II Təhmasib: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
k tənzimləmə using AWB |
||
Sətir 1:
{{
{{dövlət xadimi
| adın orijinalı = II Şah Təhmasib
Sətir 30:
| uşaqları = 2 oğlan
| dini = [[İslam]], [[şiə]]
|Sayt =
}}
'''II Şah Təhmasib''' ([[Fars dili|farsca]]: طهماسب) və ya Şah II Təhmasib ([[3 dekabr]] [[1704]] – [[1740]]) — [[Səfəvilər]] xanədanlığından olan X [[şah]] (hökmranlıq illəri: [[1722]]-[[1732]]). Səfəvilər xanədanlığından olan IX şah [[Sultan Hüseyn]]in 3-cü oğlu.
Sətir 43 ⟶ 42:
== II Şah Təhmasib və Nadirqulu xan Əfşar ==
XVII əsrin sonu-XVIII əsrin əvvəllərində [[Səfəvilər dövləti]] qorxunc bir iqtisadi və siyasi böhran keçirirdi. Ölkənin mərkəzi və şərq hissəsi əfqan işğalı altına düşmüşdü. [[Azərbaycan]], [[Şirvan]] və bunlarla həmsərhəd ərazilər [[Osmanlı İmperiyası]] tərəfindən işğal olunmuşdu. [[Rusiya]] da [[Qafqaz]]da böyük fəallıq göstərməyə başlayırdı. [[1723]]-cü ildə [[I Pyotr]] [[Bakı]] üzərinə yürüş etmiş və Xəzərboyu əraziləri zəbt etmişdi.
Faktiki olaraq, [[Mazandaran]] vilayətindən başqa heç yer müstəqil deyildi. Burada isə hələ [[Səfəvilər]]in hakimiyyətinin sonlarından bəri möhkəmlənmiş [[Fətəli xan Qacar]] hökmranlıq edirdi. O, Səfəvi şahı [[Sultan Hüseyn]]in [[əfqanlar]]ın əlindən qurtulmuş oğlu Təhmasibi öz sarayında saxlamışdı. Az sonra Təhmasib özünü şah elan edir.
Ölkədə qərarlaşmış vəziyyət həm kəndlilər, həm şəhər əhalisi, həm də zadəganlar arasında haqlı narazılıq doğururdu. Bu narazılıq get-gedə artırdı. Bircə işğalçılara qarşı mübarizədə rəhbərliyi öz üzərinə götürə biləcək lider çatışmırdı. Nəhayət, belə bir lider də tapıldı. Bu, o zaman çox da tanınmayan Nadirqulu xan Əfşar idi. [[Azərbaycan]]ın gələcək şahı Nadirqulu xan türk tayfalarından [[əfşarlar]]ın Qırxlı boyundan idi. Onun əcdadları hələ [[I Şah İsmayıl]] zamanında [[Azərbaycan]]dan [[Xorasan]]a köçürülmüşdülər. Nadirqulu da [[1688]]-ci ildə burada kasıb bir ailədə doğulmuşdu. Hələ on səkkiz yaşı tamam olmamış bu gənc anası ilə birlikdə [[Xarəzm]] [[özbəklər]]inin yürüşlərindən birində əsir götürülür və qul edilir. Çox keçmədən əsirlikdən qaçıb Xorasana qayıdan Nadirqulu [[Əbivərd]] hökmdarı Baba Əli bəyin yanında qulluğa götürülür. O, başına kiçik bir dəstə toplayıb, Xorasan əyalətlərinin bir neçəsini tutduqdan sonra özünü Nadirqulu bəy adlandırmağa başlayır. Nadirqulu bəyin hünərvər Xorasan yürüşlərinin qarşısı qüdrətli feodal Məlik Mahmud tərəfindən dayandırılır. Nadirqulu kömək üçün şah [[II Təhmasib]]ə müraciət edir. [[1726]]-cı ildə şah Təhmasib və [[Fətəli xan Qacar]] Məlik Mahmudu devirib, burada Səfəvi şahının hakimiyyətini bərpa etməkdən ötrü böyük qoşunla Xorasana gəlir və Nadirqulu bəy onlarla birləşir.
