünövrə daşını qoyur. Niniqinin Göydən Yerə enməsi ilə artıq Yer hakimiyyəti, Yer dövlətləri yaranır, real "İnsan hakimiyyəti meydana gəlir".{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=26}}

"Kociki" müqəddiməsinin ikinci bölməsi bütünlüklə iki hissəyə bölünür. I hissədə Tenmu hakimiyyətinin özü, ikinci hissədə isə onun şöhrətlənməsi haqqında bəhs edir. I hissədə Yasumaro öz qəhrəmanının xasiyyətnaməsini verir. Burada Yasumaro öz qəhrəmanının taleyində hansı dəyişikliklərin baş verməsini təsvir edir. Tenmunun taxtı qısa bir vaxta qədər şahzadə Otamanın əlinə keçir, lakin Tenmu özünün bütün qüvvəsini cəmləşdirir və yenə taxtı-tacı özünə qaytarır. Soma Yasumaro Tenmunun tərənnümünə, tərifən keçir. Lakin o, öz qəhrəmanını tərənnüm etməyə başlayanda bütün terminologiyanı [[Çin tarixi]]ndən və fəlsəfəsindən götürür. Lakin onun [[Çin ritorikası]]na uymasına baxmayaraq o, yenə də təzədən öz doğma, milli qısqanclığına qayıdır. Yasumaronun müqəddiməsi Çin ahənginə, Çin qaydasına uyğunlaşdırılıb, yalnız [[Çin dili]]ndə deyil, həm də Çin poetikasının qaydaları əsasında yazılır. Bu müqəddimə ritorik nəsrin xüsusi ədəbi-stilistik janrında yazılır.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=28}}

Üçüncü bölmə də də iki hissəyə bölünüb. Birinci hissədə göstərilir ki, Tenmu qədim nağılların toplanmasına necə başlamaq haqqında əmr verir. Tenmu istəyirdi ki, bu yaradılacaq salnamənin əsasında, yəni "Kociki"nin əsasında onun çarlıq dövrünün, onun islahatçılıq fəaliyyətinin bütün detalları bu kitabda əks etdirilsin. Lakin bütün bunlara baxmayaraq bu salnamənin əsas mənbəyi şifahi ənənə ilə bağlıdır. "Kociki"nin III bölməsinin ikinci hissəsində hansısa bir nağılçıdan danışılır ki, onunda adı Hieda no Aredir.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=28}}

"Kociki" müqəddiməsinin IV bölməsi Yasumaronun Kociki üzərində necə həssaslıqla işlənməsi barədə danışılır: Yasumaro özündən qabaq deyilənləri sanki tamamlayır, onları daha gözəl şəkildə ifadə edirdi. "Kociki" üzərində belə həssaslıqla iş aparmaq imperatriça Temmenin vaxtına düşür (707-715). Bu bölmənin özü də iki hissədən ibarət olaraq tərtib edilmişdir. Birinci hissə imperatriçanın mədhindən ibarətdir və onun hakimiyyət dövrü bütün təfsilatı ilə nəql edilir. İkinci hissə isə artıq "Kociki"nin başa çatdırılması prosesi təsvir edilir.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=29}}

Beşinci və sonuncu bölmə Yasumaronun müqəddiməsi artıq Yasumaronun gördüyü işlərin təfərrüatlarını ümumiləşdirir. Müəllif burada üç mətləbə toxunur: O, əvvəla istifadə etdiyi dil haqqında danışır, sonra isə öz gördüyü işinin xarakterindən bəhs edir, üçüncü hissədə isə öz işinin ümumi məzmunundan və planından danışır.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=29}}

"Kociki" yalnız şintoizmin müqəddəs kitabı deyil, həm də bütünlüklə yapon xalqının kitabıdır. Bu kitab yalnız tarixi mənbələrin birinci dərəcəli əhəmiyyəti olan nümunəsi deyil, o, həm də bütün məzmunu və quruluşu etibarilə yapon tarixinin bünövrə daşıdır. "Kociki" vasitəsilə həm də allahlar dövrü, Tenmu epoxası haqqında fikirlər əldə etmək mümkündür.{{sfn|Bədəlzadə|2016|p=30}}

{{İstinad siyahısı|}}