Frank krallığı: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k 5.197.139.11 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Eldarado tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Teq: Geri qaytarma
k tənzimləmə using AWB
Sətir 1:
{{müəllif|url=[http://kayzen.az/blog/orta-%C9%99srl%C9%99r-tarixi/18292/frank-d%C3%B6vl%C9%99ti.html Kayzen.az] saytı və laboratoriya müzakirəsində qeyd edilmiş saytlardan kopyalanıb.}}
{{Tarixi dövlət
|adı = Frank krallığı<ref name="Taagepera 1997 475–504">{{Cite journal|last=Taagepera|first=Rein|year=1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|url=https://www.jstor.org/stable/2600793|journal=International Studies Quarterly|volume=41|issue=3|pages=475–504|via=JSTOR|doi=10.1111/0020-8833.00053}}</ref><ref name="Sönke Lorenz 2001">Sönke Lorenz (2001), ''{{lang|de|Missionierung, Krisen und Reformen: Die Christianisierung von der Spätantike bis in Karolingische Zeit}}'' in ''{{lang|de|Die Alemannen}}'', Stuttgart: Theiss; {{ISBN|3-8062-1535-9}}; pp.&nbsp;441–446</ref>
|orijinal_ad = Francia ya Frankia<br/>regnum Francorum<ref>{{cite book |last=Spufford |first=Peter |title=Money and its use in medieval Europe |origyear=1988 |year=1989 |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=0-521-30384-2 |pages=398, 400–402 |chapter=Appendix I}}</ref>
|status = [[Krallıq]]
Sətir 10:
|izah_gerb =
|xəritə = Frankish Empire 481 to 814-en.svg
|izah_xəritə = Frank dövləti ən qüdrətli dövrlərdə<ref name="ReferenceA">Григорий Турский. История франков / Пер. с лат., сост., примеч. В. Д. Савуковой. — М.: Наука, 1987. — 464 с. — Серия «Литературные памятники».</ref><ref>Историки эпохи Каролингов («Жизнь Карла Великого» Эйнхарда, «Ксантенские анналы», «Жизнь императора Людовика» Анонима, «История» Нитгарда, «Ведастинские анналы») / Сост. М. А. Тимофеев. — М.: РОССПЭН, 2000. — 288 с. — Серия «Классики античности и средневековья». — {{ISBN|5-86004-160-8}}.</ref>
|p1 =
|flag_p1 =
Sətir 46:
|dil = [[Fransızca]]<ref>''Лот Фердинанд.'' Последние Каролинги / Пер. с франц. А. Ю. Карачинского. — СПб.: Евразия, 2001. — 320 с. — Серия «Clio dynastica». — ISBN 5-8071-0077-8.</ref><ref>''Сидоров А. И.'' [http://annuaire-fr.narod.ru/statji/Sidorov-2001.html Каролингская аристократия глазами современников] // Французский ежегодник. 2001 г. — М., 2001.</ref><br/>[[Latınca]]
|pul_vahidi = Denier<ref>{{cite web|url=http://www.english.upenn.edu/~dwallace/europe/nodes/paris.html|title=Regeneration|publisher=}}</ref>
|sahə = 1200000 km² ([[813]])<ref name="Taagepera 1997 475–504">{{Cite journal|last=Taagepera|first=Rein|year=1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|url=https://www.jstor.org/stable/2600793|journal=International Studies Quarterly|volume=41|issue=3|pages=475–504|via=JSTOR|doi=10.1111/0020-8833.00053}}</ref>
|əhali =
|idarəetmə forması = [[Monarxiya]]
Sətir 59:
|rəhbər3 =
|rəhbər_hakimiyyət3 =
|din = Frank bütpərəstliyi<br>[[xristianlıq]]<ref name="Sönke Lorenz 2001">Sönke Lorenz (2001), ''{{lang|de|Missionierung, Krisen und Reformen: Die Christianisierung von der Spätantike bis in Karolingische Zeit}}'' in ''{{lang|de|Die Alemannen}}'', Stuttgart: Theiss; {{ISBN|3-8062-1535-9}}; pp.&nbsp;441–446</ref>
|əlavə bənd =
|bəndin adı =
Sətir 95:
Frank dövləti təxminən [[V əsr]]in sonlarında yarandı. [[Xlodviq]] bu dövlətin [[kral]]ı oldu. İrsi hakimiyyət — [[monarxiya]] rejimi quruldu. [[Xlodviq]] ölkəni vilayətlərə böldü. Vilayətlərə [[qraf]]lar adlanan hakimlər təyin edildi. [[Qraf]] vilayətdə vergi toplayır, hərbi dəstəyə başçılıq edir və məhkəmə işlərinə baxırdı. [[Xlodviq]]in dövründə ilk qanun toplusu — [[Frank]] qanunları yarandı. Hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün [[Xlodviq]] [[xristian]] dinini qəbul etdi. Kilsə kralın hakimiyyətini möhkəmləndirdi.<ref name="Freeman1904">{{cite book|first=Edward Augustus |last=Freeman|title=Western Europe in the Eighth Century & Onward: An Aftermath|url={{google books |plainurl=y |id=5HCIvgAACAAJ|page=74}}|year=1904|publisher=Macmillan and Company, limited| page=74}}</ref> Frank dövlətinin ən qüdrətli dövrü [[Böyük Karl]]ın hakimiyyəti ([[768]]—[[814]]) illərində olmuşdur. [[Böyük Karl]] [[İtaliya]]nın çox hissəsini öz torpaqlarına qatdı. [[Reyn]] və [[Elba]] çayları arasında yaşayan saksları itaət altına aldı. [[Böyük Karl]] [[800]]-cü ildə [[Roma]]ya gəldi və özünü imperator elan etdi. [[Papa]] onun başına qızıldan tac qoydu{{sfn|Collins|2004|pp=131–132}}{{sfn|Russell|1930|p=88}}{{sfn|McKitterick|2008|pp=118–125}}.
 
İmperator [[Böyük Karl]]ın dövründə orduda xidmət edənlərə [[torpaq]] sahəsi ayrılırdı. Hərbi xidmət əvəzində verilən bu torpaq [[feodal|feod]] adlanır və irsən keçirdi. Feodun sahibinə [[feodal]] deyilirdi. Frank əyanları əvvəllər [[Böyük Karl]]ı müdafiə edirdilər. Çünki o, əyanlara yeni torpaqlar zəbt etməkdə və kəndliləri təhkimli halına salmaqda kömək edirdi<ref>{{cite book|first=George C. |last=Kohn|title=Dictionary of Wars|url={{google books |plainurl=y |id=OIzreCGlHxIC&|page=125}}|year=2006|publisher=Infobase Publishing |isbn=978-1-4381-2916-7 |pages=125}}</ref>. Lakin əyanlar icma üzvlərinin torpağını zəbt etdikdən sonra, artıq qüvvətli imperator hakimiyyətinə ehtiyac duymurdular. Hər bir iri [[feodal]] öz mülkündə təkbaşına hakim idi. Asılı kəndlilərin işinə nəzarət etmək və onları mükəlləfiyyətlər daşımağa məcbur etmək üçün [[feodal]]ların öz döyüşçü dəstəsi, məhkəməsi, öz təsərrüfat nəzarətçiləri var idi. Natural təsərrüfat şəraitində nəinki ölkənin ayrı-ayrı vilayətləri arasında, hətta ayrı-ayrı [[feodal]] mülkləri arasında da möhkəm əlaqələr yox idi{{sfn|McKitterick|2008|p=72}}<ref name="fordham.edu">Paul Halsall, [http://www.fordham.edu/halsall/source/einhard-wars1.asp Einhard: The Wars of Charlemagne, c. 770–814], Internet Medieval Sourcebook, Fordham University, 1998</ref>{{sfn|Einhard|1999|loc=6. Lombard War}}.
 
{{Şəkillər albomu
Sətir 108:
}}
 
[[843]]-cü ildə [[Böyük Karl]]ın üç nəvəsi Verden şəhərində Frank imperiyasını bölmək haqqında Verden müqaviləsi bağladılar. Bu bölüşdürmə nəticəsində sonralar imperiyanın ərazisində üç krallıq: [[Fransa]], [[Almaniya]] və [[İtaliya]] yarandı. Bu krallıqların hər biri [[feodal]] mülklərinə, iri [[feodal]] mülkləri isə saysız-hesabsız xırda [[feodal]]lıqlara parçalandı. Hər bir [[feodal]] müstəqil idi<ref name="Kohn2006">{{cite book|first=George C. |last=Kohn|title=Dictionary of Wars|url={{google books |plainurl=y |id=OIzreCGlHxIC&|page=125}}|year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-2916-7|pages=125–}}</ref>. Belə [[feodal]] əhalidən vergi toplayır, öz təbəələrini mühakimə edirdi. Beləliklə, [[Qərbi Avropa]]da [[IX əsr]] — [[XI əsr]]ləri əhatə edən [[feodal]] dağınıqlıq dövrü başlandı. Hər bir iri [[feodal]] ona xidmət edən xırda və orta [[feodal]]lara [[torpaq]] verirdi. Bununla onu öz vassalına çevirir, yəni asılılığına salırdı. [[Hersoq]] və [[qraf]]lar [[kral]]ın vassalı idilər. Baronlar [[hersoq]] və [[qraf]]ların, cəngavərlər isə baronun vassalı sayılırdı. Bu sistem feodal nərdivanı adlanırdı. [[Kral]]lar feodal nərdivanından təbəələri itaətdə saxlamaq üçün istifadə edirdilər<ref>Paul Halsall, [http://www.name="fordham.edu"/halsall/source/einhard-wars1.asp Einhard: The Wars of Charlemagne, c. 770–814], Internet Medieval Sourcebook, Fordham University, 1998</ref>{{sfn|Einhard|1999|loc=6. Lombard War}}. Fransa krallığı [[Karolinqlər sülaləsi]]nin dövründə iri [[feodal]] mülklərinə bölünmüşdü. [[Ölkə]]də [[X əsr]]—[[XI əsr]]lərdə [[feodal]] münasibətlərinin formalaşması başa çatdı.
 
