Dərbənd: Redaktələr arasındakı fərq

== Etimologiya və digər tarixi adları ==

 

 

 

[[Pəhləvi dili|Orta fars / pəhləvi dili]]<nowiki/>ndə (yəni erkən [[Sasanilər İmperiyası|Sasani]] dövründə) şəhər '''''Veroy-Pahr''''' (''Wērōy-pahr /'' "gürcü mühafizəçisi"), [[Suriya dili|süryanicə]] ''ܘܪܦܐܗܪܓ (Wirōpahrg)'' (eyni mənada)'','' [[Erməni dili|qədim ermənicə]] Իւրոյ Պարհակ (''Iwroy Parhak)'' (eyni mənada), və [[Qədim yunan dili|qədim yunanca]] '''''İbires / İvires''''' ('''Ιβηρες''' "[[İberiya]]<nowiki/>lılar / [[Gürcülər]]") ([[Yunan dili|müasir yunanca]] sadəcə ''Ntermpent'' (Ντερμπέντ)) olaraq tanınırdı.

 

[[Rəşidi xilafəti|Qədim ərəblər]] Dərbəndi '''''Bab''''' ('''باب''') / '''''əl-Bab''''' ('''أل باب''' "qapı"), '''''Bab əl-Əbvab''''' ('''باب الأبواب''' "qapılar qapısı"), '''''Bab əl-Hədid''''' ('''باب الحديد''' "dəmir qapı") ([[Ərəb dili|müasir ərəbcə]] ''Derbend'' (دربند) və ya ''Dirbinət'' (ديربينت)), [[Monqol İmperiyası|monqollar]] '''''Kahulqa''''' / '''''Kahalqa''''' ('''''Хаалга''''', "qapı, darvaza"), [[İberiya|qədim gürcülər]] Dərbənd adına istinadən '''''Darubandi''''' (დარუბანდი) və ya '''''Dzğvis-kari''''' (ზღვის-კარი "dəniz qapısı/qapıları") (bəzi gürcü qaynaqlarına əsasən həmçinin '''Kaspi''' (კასპი) və '''Aleksandria''' (ალექსანდრია) olaraq da), [[Ermənistan Krallığı (antik)|erməni]] qaynaqları Dərbənd adına istinadən '''''Darband''''' (Դարբանդ), həmçinin '''''Çora pahak''''' (Ճորա պահակ "[[Çola|Çola / Çor]] mühafizəçisi") '''''Ağvanits durr''''' (Աղվանից դուռ "[[Qafqaz Albaniyası|Alban]] qapıları"), [[Kiyev Rus dövləti|ruslar]] vaxtilə Dərbənd adına istinadən '''''Derben'''''' ('''''Дербень''''') və ya '''''Jeleznıye vrata''''' ('''''Железные врата''''' "dəmir qapılar"), [[Qədim Yunanıstan|qədim yunan]] və [[Qədim Roma|roma]] qaynaqları '''pillae Caspiae''' ("[[Xəzər dənizi|Kaspi / Xəzər [dəniz nəzərdə tutulur]]] qapıları"), '''pillae Albaniae''' ("[[Qafqaz Albaniyası|Alban]] qapıları") olaraq adlandırmışlar.

 

[[Göytürk xaqanlığı|Qədim türklər]]<nowiki/>in istifadə etdiyi '''''Temir Kapuq''''' (yəni "dəmir qapı") adı isə günümüzdə [[Azərbaycan dili|azərbaycanca]] sıx-sıx istifadə edilən və görülən '''Dəmirqapı''' və '''Dəmirqapı Dərbənd''' [[epitet]] və adlarında, və həmçinin şəhərin [[Qumuq dili|qumuqca]] ('''''Темир-къапу''''') və [[Kabarda-çərkəz dili|kabardincə / çərkəzcə]] ('''Темыркъалэ''', yəni "dəmir qala" variantında) adlarında da yaşayır. Dərbəndin yerli [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] əhalisi tərəfindən həm də sadəcə '''Şəhər''' ('''''Шәһәр''''') olaraq da adlanır.

 

Mənbələrdən aydın olur ki, Kaspi keçidi eramızın birinci əsrindən strateji əhəmiyyətli keçidlərdən biri olmuşdur. Bu keçid [[Şimali Qafqaz]]<nowiki/>la [[Cənubi Qafqaz]]ı [[Yaxın Şərq|Yaxın]] və [[Orta Şərq]]<nowiki/>lə birləşdirən mühüm vasitə idi. Bu ərazinin məhsuldar əkin sahələrinə, meyvə bağlarına, xüsusilə üzümlüklərə, gözəl və əlverişli iqlim şəraitinə malik olması şəhərin gələcək inkişafına bilavasitə şərait yaradırdı. İlk mənbələrin verdiyi məlumata görə, hələ [[E.ə. I əsr|eramızdan əvvəl I əsr]]<nowiki/>də indiki Dərbənd ərazisində mövcud olmuş üzümlüklər və meyvə bağları dənizə qədər olan ərazini örtmüşdü. Belə bir təbii şərait isə orada yaşayış məskəninin yaradılması üçün əla imkan yaratmışdır. Bunu Dərbənd rayonunda aparılmış arxeoloji qazıntılar bir daha sübut edir. Burada [[E.ə. VIII əsr|eramızdan əvvəl VII]]-[[E.ə. VI əsr|VI əsr]]<nowiki/>lərə aid yaşayış məskənləri aşkar edilmişdir.