II Təhmasib Nadirqulu bəyi Xorasanda öz canişini təyin edir. Bundan sonra Nadir özünə Təhmasibqulu xan adını götürür. O, Təhmasibə ilk növbədə təsir qüvvəsi get-gedə böyük sürətlə artan [[Fətəli xan Qacar]]ı neytrallaşdırmaqdan ötrü lazım idi. Ancaq şah (heç Nadirin özü də ondan geri qalmırdı) bununla da kifayətlənmir.
Məlik Mahmud idarəçiliyinin mərkəzi [[Məşhəd]] alınan zaman şah Təhmasibin əmri ilə Fətəli xan öldürülür. Çünki Nadir onu Fətəli xanla Məlik Mahmud arasında gizli sövdələşmə olduğuna inandırmışdı. Bundan sonra Nadirqulu xan şahın silahlı qüvvələrinin baş komandanı təyin olunur. Bir qədər keçmiş Nadir Məlik Mahmudun qoşunlarını əzərək, onun özünü qətlə yetirir. Bundan sonra Nadirin saraydakı mövqeyi güclü şəkildə möhkəmlənir.
Hadisələrin sonrakı inkişafı göstərir ki, artıq [[1727]]-ci ildən Nadir şah Təhmasiblə də əlaqələri tam qırır və bütün Xorasanda özünün hökmranlığı uğrunda mübarizəyə başlayır. Nadir nəzarətdən çıxmış kürd və türkmən qəbilələri və şah qoşunları üzərində bir neçə qələbə qazanır. Şah özünün məğlubiyyətini etiraf edir və barışıq üçün yollar axtarır. Bu arada Nadir bir sıra qətiyyətli yürüşlər vasitəsilə bütün şimal-şərqi Azərbaycanı birləşdirir. İrandakı əfqan şahı Əşrəf də artıq onun qalibiyyətli yürüşlərindən narahatlıq keçirməyə başlayır. Əşrəf öz qoşunlarını Xorasana, Nadirin üzərinə yeridir. [[1729]]-cu ilin 30 sentyabrında [[Mimandost çayı]] sahilindəki döyüşdə ([[Mimandost döyüşü]]) Əşrəfin qoşunları darmadağın edilir. Bu parlaq qələbəsi ilə də Nadir ölkənin yadellilərdən təmizlənməsi uğrunda mübarizəsinin başlanğıcını qoyur. Əşrəfin qoşunları [[Tehran]]a doğru geri çəkilərək, oradan da [[İsfahan]]a yönəlirlər. Nadirin əfqanlarla haqq-hesab çəkəndən sonra Azərbaycan üzərinə yeriyəcəyini anladığı üçün Osmanlı sultanı, Əşrəfin köməyinə böyük bir ordu göndərir.
Nadirlə Əşrəf arasında Həlledici döyüş [[1729]]-cu ilin 13 noyabrında İsfahan yaxınlığında ([[İsfahan döyüşü]]) baş verir. Bu dəfə Nadir birləşmiş əfqan-osmanlı qoşunları üzərində parlaq qələbə qazanır. Onların gözü elə qorxur ki, həmin gün bir daha döyüşə girməyib İsfahandan çəkilirlər. Nadir təntənəli şəkildə şəhərə girir və öz əlləri ilə Səfəvi tacını şah Təhmasibin başına qoyur. Üstündən bir qədər keçəndən sonra Nadir öz qoşunlarını əfqanları təqib etməkdən ötrü Fars vilayətinə göndərir. Qaçaqaçda Əşrəf öldürülür və bu da döyüşün taleyini həll edir.
Ölkənin şərqi tamamilə təmizlənir. İndi qarşıda yalnız Azərbaycanı və onun yaxınlığındakı torpaqları [[Osmanlı türkləri]]ndən azad etmək qalırdı. [[1731]]-ci ildəki hərbi əməliyyatlar nəticəsində Nadirqulu xan osmanlıları əzərək, [[Azərbaycan]]ı, [[Həmədan]]ı və [[Kirmanşah]]ı azad edir. Osmanlılar yalnız [[Araz]]dan şimalda qalırlar.