[[Ölkə]] indiki [[Fransa]] adını aldı. Frank dövləti süqut etdikdən sonra [[Almaniya]] vilayətləri vahid [[dövlət]]də birləşdi. [[Almaniya]]da [[feodal]] münasibətlər sürətlə inkişaf edirdi. Bu, ayrı-ayrı [[feodal]]ların güclənməsinə və vahid [[dövlət]]in parçalanmasına səbəb olurdu<ref group=q>486-cı ildə Suasson şəhəri yaxınlığındakı döyüşdə [[franklar]] [[romalılar]]ı məğlub etdilər.</ref>. [[Almaniya]] kralı I Otton ([[936]]—[[973]]) [[962]]-ci ildə [[Roma]]nı işğal edib özünü [[Roma]] imperatoru elan etdi. Sonralar bu [[dövlət]]i [[Müqəddəs Roma imperiyası]] adlandırmağa başladılar<ref name=Campaigns>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/106546/Charlemagne/256620/Military-campaigns Charlemagne], Encyclopædia Britannica</ref>. [[İtaliya]] [[Müqəddəs Roma imperiyası]]nın tərkibində idi. [[Roma Papası]] və [[Almaniya]] [[kral]]ı arasında [[İtaliya]]ya hakim olmaq uğrunda mübarizə gedirdi. Digər Avropa ölkələrinə nisbətən [[İtaliya]]da ticarət və sənətkarlıq mərkəzləri olan iri [[şəhər]]lər daha tez meydana gəldi. Bu dövrdə şəhərlərin çoxu özünüidarə hüququ aldı{{sfn|Einhard|1999|loc=6. Lombard War}}. [[Genuya]], [[Piza]], [[Venesiya]] müstəqil respublikalara çevrildilər{{sfn|Einhard|1999|loc=6. Lombard War}}<ref name=Campaigns /><ref>{{Cite book|url={{google books |plainurl=y |id=hbnY8GTet_kC}}|title=Charlemagne |last=Gelfand|first=Dale Evva|date=1 January 2003|publisher=Infobase Publishing|isbn=9781438117850|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url={{google books |plainurl=y |id=bQlJP9O9hKkC}}|title=Daily Life in the Age of Charlemagne|last=Butt|first=John J.|date=1 January 2002|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=9780313316685|language=en}}</ref>.
Sətir 118:
[[Şəkil:Droysens-21a.jpg|295px]]Merovinqlər sülaləsinin <br />Böyük Karlın dövründəki vəziyyəti<br/>
</div >
[[Merovinqlər sülaləsi]] Frank dövlətini yaradan və onu idarə edən ilk [[sülalə]]dir. Başlanğıcı yarı-əfsanəvi şəxsiyyət olan Meroveydən götürülüb. [[Merovinqlər sülaləsi]]nin görkəmli nümayəndələri I Xilderik ([[457]]-[[481]]) və [[I Xlodviq]]dir ([[481]]-[[511]]). Meroveyin oğlu I Xilderik [[sülalə]]nin banisi hesab olunur. [[I Xlodviq]] isə Suasson yaxınlığında [[Qalliya]]nı idarə edən keçmiş Roma canişinini məğlub edərək Frank dövlətinin əsasını qoymuş və [[Merovinqlər]] idarəsində bütün [[Qalliya]]nı birləşdirmişdir. Frank əsilzadələri yerli əhalini idarə etmək üçün [[xristian]]lığı qəbul etmişdilər. Gödək Pipinin [[Frank]] taxtına çıxması ilə [[Merovinqlər sülaləsi]]nin yerinə [[Karolinqlər]] keçmişdir. [[486]]-cı ildə Şimali [[Qalliya]]da frank işğalları nəticəsində Frank krallığı meydana gəlir, onun da başında [[salik]] (sahilboyu), yəni [[frank]]ların başçısı, Merovey nəslindən olan [[Xlodviq]] ([[486]]-[[511]]) dururdu. Frank dövlətinin tarixinin birinci mərhələsi də elə bu vaxtdan – [[V əsr]]in sonu başlayır. [[VII əsr]]in sonunadək davam edən bu dövrü adətən Merovinq dövrü adlandırırlar<ref name="ReferenceB">Eric Joseph Goldberg, ''Struggle for Empire: Kingship and Conflict Under Louis the German, 817–876'', Cornell University Press, 2006 {{ISBN|978-0-8014-3890-5}}</ref>.
 
[[Xlodviq]]in dövründə [[Akvitaniya]] ([[507]]), onun varisləri dövründə isə [[Burqundiya]] ([[534]]) işğal olundu. [[536]]-cı ildə isə ostqotlar [[Provans]]ı [[franklar]]a güzəştə gedirdilər. [[VI əsr]]in ortalarına doğru frank krallığı [[Roma]] hakimiyyəti dövründəki bütün [[Qalliya]] əyalətinin ərazisini əhatə edirdi. [[Franklar]] həmçinin [[Reyn]] sahilindəki bəzi alman tayfalarını: turinq, alaman və bazarları da özlərinə tabe etmişdilər. [[Saklar]] isə onlara illik ödəniş verməyə məcbur idi. Frank dövlətinin mtrixi [[feodal]] münasibətlərinin ən erkən mərhələsindən inkişafını izləməyə imkan verir; yəni erkən [[feodal]] krallığının yaranmasından – [[Qərbi Avropa]]ya ilk orta əsrlər imperiyasının (Karilanq) yaranmasına qədər<ref>{{cite web|url=http://www.dw-world.de/dw/article/0,,3840415,00.html |title=Die Geburt zweier Staaten – Die Straßburger Eide vom 14. Februar 842 &#124; Wir Europäer &#124; DW.DE &#124; 21.07.2009 |publisher=Dw-world.de |date=2009-07-21 |accessdate=2013-03-26}}</ref>. [[Feodal]]laşma prosesi son [[Roma]] və [[alman]] ictimai münasibətlərinin sintezi formasında getmişdir. Hər ikisinin nisbəti şimalda və cənubda fərqli olmuşdur. Lakin arxeologiyanın və aerofotoçəkilişlərin ən yeni məlumatlarına görə, [[I əsr|I]]-[[V əsr]]də Luaradan şimalda olan torpaqlarda quldar villalar çoxluq təşkil etmiş, əsas işçi qüvvə isə qullar və kolonlar olmuşdur<ref>Eric Joseph Goldberg, ''Struggle for Empire: Kingship and Conflict Under Louis the German, 817–876'', Cornell University Press, 2006 {{ISBN|978-0-8014-3890-5}}<name="ReferenceB"/ref>. Hətta frank işğalından sonra da əhalinin əsas hissəsi qallar və [[romalılar]] olmuşdur. Digər tərəfdən, bu vilayətlərdə cənuba nisbətən cəmiyyətin daha dərin barbarlaşması xarakterikdir. Bu da onunla izah olunur ki, [[V əsr]]in sonuna doğru [[franklar]] ictimai inkişafın daha aşağı səviyyəsində olmuşlar (nəinki qallar və [[romalılar]]). Onların primitiv münasibətləri dağılmaqda olan [[nəsil|nəsl]]i qəbilə quruluşunun yayılmasına təkan vermişdir. Digər tərəfdən, [[Xlodviq]]in dövründə frank hücumları ardıcıl olmuş və bu vilayətin güclü germanlaşmasına səbəb olmuşdur. Əvvəlcə [[franklar]] qall və [[romalılar]]dan təcrid olunmuş şəkildə məskunlaşmışdılar<ref>Simon MacLean, ''Kingship and Politics in the Late Ninth Century: Charles the Fat and the End of the Carolingian Empire'', Cambridge University Press, 2003 {{ISBN|978-0-521-81945-9}}</ref><ref name="google">{{cite book|title=Charlemagne's Early Campaigns (768-777): A Diplomatic and Military Analysis|author=Bachrach, B.|date=2013|publisher=Brill|isbn=9789004244771|url=https://books.google.com/books?id=iRszAQAAQBAJ|page=67|accessdate=2014-10-06}}</ref><ref name="google2">{{cite book|title=Information Revolutions in the History of the West|author=Dudley, L.|date=2008|publisher=Edward Elgar|isbn=9781848442801|url=https://books.google.com/books?id=jLnPi5aYoJUC|page=26|accessdate=2014-10-06}}</ref><ref name="umontreal">{{cite web|url = https://papyrus.bib.umontreal.ca/xmlui/bitstream/handle/1866/803/a1.1g746.pdf;jsessionid=6623384256ACCA3FE866FD3FA5B08292?sequence=1|title = The Rebirth of a Communications Network: Europe at the Time of the Carolingians (thesis)|publisher = papyrus.bib.umontreal.ca|accessdate = 2014-10-06|last = Claus|first = Edda|date = June 1997}}</ref>.
 