 

Dərbəndin adı [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]<nowiki/>nin, eləcə də bütün türk dünyasının nəhəng ədəbi abidəsi olan [[Kitabi-Dədə Qorqud|Kitabi-Dədə Qorqud dastanı]]<nowiki/>nda da çəkilir. Alman səyyahı [[Adam Oleari]] (XVII əsr) və türk səyyahı [[Övliya Çələbi]], Dədə Qorqudun məzarının Dərbənddə olduğunu qeyd edirlər. Bu haqda [[Dərbəndnamə]]<nowiki/>də də məlumat verilir.

 

[[Sasanilər sülaləsi|Sasani şahları]] öz imperiyalarını köçəri [[hunlar]]<nowiki/>dan, sonrakı dövrlərdə isə [[xəzərlər]]<nowiki/>dən qorumaq üçün Dərbənd şəhərinə və onun strateji əhəmiyyətinə xüsusi diqqət verirdilər. Odur ki, Dərbənd keçidinin möhkəmləndirilməsi ən vacib və təxirəsalınmaz iş hesab edilirdi. Sasanilər hələ [[II Yezdəgird]]<nowiki/>in hakimiyyəti dövründə [[Beşbarmaq dağı]]<nowiki/>nın zirvəsində müdafiə əhəmiyyətli ilk istehkamın ([[Beşbarmaq səddi]]) inşasını həyata keçirmişdilər. Bundan sonra [[Gilgilçay səddi]] və nəhayət sonda ən mühüm müdafiə xarakterli Dərbənd istehkamının ([[Dərbənd qalası]]) inşasına başlanmışdır. Dərbənd səddi vasitəsiylə yalnız Dərbənd keçidinin mühafizəsi deyil, eyni zamanda şimal-şərqdə olan dağ yollarının da qorunması təmin edilirdi. Həm də Dərbənd qalasının yaradılması bu ərazidə sərhəd keşikçilərinin sayının bir neçə dəfə azaldılmasına imkan verirdi. İlk dəfə [[I Firuz]]<nowiki/>un oğlu [[I Qubad]] ([[488]]-[[531]]) çiy kərpiclə səddin bünövrəsini qoymuş, onun oğlu [[I Xosrov|I Xosrov Ənuşirəvan]] ([[531]]-[[578]]) isə həmin səddi yenidən daşla tikdirmişdir. Əldə olan məlumatlara görə səddin yenidən daşla tikilməsi 30 il ([[537]]-[[568]]) çəkmişdir. Bu müddət ərzində səddin inşasında iştirak edən minlərlə qul və kəndli Sasani hakimləri tərəfindən ağır bir şəraitdə istismar edilmişdir. Bununla əlaqədar olaraq səddin tikilməsi bəhanəsiylə Sasani hakimləri vergilərin miqdarını gündən-günə artırır və yerli əhalini var-yoxdan çıxarırdılar.

 

Şəhərin strateji mövqeyindən istifadə edən [[Ərəb xilafəti|ərəb xəlifələri]] onun abadlaşdırılmasına səy göstərirdilər; təsadüfi deyil ki, [[Azərbaycan]]ın ən qədim məscidlərindən biri [[Dərbənd Cümə məscidi]]<nowiki/>dir. Məsələn, xəlifə Süleymanın dövründə ([[715]]-[[717]]) [[Məsləmə ibn Əbdülmalik]] adlı sərkərdənin başçılığı ilə Dərbəndi [[xəzərlər]]<nowiki/>dən geri almaq məqsədi ilə qoşun göndərilmişdir (bax [[Xəzər-ərəb müharibələri]]). Məsləmə xəzərləri Dərbənddən çıxardığı zaman qala və bürclər ziyan görmüşdü. O, qala divarlarını bərpa edərək burada ərəb hakimiyyətini gücləndirmişdir. Ərəblərin dövründə Xəzər dənizi vasitəsiylə şimaldan gətirilən ticarət malları Dərbənd vasitəsiylə [[Cənubi Qafqaz]]<nowiki/>a və [[Yaxın Şərq]] ölkələrinə daşınırdı. Ərəb mənbələrində göstərildiyinə görə, [[Ərdəbil]]<nowiki/>dən bir neçə dəfə böyük olan bu şəhərdən [[Azərbaycan]] və [[İran]]<nowiki/>a kətan paltarlar aparılırdı. Bundan başqa Dərbənddə zəfəran da yetişdirilirdi.

 

[[Şəkil:Дербентский маяк.jpg|thumb|Dərbənd mayakı (1853-cü ildə tikilmişdir)]]

 

== Şərhlər ==

 

== İstinadlar ==

 

== Xarici keçidlər ==