Təhmasib özünün zəifləmiş nüfuzunu bərpa etməkdən ötrü həmin əyalətləri şəxsən azad etmək qərarına gəlir. Ancaq məğlub olaraq, 1731-ci ildə ölkə üçün biabırçı bir sülh müqaviləsi ([[Kirmanşah müqaviləsi]]) bağlayır. Həmin müqaviləyə əsasən, Araz çayının şimalındakı bütün ərazilər, eləcə də Kirmanşahın bir sıra əyalətləri osmanlılara verilirdi.
Sətir 66 ⟶ 65:
[[1738-ci il]]də Nadir şah oğlu [[Rzaqulu xan Əfşar]]ı naibus-səltənə təyin edib [[Əfqanıstan]] və [[Hindistan]]a yürüşə gedir. H.Q. 1152-ci ilin baharında [[İraq]]da şayiə yayılır ki, [[Hindistan]]da Əfşar ordusuna qorxulu xəstəlik düşüb və [[Nadir şah Əfşar|Nadir şah]] özü də həlak olub. Sonradan [[Azərbaycan]]da olan hindlilər tərəfindən xalq arasında vahimə yaratmaq xatirinə, belə cürbəcür şayilər yayır. Həmin ilin axırlarında Nadir şahın ölüm xəbəri çox genişlənir. [[May]] və ya [[iyun]] [[1739]]<ref name="a221">{{Harvnb|Axworthy|2006|p=221}}</ref> və ya [[fevral]] [[1740-cı il]]də<ref>[[Encyclopaedia Iranica]], Lockhart</ref> Rzaqulu xanı yaxın adamlarından biri olan [[Məhəmməd Hüseyn xan Qacar]] onu təhrik edir ki, ehtiyatla hakimiyyətə ən əsas namizədlərdən olan [[II Təhmasib]] və iki oğlunu öldürsün.<ref>{{Harvnb|Axworthy|2006|p=220}}</ref> Ona görə ki, Nadirin ölümü doğru olsa, [[Səbzivar]]da [[Səfəvi]] məhbuslarının xeyrinə qiyam atəşi alovlanacaq və onun da odu surətlə ölkənin hər yerinə yayıla bilər ki, bunun da nəticəsi naibus-səltənə üçün qorxulu ola bilər. Bəzi dövlət adamları, o cümlədən [[Rəhim sultan Mərvi]] Məhəmməd Hüseyn xanın dediklərini təsdiq edir. Rzaqulu mirzə iki gündən sonra sabiq Səfəvi şahı II Təhmasib və iki oğlunu öldürməyi qərara alır və Məhəmməd Hüseyn xanı bu işi yerinə yetirmək üçün Səbzivara göndərir.
Məhəmməd Hüseyn xan, II Təhmasib və ailəsi həbs olunan binaya daxil olan kimi II Təhmasib hadisəni ailəsinə bildirir. Ailə nalə çəkməyə və ağlaşmağa başlayır. Məhəmməd Hüseyn xan içəri girib gətirdiyi iplə II Təhmasibi boğur. Təhmasibin 8 yaşlı oğlu III Abbas ozünü atasının cənazəsinin üstünə atır. Məhəmməd Hüseyn xan onu da boğur. İkinci oğlu [[İsmayıl Mirzə (Təhmasibin oğlu)|İsmayıl Mirzəni]] quyuya atır. Bir şəxs də onu quyudan çıxarır. İsmayıl Mirzə gəlib özünü ata və qardaşının cənazəsi üstünə yıxır. Məhəmməd Hüseyn xan İsmayıl Mirzənin başını kəsir.<ref name="a221"
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
== Ədəbiyyat ==
Sətir 85 ⟶ 84:
== Xarici keçidlər ==
{{ Sələf-xələf (Səfəvilər İmperiyası)
| Şah =
| ZAMAN = Səfəvilər sülaləsi
| SƏLƏF = [[Şəkil:Sultan_Husayn_by_Bruyn.jpg|100 px]]<br />[[Şah Sultan Hüseyn Səfəvi|Şah Sultan Hüseyn]]
| |||