{{Şəkillər sırası|Ludwigslied.jpg|mətn=<center><span style="color:white">Frank İmperiyası<br />dövründə olan<br /> əlyazmalar</span></center>|e=220|rəng=red|çərçivə=3|çərçivə-r=#FFCF59|üfüqi=left}}
Sətir 127:
«Salik qanunu»ndan bəlli etmək olar ki, [[VI əsr]]də əkinçilik [[franklar]]ın əsas məşğuliyyət sahəsi olmuşdur. Təsərrüfatda təkcə [[frank]] cəmiyyətinin daxili inkişafı ilə deyil, [[almanlar]]ın [[romalılar]]dan əxz etdikləri mükəmməl metodları ilə də izah edilir<ref name="books.google.com"/>. Bu [[dövr]]də [[franklar]]da özünüküləşdirə bilən xüsusi mülkiyyət mövcud idi. Lakin torpaq üzərində belə mülkiyyət, həyətyanı sahələri çıxmaq şərtilə, yox idi. Əsas torpaq fondu icmanın əlində idi. «Salik qanunu»na görə, bu, iri (patriarxat) ailələr idi. Lakin xırda, fərdi ailələr də meydana gəlirdi. Torpaq üzərində fərdi-ailə mülkiyyəti [[franklar]]da [[V əsr|V]]-[[VI əsr]]lərdə hələ yaranmaqda idi. «Salik qanunu»nun [[IX əsr|IX]] [[fəsil|fəsli]]nə («Allolar haqqında») görə, torpaq üzərində vərəsəlik yalnız [[kişi]] xətti ilə keçirdi və daşınan əmlakdan fərqli olaraq, ailədə oğul olmayanda, icmanın mülkiyyətinə keçirdi. Həyətyanı təsərrüfata daxil olmayan torpaqlar ümumi istifadədə idi. [[XIX əsr|XIX]]-[[XX əsr]]in əksər tarixçilərinin (Füstel de Kulanj, Dopş, Mayer və b.) [[V əsr|V]]-[[VI əsr]]lərdə [[franklar]]da torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin olması haqqında fikirlərinin əksinə olaraq, «Salik qanunu» [[franklar]]da icmanın olduğunu göstərir<ref>Egon Boshof: ''Ludwig der Fromme''. Darmstadt 1996, p. 89</ref>. İcma böyük ailəli əkinçi icmasından qonşuluq icmasını – markaya keçmişdir. Əkinçi icmasında torpaq üzərində nəslin kollektiv mülkiyyəti var idisə, qonşuluq icmasında isə kiçik ailələrin [[torpaq]] payı üzərində fərdi mülkiyyəti yaranmışdı. «Salik qanunu»nda nəsli münasibətlərin rolu aşkar görünür. Nəslin nümayəndələri azad [[frank]]ın həyatında böyük rol oynamaqda davam edirdilər. Lakin eyni zamanda nəsli münasibətlərin dağılması prosesi də gedirdi. [[VI əsr]]in sonuna doğru nəsli əlaqələrin zəifləməsi və əmlak təbəqələşməsinin təsiri altında azad [[franklar]]ın irsi [[torpaq]] payları özününkiləşdirə bilən [[torpaq]] mülkiyyətinə – alloda çevrilir. «Salik qanunu»nda dəyişiklik edən [[kral]] Xilperikin ([[561]]-[[584]]) fərmanına görə oğul olmadığı halda, torpağın varisi ölən adamın qızı və ya bacısı ola bilərdi. Bu dəyişiklik prinsipial səciyyə daşıyırdı. İcma saxlansa da indi onun hüququ əkilib – becərilməmiş sahələrə (meşə, bataqlıq, yollar və s.) yayılırdı. [[VI əsr]]in sonuna doğru meşə sahələri və çəmənliklər də ayrı-ayrı icma üzvlərinin alloduna çevrilir. Bu şəraitdə nəsli qəbilə quruluşu dağılmağa və [[feodal]] münasibətləri yaranmağa başlayır. Allodun meydana gəlməsi [[franklar]]da iri [[torpaq]] mülkiyyətinin artmasına təkan verir. Hələ işğallar gedişində [[Xlodviq]] imperatora məxsus torpaqları özünə götürür. Onun varisləri isə bütün azad torpaqları ələ keçirirlər. Bu fonddan [[franklar|frank]] [[kral]]ları öz əshabələrinə və kilsəyə torpaq payları (allod) paylayırdılar. İri torpaq sahibkarlığı icmanın daxilində də artırdı<ref>Laŭ takso de 1980.</ref>. Torpaq sahələrinin iri sahibkarlığa çevrilməsi icmanın bir üzvünün digərlərinin hesabına varlanması yolu ilə baş verirdi. Bu da azad [[franklar]]ın bir çoxunun iri torpaq sahibkarının qəyyumluğuna, himayəsinə (mundium) keçməsinə səbəb olurdu. Bu fakt, antik dövrdə olduğu kimi, «kommendasiya» adlanırdı. Praktikada bu, torpaqsızlaşmış icma üzvünün [[torpaq]] asılılığı ilə müşayiət olunurdu. Kommendasiya həm də icma təşkilatının qəti olaraq dağılmasını sürətləndirirdi. [[Frank]] cəmiyyətinin [[feodal]]laşması ilə eyni vaxtda erkən [[feodal]] dövlətinin yaranması prosesi də gedirdi. Nəsli qəbilə quruluşuna xas olan idarəçilik orqanları tədricən öz yerini güclənməkdə olan [[kral]] hakimiyyətinə verir<ref>[http://www.gutenberg.org/files/26359/26359-h/26359-h.htm Vivo de Zamenhof], Edmond Privat, 1920. Projekto Gutenberg.</ref>. Bu hadisə işğallarla sürətlənir; belə ki, [[franklar]] qall-[[roma]] əhalisi ilə üz-üzə qalmışdı – onları tabeçilikdə saxlamaq lazım idi. Bundan başqa işğal olunmuş ərazilərdə [[franklar]] daha inkişaf etmiş cəmiyyətlə rastlaşdılar və bu cəmiyyətin saxlanması üçün quldar imperiyanın dağıdılmış aparatının yerinə yeni [[hakimiyyət]]in təşkili tələb olunurdu<ref>[http://www.datenmatrix.de/cgi-local/hdbg-karten/karten.cgi?action=detail&templ=01_01_karten_detail&id=60 de] Karte: Franken um 1500 : Historische Karten (Haus der Bayerischen Geschichte) deo:_Karte_: _Franken_ _um_ 1500 : _Historische_ _Karten_ (Domo _der_ _Bayerischen_ Historio)</ref><ref>[http://www.datenmatrix.de/cgi-local/hdbg-karten/karten.cgi?action=detail&templ=01_01_karten_detail&id=6 de:Karte: Stadtgründungen in Franken bis 1254 : Historische Karten (Haus der Bayerischen Geschichte) Stadtgründungen]</ref><ref>Ĉi-ĉiuj nombroj estas taksataj valoroj por la jaro 2000.</ref>.
 
[[Kral]] öz əlində bütün idarəçilik funksiyalarını toplamışdı. [[Kral]]ın hakimiyyəti ilk növbədə ona dayaqlanırdı ki, o, iri torpaq mülkiyyətçisi idi və çoxsaylı drujinanın başında dururdu. Öz [[ölkə]]sini o, şəxs təsərrüfatı kimi idarə edirdi, əvvəllər ümumicma mülkiyyətində olan [[torpaq]]ları xüsusi mülkiyyətə verirdi, torpaqdan gələn gəlirlər, cərimə və ticarət rüsumlarını istədiyi kimi xərcləyirdi. Frank krallığının mərkəzi idarəçiliyində nəsli qəbilə təşkilatının çox zəif izləri qalmışdı. [[Qalliya]]nın işğalından sonra qəbilə «yüz»ləri inzibati ərazi vahidlərinə çevrildi. Ən böyük ərazi vahidi – [[qraf]]lıq idi və o, [[qraf]]ın idarəçiliyində idi. «Yüz»lərdə [[kral]] hakimiyyətinin nümayəndəsi – yüzbaşı idarəçiliklə məşğul olurdu. Zaman keçdikcə «yüz»lərdə rəhbər daha varlı və nüfuzlu adamların – raxinburqların əlində keçdi. Merovinq kralları [[ölkə]]nin idarəsində [[Roma]] institutlarını saxlamağa çalışsalar da, bu, əsasən [[vergi]] sisteminə daxil olurdu. Ümumilikdə [[Qərbi Roma imperiyası]]nın dövlət maşını işğallardan sonra tamam sıradan çıxdı. İri torpaq mülkiyyətinin artması və xüsusi mülkiyyət sahiblərinin güclənməsi artıq [[Xlodviq]]in oğullarının dövründə [[kral]] hakimiyyətinin zəifləməsinə gətirib çıxarır. Həddən artıq böyük sayda [[torpaq]] hədiyyə etməsi ilə öz domen mülklərindən və gəlirlərindən məhrum olan [[frank]] [[kral]]ları iri sahibkarların separatçılıq cəhdləri ilə mübarizə aparmağa gücsüz idilər. [[Xlodviq]]in vəfatından sonra krallığın parçalanması baş verir. [[VII əsr]]də frank krallığının tərkibində müstəqil siyasi vahidlər yaranır: Şimali-Qərbi [[Qalliya]]da [[Paris]] mərkəz olmaqla Neystriya; krallığın [[şimal]]-[[şərq]]ində [[Avstraliya]]; keçmiş Burqund krallığının ərazisində [[Burqundiya]]. [[VII əsr]]in sonuna doğru isə [[cənub]]-[[qərb]]də [[Akvitaniya]] ayrılır. Bu dörd vilayət həm etnik tərkibinə, həm sosial quruluşuna, həm də [[feodal]]laşma dərəcəsinə görə bir-birindən fərqlənirdi. [[Frank]] işğalı ərəfəsində güclü Neystriyada əhalinin böyük hissəsini təşkil edən qall – [[romalılar]] krallığın digər vilayətlərinə nisbətən daha tez [[frank]]laşmışdılar<ref name="DeansMartin">{{cite book |title=A History Of France: From The Earliest Times To The Present Day |volume=1 |author=William Deans |author2=Frederick Martin |year=1882 |location=Edinburgh & London |publisher=A. Fullarton & Co. |at=pp. 420-1792, Table Of Sovereigns Of France, vi-ix}}</ref>. Burada iri torpaq mülkiyyəti geniş yayılmışdır və azad kəndlilər sürətlə yoxa çıxırdı. [[Avstraliya]]da əhalinin böyük bir hissəsini [[franklar]] təşkil edirdi, [[roma]]nın təsiri isə zəif idi. Burada icma ləng dağılırdı. Yaranmaqda olan [[feodal]]lar təbəqəsi əsasən xırda və orta [[feodal]]lardan ibarət idi. [[Burqundiya]]da və [[Akvitaniya]]da qall [[roma]] əhalisi üstün idi və əvvəlcə burqundları, sonra [[franklar]]ı assimiyasiya edə bilmişdi. Burada uzun müddət azad kəndli və orta [[feodal]] mülkiyyəti saxlanmışdı. Frank dövlətinin bu vilayətləri arasında iqtisadi əlaqə zəif idi və onların birləşməsinə mane olurdu. [[VII əsr]]in sonu krallığın bütün vilayətlərində [[hakimiyyət]] faktiki olaraq mayordomların əlinə keçir. Əvvəlcə bu, [[kral]] saray idarəçiliyinin başçıları idilər (maiordomus – təsərrüfatı idarə edən). Sonralar mayordomlar iri [[torpaq]] sahibkarlarına çevrilirlər. Hər bir [[vilayət]]in idarəsi isə onların əlinə keçir. Real hakimiyyəti itirən [[Merovinqlər]] mayordomların əlində oyuncağa çevrilir və «tənbəl krallar» adını alırlar.
 
[[486]]-cı ildə ildə Şimali [[Qalliya]]da frank istilası nəticəsində Frank dövləti meydana gəldi. Bu dövlətin başında salik [[franklar]]ının başçısı, Merovey nəslindən olan ([[Merovinqlər sülaləsi]] adını buradan götürür.) [[Xlodviq]] ([[486]]-[[511]]) dururdu. Frank dövlətinin tarixi [[V əsr]]in sonundan [[VII əsr]]in sonuna qədərki dövrünü əhatə edən adətən, Merovinq dövrü adlanan birinci dövr belə başladı. [[Xlodviq]]in dövründə [[Akvitaniya]] ([[507]]), onun xələfləri zamanında [[Burqundiya]] ([[534]]) istila olundu; ostqotlar [[franklar]]ın xeyrinə [[Provans]]dan əl çəkdilər ([[536]]). [[VI əsr]]in ortalarına doğru Frank dövləti keçmiş [[Roma]] əyaləti [[Qalliya]]nın, demək olar, bütün ərazisini əhatə edirdi<ref>{{cite web|url=http://www.dw-world.de/dw/article/0,,3840415,00.html |title=Die Geburt zweier Staaten – Die Straßburger Eide vom 14. Februar 842 &#124; Wir Europäer &#124; DW.DE &#124; 21.07.2009 |publisher=Dw-world.de |date=2009-07-21 |accessdate=2013-03-26}}</ref><ref>Contested by [[Munderic]], 533, rival king in the Auvergne</ref><ref>Charles Knight, ''The English Cyclopaedia: Volume IV'', (London : 1867); pg 733 ''"We have no circumstantial account of this important event, except that Pepin was anointed at Soissons, in March 752, by Boniface, bishop of Mainz, called the Apostle of Germany, before the assembly of the nation."''</ref><ref>Claudio Rendina & Paul McCusker, ''The Popes: Histories and Secrets'', (New York : 2002), pg 145</ref>.
Sətir 140:
}}
 
Karolinq hakimiyyəti dövründə frank cəmiyyətində feodal quruluşunun özülü qoyulur. Hələ Merovinqlərin zamanı icma daxilində başlamış sosial təbəqələşmə nəticəsində allodlarını itirən kəndlilər asılı adamlara çevrilir. VII-IX əsrlərdə bu proses geniş vüsət alır. VIII əsrin əvvəllərinə doğru frank krallığında 2 bir-birinə düşmən sosial təbəq yaranır: iri torpaq sahibkarları və torpaq mülkiyyəti olmayan və ya kiçik sahəsi olan asılı kəndlilər. Frank cəmiyyətində sosial quruluşda baş verən bu dəyişikliklər Pipinin varisi – mayordom Karl Martellin siyasətində öz əksini tapır<ref name=''"Fischer Drew-p3''">Die vroegste verwysing na die Franke dateer uit die [[3de eeu]].</ref><ref name="Fischer Drew-p3">Katherine Fischer Drew, The Laws of the Salian Franks, p3</ref><ref>Volgens die Engelse Wikipedia artikel is die woord ''Francia'' in die ''Panegyrici Latini'' in die begin van die [[3de eeu]] gebruik -- die artikel verskaf egter nie 'n bestaan eksterne bron vir die bewering nie</ref><ref name="Fischer Drew-p3">Katherine Fischer Drew, The Laws of the Salian Franks, p3</ref><ref>Ian Wood, ''Defining the Franks'' in From Roman Provinces to Medieval Kingdoms, saamgestel deur Thomas F. X. Noble, p113</ref>. Karl Martel («Çəkic», 715-741) öz hakimiyyətinə krallığın daxilində daxili iğtişaşları yatırmaqla başladı. Neystriyada ona qarşı üsyan etmiş feodalları darmadağın edən, daha sonra ərəblərlə sazişə girərək Akvitaniya və Provans hersoqlarını məğlub edən Karl alman Reynətrafı tayfaları olan – saks, friz, alaman, bavarları tabe etməyə başladı. 732-ci ildə həlledici Platye döyüşündə Karl Martel ərəblərə ağır zərbə endirdi – ərəblər VIII əsrin əvvəllərində İspaniyanı işğal edərək 720-ci ildə Cənubi Qalliyaya hücum etmişdilər və Frank krallığı üçün birbaşa təhlükə yaradırdılar. Ərəblərlə mübarizədə frankların təzəcə yaradılmış atlı (süvari) qoşunu böyük rol oynamışdır<ref name="Fischer Drew-p3" /><ref name="Fischer Drew-p4">Katherine Fischer Drew, The Laws of the Salian Franks, p4</ref>.
 
Platye döyüşü ərəblərin Avropadakı sonrakı hərəkətini dayandırdı və indi əlində Cənubi Qalliyanın kiçik bir hissəsi – Septimaniya qalırdı. Frank krallığında feodal münasibətlərinin inkişafı torpaq mülkiyyəti formalarının da dəyişməsini tələb edirdi. Müflisləşmiş azad kəndlilərin böyük bir hissəsi orduda xidmət etmək üçün zəruri maddi vəsaitə malik olmadıqları üçün hərbi qüvvələrin köklü təşkili haqqında məsələ qalxdı. Karl Martellin benefisi islahatının sosial kökləri də buradan irəli gəlmişdir. Bu islahatın mahiyyəti ondan ibarət olmuşdur ki, Merovinqlərin dövründə torpağın tam və şərtsiz mülkiyyətə verilməsi (allod) yayılmışdısa, bu islahatdan sonra torpağın şərti mülkiyyət formasına verilməsi (benefisi – beneficium, tərcüməsi: «nəcib iş») başlanır<ref>{{cite book |last=Spufford |first=Peter |title=Money and its use in medieval Europe |origyear=1988 |year=1989 |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=0521303842 |pages=398, 400–2 |chapter=Appendix I}}</ref>. Benefisi müəyyən xidmət, adətən süvari hərbi xidmət müqabilində ömürlük istifadəyə verilirdi. Benefisini alan şəxs vəfat edəndə benefisi ilkin mülkiyyətçiyə və ya onun varisinə verilirdi<ref>[http://www.tacitus.nu/historical-atlas/regents/germany/franconia.htm en:Dukes of Franconia en eo:Dukoj (da, de) Frankonio]</ref><ref>[http://www.datenmatrix.de/cgi-local/hdbg-karten/karten.cgi?action=detail&templ=01_01_karten_detail&id=57 de:Karte: Franken um 850 : Historische Karten (Haus der Bayerischen Geschichte) deeo: Karte: Franken um 850 : Historische Karten (Domo der Bayerischen Historio)]</ref>.
Sətir 175:
Bir neçə onillik üçün frank imperiyası Qərbi Avropanın ən qüdrətli dövləti oldu. İmperatorun iqamətgahı isə Aaxen idi. İmperiyanın yeni hüdudları sərhəd vilayətləri markalarla möhkəmləndirilirdi. Şimal-Qərbdə Breton, Cənubda İspan markası yaradıldı, İtaliyada isə Frank imperiyası Bizans mülklərindən Spoleto və Benevent kimi yarımasılı hersoqlarla ayrılmışdı. Baltikdən Adriatikayadək yayılmış slavyan tayfaları ilə (obodri, lyutiç, sorb, çex, morav, sloven, xorvat) sərhədlərdə isə davamlı olaraq müharibələr gedirdi. Burada da sərhəd zonaları yaradılmışdı: Şlezviqdə Danimarka, Baltikyanı slavyanlara qarşı Sakson hüdudu, Elbadan Dunayadək Sorb hüdudu, Dunayın orta axarından Pannoniya və ya Şərq markası (gələcək Avstriyanın özəyi). Şimali İtaliyanı Bizansdan Friul markası ayırırdı. IX əsrin əvvəllərinə doğru Karolinq imperiyasının nüfuzu beynəlxalq aləmdə yüksək idi: Şotlandiya və Avstriya kralları Karlın himayəsini axtarırdılar. 812-ci ildə isə Bizans imperatoru Karlın imperator titulunu tanıdı<ref name="DofA2">{{harvnb|McClendon|1996a|p=1}}.</ref><ref>{{harvnb|Eginhard|2012|p=10}}.</ref><ref group=q>This is in dispute, as some history books state that Charlemagne was in fact born in Aachen in 742.</ref><ref name="DofA5">{{harvnb|McClendon|1996a|p=4}}.</ref><ref name="dupuy">{{harvnb|Dupuy|Dupuy|1986|p=258}}.</ref><ref>{{harvnb|Kitchen|1996|p=35}}.</ref><ref>{{harvnb|Kitchen|1996|p=40}}.</ref><ref>{{harvnb|De Jong|1996|p=279}}</ref>.
 
Karolinq Frank Dövləti - 7-ci əsrin sonunda [[Merovinq Dövləti]]nin bütün vilayətlərində ''[[de-fakto]]'' hakimiyət majordomların əlində idi. Əvvəllər onlar kralın saray idarəsinə başçılıq edən vəzifəli şəxslər (majordomus - evin böyüyü (məsələn Səlcuqlar dövlətində bunun analoqu Atabəy idi.) saray təsərrüfatını idarə edən) idilər<ref>Теган. Деяния императора Людовика / Пер. с лат. и комм. А. И. Сидорова. — СПб.: Алетейя, 2003. — 192 с. — Серия «Интеллектуальная история в текстах и исследованиях».</ref><ref>Хроники Фредегара / Пер. с лат., комм. Г. А. Шмидта. — СПб.: Евразия, 2015. — 464 с. — Серия «Chronicon». — ISBN 978-5-91852-097-0.</ref>. Hər cür gerçək hakimiyyətdən uzaqlaşdırılan [[Merovinqlər sülaləsi]] kralları majordomların iradəsindən asılı olaraq təyin olunur və taxtdan salınırdılar. Onlar müasirləri tərəfindən saymazyana, "ərincək krallar" ləqəbi almışdılar. [[687]]-ci ildə frank əyanları içərisində uzunsürən mübarizədən sonra Avstraliya majordomu Heristallı Pipin bütün Frank dövlətinin majordomu oldu. Heristallı Pipinin nəsli olan Avstraliya majordomları birləşmiş Frank dövlətinin hökmdarları olaraq yeni frank sülaləsinin başlanğıcını qoydular. 751 ildən sonra Frank dövlətini kralları kimi idarə edən bu sülalə sonra [[Böyük Karl]]ın adı ilə Karolinqlər sülaləsi adlanmağa başladı<ref name="ReferenceA">Григорий Турский. История франков / Пер. с лат., сост., примеч. В. Д. Савуковой. — М.: Наука, 1987. — 464 с. — Серия «Литературные памятники».</ref><ref>Историки эпохи Каролингов («Жизнь Карла Великого» Эйнхарда, «Ксантенские анналы», «Жизнь императора Людовика» Анонима, «История» Нитгарда, «Ведастинские анналы») / Сост. М. А. Тимофеев. — М.: РОССПЭН, 2000. — 288 с. — Серия «Классики античности и средневековья». — ISBN 5-86004-160-8.</ref><ref>Рихер Реймский / Пер. с лат. и комм. А. Тарасовой. — М.: РОССПЭН, 1997. — 304 с. — Серия «Классики античности и средневековья». — ISBN 5-8600-4074-1.</ref>.
 
=== Feodal münasibətlərinin əsasının qoyulması ===
Sətir 197:
İlk əvvəllər iri torpaq sahibkarları ilə şəxsi müqavilə münasibətlərinə girən azad adamlar vassal sifətində çıxış edirdilər. Karolinq dövründə vassal asılılığına girən şəxsə benefisi verilir<ref name=":0" /><ref>{{Cite book|title=Charlemagne's Practice of Empire|last=Davis|first=Jennifer|publisher=Cambridge University Press|year=2015|isbn=9781316368596|location=|pages=25}}</ref>. Vassal öz senyoruna sədaqətlə xidmət etməyi öhdəsinə götürürdü, senyor isə vassalı qorumağı. Böyük sayda vassalı olan iri torpaq sahibkarı siyasi nüfuz və hərbi qüdrət əldə edirdi və kral idarəsindən müstəqil olurdu. 847-ci ildə Böyük Karlın nəvəsi Daz Karl özünün Mersel kapitulyarisində qeyd edirdi ki, «hər bir azad adam özünə senyor seçməlidir». Beləliklə, vassallıq ictimai əlaqənin ən əsas qanuni forması olurdu. Vassallığın inkişafı feodal təbəqəsi içərisində iyeyrarxik strukturun formalaşmasına gətirib çıxarır. Bu da öz növbəsində mərkəzi hakimiyyəti zəiflədir və feodalların şəxsi hakimiyyətini gücləndirir. İmperiyada müvəqqəti mərkəzləşmə pərdəsi altında yerli idarəçiliyin feodallaşması baş verirdi: kralın vəzifəli məmuru olan qraf tədricən öz dairəsinin senyoruna çevrilir, qraflığın azad əhalisi isə onun vassallarına və asılı kəndlilərə çevrilir<ref>Joanna Story, ''Charlemagne: Empire and Society'', Manchester University Press, 2005 {{ISBN|978-0-7190-7089-1}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.dw-world.de/dw/article/0,,3840415,00.html |title=Die Geburt zweier Staaten – Die Straßburger Eide vom 14. Februar 842 &#124; Wir Europäer &#124; DW.DE &#124; 21.07.2009 |publisher=Dw-world.de |date=2009-07-21 |accessdate=2013-03-26}}</ref>. 877-ci il Kyersi kapitulyarisi rəsmi olaraq qraf vəzifəsinin irsiliyini tanıyır. Karolinqlərin hakimiyyəti altında müxtəlif tayfa və xalqların müvəqqəti birləşməsi iqtisadi, sosial-hüquqi, etnik və mədəni vəzdəti olmadığı üçün o vaxtadək saxlanırdı ki, frank feodalları kral hakimiyyətində maraqlı idilər<ref>Rosamond McKitterick, ''Charlemagne: The Formation of a European Identity'', Cambridge University Press, 2008 {{ISBN|978-0-521-88672-7}}</ref>.
 
IX əsrin ortalarına doğru imperiyada feodal quruluşunun əsasları təşəkkül tapır və yeni iri torpaq sahibkarlarının mərkəzi hakimiyyətə münasibəti də dəyişir. İri feodallar demək olar ki, tam sərbəst olurlar; xırda və orta feodallar isə onların vassalları kimi maqnatla sıx bağlı idilər, nəinki krala. Kəndli hərəkatlarının yatırılması da artıq yerli səciyyə alır. Böyük Karlın oğlu və varisi Mömin Lüdoviq (814-840) artıq 817-ci ildə imperiyanı oğulları arasında bölüşdürür və özü ali hakimiyyəti saxlayır. Bundan sonra feodal çəkişmələri daha da güclənir. Nəhayət, 843-cü ildə Lüdoviqin oğulları Verdendə yığışaraq imperiyanın yenidən bölüşdürülməsi haqqında saziş bağlayırlar. Verden müqaviləsinə görə, Mömin Lüdoviqin kiçik oğlu Daz Karl Şelda, Maas və Rona çaylarından qərbdəki torpaqları alır və bu gələcək Fransa krallığının özülünü qoyur. Bu torpaqlarda roman dilləri üstün idi və sonralar fransız dilinin əsasını qoymuşdur. Ortancıl qardaş – Alman Lüdoviq Reyndən şərqə və Alp dağlarından şimala olan vilayətləri alır və bu krallıq Şərqi Frank krallığı, sonralar isə Alman krallığı adlanmağa başlayır. Lüdoviqin böyük oğlu Lotar isə imperator titulunu saxlayır; onun mülkləri İtaliyadan və Reynətrafı torpaqlardan ibarət idi ki, bu da gələcək İtaliyanın coğrafi cizgilərini təşkil edirdi. Beləliklə, Verden müqaviləsi üç gələcək Avropa ölkəsinin – Fransanın, Almaniyanın, İtaliyanın və müvafiq olaraq fransız, alman və italyan xalqlarının özülünü qoyur<ref name=":0">{{Cite book|title=Dictionary of World Biography: The Middle Ages, Volume 2 |last=Magill |first=Frank|publisher=Routledge |year=1998|isbn=9781579580414|location= |pages=228, 243}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20140721112701/http://uralistan-intermarum.net/etno/fr_Frankish_Kingdom_Capitals.pdf TABLE. Capitals of the Frankish Kingdom according to the years, in 509 – 800]</ref><ref>[http://www.charlemagneseurope.ac.uk The Making of Charlemagne's Europe (768-814)] (freely available database of prosopographical and socio-economic data from Carolingian legal documents, produced and maintained by [[King's College London]])</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.dk/books?id=ZK3bdq6ihM8C&pg=PA50&dq=carolingian+empire+in+km2&hl=da&sa=X&ei=M8-aVNjZBNfdoATPn4G4BA&ved=0CCAQ6AEwAA#v=onepage&q=carolingian%20empire%20in%20km2&f=false|title=Post-Roman towns, trade and settlement in Europe and Byzantium – Joachim Henning – Google Břger|quote=The size of the Carolingian empire can be roughly estimated at 1,112,000 km²|publisher=Books.google.dk |date= |accessdate=24 Dekabr 2014}}</ref><ref>Ildar H. Garipzanov, ''The Symbolic Language of Authority in the Carolingian World (c.751–877)'' (Leiden: Brill, 2008).</ref><ref name=":0">{{Cite book|title=Dictionary of World Biography: The Middle Ages, Volume 2 |last=Magill |first=Frank|publisher=Routledge |year=1998|isbn=9781579580414|location= |pages=228, 243}}</ref>.
 
== Franklar ==
Sətir 282:
[[File:Francia at the death of Pepin of Heristal, 714.jpg|thumb|275px|Frank dövləti VIII əsrdə]]
* [[Karolinqlər sülaləsi]]nə mənsub olması;<ref>{{Cite book|url={{google books|plainurl=y|id=KbbMcYpuQswC|page=96}}|title=Charlemagne|last=Becher|first=Matthias|date=4 March 2005|publisher=Yale University Press|year=|isbn=0300107587|location=|pages=96|language=en}}</ref>
* Frank imperiyasını qurması ([[800]]-cü il);<ref name=''"auto''">{{cite book|url={{google books|plainurl=y|id=_U4lDQAAQBAJ|page=12}}|title=Charlemagne: Father of a Continent|last=Barbero|first=Alessandro|date=10 September 2004|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-23943-2|pages=12–}}</ref>
* [[İspaniya]]da [[ərəblər]]lə müharibə aparması;<ref>{{cite book|url={{google books|plainurl=y|id=3FRsBgAAQBAJ|page=19}}|title=The Routledge Companion to Medieval Warfare|last=Bradbury|first=Jim|date=2 August 2004|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-59847-2|pages=19–}}</ref>
* Saksları tabe etməsi (saks əyanlarını öz tərəfinə çəkməklə);<ref>{{cite web|url=http://www.karlspreis.de/preistraeger/seine_heiligkeit_papst_johannes_paul_ii/ansprache_von_seiner_heiligkeit_papst_johannes_paul_ii.html |title=Ansprache von seiner Heiligkeit Papst Johannes Paul II |year=2004 |author=Papst Johannes Paul II |publisher=Internationaler Karlspreis zu Aachen |language=German |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120117151907/http://www.karlspreis.de/preistraeger/seine_heiligkeit_papst_johannes_paul_ii/ansprache_von_seiner_heiligkeit_papst_johannes_paul_ii.html |archivedate=17 January 2012 |df= }}</ref>
Sətir 288:
* [[Kənd]]lilərdən töycü alınması;<ref name="France/Pippin">{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/215768/France/40284/Pippin-III |title=France :: Pippin III – Encyclopædia Britannica |publisher=Britannica.com |date=24 April 2013 |accessdate=14 January 2014}}</ref>
* İri [[torpaq]] sahiblərinin hərbi xidmətə çağırılması;<ref>The background relies heavily on {{harvnb|Einhard, putative|741–829|loc=Years 745–755}}</ref>
* [[Kənd]]lilərin biyara çağırılması;<ref name="thetrumpet.com">{{cite web|url=https://www.thetrumpet.com/literature/read/12866-the-holy-roman-empire-in-prophecy/1585|title=World News, Economics and Analysis Based on Bible Prophecy|website=theTrumpet.com}}</ref>
* “Karolinq oyanışı”nın baş verməsi;<ref name="France/Pippin">{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/215768/France/40284/Pippin-III |title=France :: Pippin III – Encyclopædia Britannica |publisher=Britannica.com |date=24 April 2013 |accessdate=14 January 2014}}</ref><ref name="France/Pippin" /><ref>{{cite web|urlname=https://www."thetrumpet.com"/literature/read/12866-the-holy-roman-empire-in-prophecy/1585|title=World News, Economics and Analysis Based on Bible Prophecy|website=theTrumpet.com}}</ref><ref name="Baldwin">{{cite web | first=Stewart | last=Baldwin | title=Charlemagne | date=2007–2009 | publisher=The Henry Project | url=http://sbaldw.home.mindspring.com/hproject/prov/charl000.htm}}</ref>
* “Saray akademiyası” nın qurulması.<ref>{{cite book|url={{google books|plainurl=y|id=rETxD8KcnUIC|page=145}}|title=Icons of the Middle Ages: Rulers, Writers, Rebels, and Saints|last=Matheson|first=Lister M.|publisher=ABC-CLIO|year=2012|isbn=978-0-313-34080-2|pages=145–}}</ref>
 
Sətir 315:
{{Main|Böyük Karl}}
[[Şəkil:Rolandfealty.jpg|thumb|200px|Böyük Karl]]
Frank işğalları nəticəsində [[486]]-cı ildə [[Xlodviq]]in başçılığı ilə Şimali [[Qalliya]]da Frank dövləti meydana gəldi. VI əsrin ortalarına doğru [[Frank dövləti]] keçmiş [[Roma]] əyaləti olan [[Qalliya]]nın demək olar bütün ərazisini əhatə edirdi. [[Franklar]] [[Reyn]]in o tayında yaşayan bir sıra qədim alman tayfalarını da özlərinə tabe etmişdilər<ref name="Benoist, p. 294">Alain de Benoist, ''Dictionnaire des prénoms, d'hier et aujourd'hui, d'ici et d'ailleurs'', p. 294, éd. Jean Picollec, 2009.</ref>. [[Frank]] cəmiyyətinin [[feodal]]laşmağa başlaması ilə erkən [[feodal]] dövlətinin meydana gəlməsi eyni zamanda gedirdi. Kral dövlət idarəçiliyinin bütün funksiyalarını öz əlində cəmləşdirdi ki, bunun da mərkəzi kral sarayı oldu. Kralın hakimiyyəti buna əsaslanırdı ki, o, dövlətdə ən böyük torpaq mülkiyyətçisi idi və çoxlu sayda özünə sədaqətli olan drujinanın başında dururdu<ref>{{cite web|title=Clovis 6 (563–564)}}</ref>. O, dövləti şəxsi təsərrüfatı kimi idarə edir, torpaqları öz yaxın adamlarına xüsusi mülkiyyət kimi bəxşiş verir, dövlət gəlirləri barədə istədiyi kimi sərəncam verirdi<ref name="Brown 2003 137">{{cite book|last=Brown|first=Peter|title=The Rise of Western Christendom|year=2003|publisher=Blackwell Publishing Ltd.|location=Malden, MA, USA|page=137}}</ref><ref group=q>481-ci ildə Qala ətrafında sərəncam verib</ref>.
 
Böyük Karlın hakimiyyəti dövründə Frank cəmiyyətində aqrar münasibətlərdə çevriliş baş verdi ki, bu da feodalizm quruluşu yaranmasının başa çatmasına gətirib çıxardı. Bu çevrilişin mahiyyəti icma üzvlərinin müflisləşməsi hesabına iri torpaq mülkiyyətinin sürətlə artmasından ibarət idi. Frank dövlətinin ən qüdrətli dövrü Böyük Karlın (768-814) hakimiyyəti illərinə düşür. O, bir sıra müharibələr nəticəsində müxtəlif tayfaları və xalqları öz hakimiyyətinə tabe edərək Frank dövlətinin sərhədlərini xeyli genişləndirdi<ref>{{citeweb | title = Şarlman Resim Galerisi | url = http://www.historymedren.about.com/od/carolingianempire/ig/Charlemagne-Picture-Gallery/index_t.htm | publisher = About.com | date = 2011 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20140221205835/http://historymedren.about.com/od/carolingianempire/ig/Charlemagne-Picture-Gallery/index_t.htm | archivedate = 21 fevral 2014}}</ref>. Onun İtaliyaya səfəri (774) İtaliyanın Frank dövlətinə birləşdirilməsi ilə nəticələndi. Onun zamanında uzun sürən müharibələrdən sonra (772-804) Saksoniya işğal olundu. 788-ildə Bavariyada hersoq hakimiyyətini aradan qaldırdı. 788-ci ildə avarlar Frank dövlətinin hüdudlarına müdaxilə etdilər. Fasilələrlə 788-ci ildən 803-cü ilədək davam edən frank-avar müharibələri başlandı. Bu müharibələr franklara öz hərəkətlərində cənub slavyanları ilə birləşməyincə müvəffəqiyyət gətirmədi. Avarlar gücdən salındı. Onların uzun zaman qonşuları dəhşətə salan dövlətləri 805-
Sətir 330:
}}</ref>.
 
Frankların dövləti böyüklüyünə görə keçmiş Qərbi Roma imperiyasına yaxınlaşırdı və onun kimi öz tərkibinə müxtəlif ictimai-iqtisadi və mədəni inkişaf səviyyəsində duran müxtəlif tayfa və xalqları daxil etmişdi. Kral titulu artıq Frank kralını təmin etmirdi. Karl özünü imperator elan etmək üçün münasib fürsət gözləyirdi<ref>{{cite web | url=http://www.thelatinlibrary.com/ein.html | title= ''Vita Karoli Magni'' | author=Einhard | work=[[Medieval Latin]] | publisher=[[The Latin Library]]}}</ref><ref>{{cite web | first=Marco | last=Bakker | title=Charlemagne | date=2003–2011 | publisher=Reportret | url=http://www.reportret.info/gallery/charlemagne1.html}}</ref>. Belə bir fürsət ələ düşdü, zəif və iradəsiz papa III Lev müxalifətdə olan Roma əyanlarını özünə qarşı qaldırdı və Karlın yanına qaçıb ona sığındı. Karl papaya etibarlı mühafizə dəstəsi verdi, özü də Romaya yürüş etdi. Bu köməyə görə minnətdarlıq əlaməti olaraq papa III Lev 800-cü ilin axırında Romada Frank kralının başına imperator tacını qoydu. Bu hadisə Karlla Bizans arasında münaqişəyə səbəb oldu. Çünki Bizans imperatorları özlərini Romanın yeganə varisləri hesab edirdilər. Böyük Karl Şərq sərhədlərinin möhkəmləndirilməsinə mühüm diqqət yetirirdi. 812-ci ildə Bizans imperatoru Frank kralını imperator kimi tanımağa məcbur oldu<ref>{{cite web|url=http://lba.hist.uni-marburg.de/lba-cgi/kleioc/00101KlLBA/exec/apply2/width/%226109%22/height/%226109%22/url/%22http:%7B|%7D%7B|%7D137.248.186.134%7B|%7Dlba-cgi-local%7B|%7Dpic.sh%7B-%7Djpg%7B|%7DE306.jpg%22|title=Şarlman tarafından St. Emeram Manastırı'na verilen berat. İmparatorun mührünü ihtiva eder. Marburg Üniversitesi koleksiyonu}} </ref>.
 
== Böyük Karl ==
Sətir 339:
 
O, xüsusilə göstəriş vermişdi ki, [[latın dili]] kimi, yazısı da unifikasiya edilsin. Heç də təsadüfi deyildir ki, Karlı Avropanın yaradıcısı adlandırırlar. Min il sonra imperator titulunu qəbul edən
[[Napoleon]] da [[Böyük Karl]]ın universal imperiyasının ənənəsini davam etdirmək istəyirdi. [[Frank]] cəmiyyətində ailə məsələlərinə də ciddi diqqət verilirdi. Burada nikah ailəni genişləndirmək üçün cavanların adından [[ata]] və ya [[əmi]] tərəfindən bağlanırdı. Arvadlar ərlərinə sədaqətli olmalı idilər. Qızın 15 yaşı olanda öz çühafizəçisinə ona ər seçməyə icazə verirdi. Stabil kəbin monoqamiya xarakterli olmaqla daimi idi<ref name="Regional Economy of Ile-de-France">{{cite web|url=http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=21341|publisher=INSEE|title=Regional Economy of Ile-de-France|accessdate=2015-11-27|language=fr}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=21341|publisher=INSEE|titlename="Regional Economy of Ile-de-France|accessdate=2015-11-27|language=fr}}<"/ref><ref>{{cite web|url=http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=21341|publisher=INSEE|titlename="Regional Economy of Ile-de-France|accessdate=2015-11-27|language=fr}}<"/ref>.
 
Bir sıra xüsusiyyətlərinə görə Karlın imperiyası əslində “Avropa krallığı” idi. İmperiyanın yaranması həm də başlıca olaraq onun daxilində əhalinin mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi sahəsində Karlın cəhdlərinin legitimləşdirilməsinə şərait yaradırdı. Karl hakimiyyətə gələndə [[Frank krallığı]]nınkrallığının mədəni, inqilabi və qanun institutları müqayisəli qaydada götürdükdə, hələ də inkişaf etməmiş şəkildə qalırdı. [[Frank]] kralı, misal üçün, heç bir daimi iqamətgaha malik deyildi. Yayda bir tərəfə gedilirdi, axı həm də yay ayları hərbi kampaniyalar mövsümü hesab olunurdu. [[Qış]]da isə kral özünün imperial saraylarının birində məhkəmə prosesləri aparırdı. Axen isti bulaqlarına görə yaşlı monarxlara xoş gəlirdi. Karl isə orada indiyədək qalan saray kilsəsi tikdirdi. Karlın sarayı onun ailəsindən, şəxsi xidmətində olan keşişlərdən, bu, kral kapellası adlanırdı və müvəqqəti qulluqçulardan ibarət idi. Karl çalışırdı ki, onun sarayı səltənətin siyasətinin və inzibatçılığının intellektual mərkəzi olsun. Bu məqsədlə imperiyanın bütün guşələrindən, hətta xaricdən çox sayda görkəmli alimlər dəvət olunurdu. Onların daha məşhurları Eynhard və Alkuin idi. Axırıncıların və digər savadlı adamların köməyi ilə Karl saray kitabxanasını yaratmışdı,
həmçinin gənc frank rıtsarlarının təhsil alması üçün saray akademiyasının əsasını qoymuşdu.
Karlın ana dili köhnə yüksək german dili olsa da, frankların çoxunun danışdığı dil olan köhnə fransız dialektini də başa
düşürdü. Yaşlı adam kimi o, özü də latın dilini və bir qədər yunan dilini öyrənmişdi<ref name="bra1">{{cite web|url=http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/economia/pibmunicipios/2011/default_pdf.shtm|title=Posição ocupada pelos maiores municípios brasileiros em relação ao Produto Interno Bruto, Est. 2011|date=2011|publisher=IBGE}}</ref>. Ona ucadan kitablar oxuyurdular və həm də matematika və astronomiya biliklərinə yiyələnmişdi<ref>{{cite news|url=http://fortune.com/global500/l| title=Fortune Global 500 - France|author=[[Fortune (magazine)|''Fortune'']] magazine|date=2015-07-21|accessdate=2015-11-30}}</ref><ref name="INSEE">{{cite web|url=http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=20718|title=En Île-de-France, 39 poles d'emploi structurent l'economie régionale|author=INSEE|accessdate=7 December 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=20718|title=En Île-de-France, 39 poles d'emploi structurent l'economie régionale|authorname="INSEE|accessdate=7 December 2015}}<"/ref>.
 
Öz sarayı vasitəsilə Karl imperiyasını idarə edir və inzibatçılığı həyata keçirirdi. İldə ən azı bir və ya iki dəfə imperiyanın hər tərəfindən magistratlar və kübarlar baş məclisə toplaşırdılar. Karolinq imperiyasının unikal quruluşu ondan ibarət idi ki, heç kəs silahlı qüvvələr məclisi ilə, kübarlığın konstitusiya məclisi kimi kilsə sinodu arasında aydın xətt çəkə bilməzdi. Ədalət məsələləri, hərbi işlər və köməyə aid olan problemlər kübarlığın və ruhanilərin nümayəndələri
tərəfindən eyni bir vaxtda müzakirə edilirdi. Onların hamısının üstündə isə Şarlemanın şəxsiyyəti dayanırdı. Karl müxtəlif xalqların və tayfaların ənənəvi hüquqlarına hörmətlə yanaşırdı. Kapitulyarilər (frank krallarının imzaladığı qanunlar və sərəncamlar) müəyyən dərəcədə tayfa hüquqlarına əlavə kimi xidmət edirdi, həm də ictimai və özəl həyatın ayrı aspektlərini nizamlamaq üçün tətbiq olunurdu.
Karlın imperiyasının təşkili heç də nöqsanlardan və məhdudiyyətlərdən xali deyildi<ref>{{cite web |url=https://www.forbes.com/sites/halahtouryalai/2014/02/12/worlds-100-biggest-banks-chinas-icbc-1-no-u-s-banks-in-top-5/ |title=World's 100 Biggest Banks: China's ICBC #1 |date=12 February 2014 |publisher=Forbes}}</ref><ref name=''"500''">{{cite web|url=http://fortune.com/fortune500/| title=Fortune Global 500|accessdate=2015-11-30}}</ref>.
 
Ancaq müxalifət hərəkatları barədə
Sətir 355:
Akvitaniyalını həmimperator və yeganə vəliəhd kimi taclandırdı. Bir neçə ay sonra, [[814]]-cü ilin [[yanvar]]ında Karl vəfat etdi.
Germanların ya fransızların Şarlemanın həqiqi varisi olması barədəki mübahisə orta əsrlərdən başlayaraq müasir dövrə
qədər davam edir<ref name=''"500''"/><ref name=''"500''"/>.
 
Napoleon özünü Şarlemanın varisi adlandırırdı. İkinci Dünya müharibəsindən sonra “Qərbi” Avropanın birləşməsi barədəki müzakirələr onun modelini dirçəldirdi. Karl haqqında populyar əfsanələr və şeirlər meydana gəldi, onların zirvəsini “Roland haqqında nəğmə” epik poeması təşkil edir. Qay Yuli Sezarın adından kayzer, çar, qeysər titulları yarandığı kimi, Karlın adından slavyan dillərində – çex dilində “kral”, polyak dilində “krol”, rus dilində “korolğ” və sairə sözlər meydana gəlmişdir<ref name=''"500''"/><ref name=''"500''"/>.
 
Karlın sarayında yaşayan Eynhard Şarlemanın xarakterik cəhətlərini belə təsvir edir: “O, qeyri-adi hündürlükdə olan geniş
Sətir 407:
[[File:Conquests of Clovis.png|thumb|275px|[[481]]-[[511]]-ci illər. [[Xlodviq]]in [[hakimiyyət]] dövrü.]]
 
Frank imperiyası möhkəm deyildi və buna görə tez süqut etdi. [[Franklar]]ın asılı hala saldığı tayfalar və xalqlar öz adətləri ilə yaşamağa davam edirdilər. Onlar müxtəlif dillərdə danışırdılar<ref>The date 481 is arrived at by counting back from the Battle of Tolbiac, which [[Gregory of Tours]] places in the fifteenth year of Clovis's reign.</ref>. Bu tayfalar və xalqlar müvəqqəti olaraq, yalnız silah gücünə birləşdirilmişdilər. Frank əyanları əvvəllər Böyük Karlı müdafiə edirdilər<ref>General [[Charles de Gaulle]] is cited (in the biography by David Schœnbrun, 1965), as having said "For me, the history of France begins with Clovis, elected as king of France by the tribe of the Franks, who gave their name to France. Before Clovis, we have Gallo-Roman and Gaulish prehistory. The decisive element, for me, is that Clovis was the first king to have been baptized a Christian. My country is a Christian country and I reckon the history of France beginning with the accession of a Christian king who bore the name of the Franks." (''Pour moi, l'histoire de France commence avec Clovis, choisi comme roi de France par la tribu des Francs, qui donnèrent leur nom à la France. Avant Clovis, nous avons la Préhistoire gallo-romaine et gauloise. L'élément décisif pour moi, c'est que Clovis fut le premier roi à être baptisé chrétien. Mon pays est un pays chrétien et je commence à compter l'histoire de France à partir de l'accession d'un roi chrétien qui porte le nom des Francs.'')</ref>. Çünki o, əyanlara yeni torpaqlar zəbt etməkdə və kəndliləri təhkimli hala salmaqda kömək edirdi. Lakin icma üzvlərinin torpaqlarını zəbt etdikdən sonra əyanlar artıq qüvvətli imperator hakimiyyətinə ehtiyac duymurdular. İri feodallardan başqa, xırda və kiçik feodallar da imperatoru müdafiə etmirdilər<ref>{{cite book|lastname="Brown|first=Peter|title=The Rise of Western Christendom|year=2003|publisher=Blackwell Publishing Ltd.|location=Malden, MA, USA|page=137}}<"/ref>. Çünki onlar da artıq məqsədlərinə nail olmuşdular. Onlara verilən benefisi artıq irsi olaraq keçməyə başlamış, kəndlilər isə əsasən təhkimli halına salınmışdılar<ref>Alain de name="Benoist, ''Dictionnaire des prénoms, d'hier et aujourd'hui, d'ici et d'ailleurs'', p. 294, éd. Jean Picollec, 2009.<"/ref>.
 
Bundan başqa, həmin feodallar vassallıq əlaqəsi yolu ilə krala deyil, iri feodallara tabe idilər. Hər bir iri [[feodal]] öz mülkündə təkbaşına hakim idi<ref>[[Meertens Instituut]], [http://www.meertens.knaw.nl/nvb/verklaring/naam/Lodewijk Nederlandse Voornamenbank, ''Lodewijk'']. The second element corresponds to Middle High German ''wîc'', with [[Final-obstruent devoicing#German|final-obstruent devoicing]], as in ''Ludewic''. The Middle Dutch form is ''wijch'' (modern Dutch ''wijg''; see [http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=WNT&id=M086196&lemma=wijg WNT, "wijg"]), as in original Dutch [http://www.meertens.knaw.nl/nvb/verklaring/naam/Hadewig ''Hadewig'', ''Hadewijch''].</ref>. Natural təsərrüfat şəraitində nəinki ölkənin ayrı-ayrı vilayətləri arasında, hətta, ayrı-ayrı feodal mülkləri arasında da möhkəm əlaqələr yox idi. Bu cür əlaqələr ola da bilməzdi. Hər bir feodal mülkünün əhalisi başqalarından təcrid olunmuş halda yaşayır və digər yerlərin adamları ilə zəif əlaqə saxlayırdılar<ref>{{cite book|last=Rosenwein|first=Barbara|title=A Short History of the Middle Ages|year=2004|publisher=University of Toronto Press|location=Canada|page=43}}</ref>. Asılı kəndlilərin işinə nəzarət etmək və onları mükəlləfiyyətlər daşımağa məcbur etmək üçün feodalın öz döyüşçü dəstəsi və məhkəməsi, öz təsərrüfat müdirləri və nəzarətçiləri olmalı idi<ref>{{cite journal|last1=Danuta|first1=Shanzer|title=Dating the baptism of Clovis: the bishop of Vienne vs the bishop of Tours|journal=Early Medieval Europe|date=March 1998|volume=7|issue=1|pages=29–57|url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1468-0254.00017/abstract|accessdate=7 September 2016|doi=10.1111/1468-0254.00017}}</ref>. O zaman kəndli üsyanları kiçik rayonları, bir və ya bir neçə kəndi əhatə edirdi. Feodallar kralın köməyi olmadan belə üsyanların öhdəsindən gəlirdilər. Natural təsərrüfatın hökmranlığı şəraitində feodalların torpaq üzərində mülkiyyətinin möhkəmlənməsi [[Qərbi Avropa]] dövlətlərində feodal dağınıqlığına səbəb oldu<ref>Frassetto, Michael, ''Encyclopedia of barbarian Europe'', (ABC-CLIO, 2003), p. 126</ref><ref>The abbey was later renamed [[Sainte-Geneviève Abbey]], in honor of the [[patron saint]] of Paris, and was demolished in 1802. All that remains is the "Tour Clovis", a Romanesque tower which now lies within the grounds of the [[Lycée Henri-IV]], just east of [[The Panthéon]], and the parish Saint-Étienne-du-Mont, which was built on the abbey territory.</ref>.
Sətir 419:
 
== İstinadlar ==
{{İstinadlarİstinad siyahısı|2}}
 
== Ədəbiyyat ==