|
<code></code>{| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
|+<big>'''Estoniya'''<br />'''Eesti Vabariik'''</big>
|-
== Tarixi ==
{{əsas|Estoniya tarixi}}
Müasir Estoniya ərazisində insanlar eramızdan 8500 il əvvəldən məskunblaşmağaməskunlaşmağa başlayıblar. Estonların[[estonlar]]ın əsas dini[[din]]i bütpərəstlik olub. Lakin 11-ci əsrdən etibarən [[Qərbi Avropa]] dövlətləri şimalda yaşayan xalqları xristianlaşdırmaq məqsədilə onlara qarşı [[xaç yürüşləri]] təşkil etməyə başlayıblar. Bu müharibələr tarixə [[Şimali xaç yürüşləri]] adı ilə keçib. Xaç yürüşlərindən əvvəl avropalılar həmin xalqları sülh yolu ilə xristianlaşdırmağa çalışıblar, lakin bunun bir nəticə vermədiyini görəndə onlara qarşı müharibəyə başlayıblar. Xaçlılar [[1208]]-ci ildə Estoniyaya qarşı ilk yürüşə çıxdılar. [[1227]]-ci ildə Estoniya alman və [[Danimarka]] qoşunları tərəfindən işğal olundu. [[1228]]-ci ildən 1560-cı illərəilə kimi Estoniya [[Tevton ordeni]]nin tərkibində olmuşdur. [[Rusiyarusiya]] və [[Livoniya Konfederasiyası]] arasında baş vermiş [[Livoniyalivoniya müharibəsi]] (1558–1583) nəticəsində dağıldı. Bu müharibə Estoniya üçün çox böyük fəlakətlərə səbəb oldu. Bu müharibədən əvvəl Estoniyanın əhalisi 250-300.000 nəfər idisə, 17-ci əsrin 20-ci illərində əhalinin sayı 120-140.000 nəfər olmuşdu.
Rəsmi olaraq [[1517]]-ci ildə almaniyalı keşiş [[Martinmartin Lüter]]in yazdığı [[95 tezis]]in elan olunması ilə [[Avropa]]da başlanmış Reformasiya hərəkatının Estoniyanın da daxil olduğu Baltikyanı ərazilərə çox böyük təsiri oldu. Buna uyğun olaraq həmin ölkələrdə [[din]], [[təhsil]], [[dil]], [[siyasət]] böyük ölçüdə dəyişikliklərə uğradı. Kilsə ayinlərində yerli dil istifadə olunmağa başlandı (reformasiyadan əvvəl bunun üçün [[latın dili]] istifadə olunurdu). Livoniya[[livoniya müharibəsi]] nəticəsində Estoniya tamamilə [[İsveç]] imperiyasının tərkibinə daxil oldu. [[1631]]-ci ildə İsveç kralı [[Qustavqustav II Adolf]] feodallardan kəndlilərə daha böyük hüquqlar verilməsini əmr etdi. [[1632]]-ci ildə Estoniyada ilk dəfə olaraq [[çap mətbəəsi]] və [[Tartu|Dorpat]] şəhərində (1918-ci ildən sonra [[Tartutartu]] adlanıb) universitet açıldı. İsveçin hakimiyyəti altında olan dövr Estoniyada tərəqqi dövrü hesab olunur. Əhalinin sayı [[1657]]-ci ilə qədər sürətlə artdı. Həmin ildə baş vermiş epidemiya[[taun]] epidemiyası bu artımı dayandırdı. Epidemiyanın fəsadları aradan qalxdıqdan sonra əhali yenidən artmağa başladı. Bu dövrdə estoniyada əhalinin miqrasiya prosesi gedirdi. Insanlar əhalinin sıx məskunlaşdığı yerlərdən daha az məskunlaşmış yerlərinə köç edirdilər. Habelə estoniya ərazisində [[rusiya]] dövlətində təqiblərdən qaçmış insanlar məskunlaşmağa başladılar. Həmçinin ölkə ərazisində [[finlandiya]] və [[isveç]]dən olan miqrantlar da məskunlaşırdılar. [[1695]]-[[1697]]-ci illərdə Estoniyada baş vermiş fəlakətli [[aclıq]] illərindəzamanı əhalinin 20%-i tələf oldu. Isveç hakimiyyəti zamanı kənd təsərrüfatının əsas sahəsi taxılçılıq idi. Estoniya isveç krallığının taxıl anbarı hesab olunurdu. Bu dövrdə kəndli sinfi 2 qrupa bölünürdü: torpaq sahibləri və kəndlilər. Torpaq sahibləri əsasən [[almanlar]], təxminən[[isveçlilər]] 70və başqaları idi.000 nəfərKəndlilər qırıldıisə əsasən [[estonlar]]dan ibarət idi. Yaxşı həyat qurmaq üçün bir sıra kəndlilər öz doğma evlərini tərk edərək şəhərlərə üz tuturdular. Ancaq çox keçmədən torpaq polisi tərəfindən tutularaq geri qaytarılırdılar. [[1671]]-ci ildə qəbul olunmuş qanuna görə evlərini tərk etmiş kəndlilərin geri qaytarılma qaydaları göstərilir və qeyd edilirdi ki, təhkimçilik daimidir və irsi xarakter daşıyır. XVİİ əsrdə isveçdə [[sənaye]] inkişaf etməyə başlayır. Bunun nəticəsi olaraq estoniya şəhərlərində də manufakturalar yaranırdı. [[kağız]], [[kərpic]], [[şüşə]], [[əhəng]] və s. istehsal edən müəssisələr fəaliyyət göstərirdi. Sənaye və ticarət əsasən [[tallinn]] və [[narva]] şəhərlərində cəmlənmişdi. Tallinndən əsasən qərbi avropa ölkələrinə, o cümlədən isveçə, narvadan isə əsasən [[rusiya]] şəhərlərinə mallar ixrac edilirdi. Əsasən taxıl ixrac edilirdi. Həmçinin rusiya estoniya ərazisindən istifadə etməklə avropa ölkələrinə meşə məhsulları, isveç [[meyvə]], [[şərab]], [[ipək]], [[britaniya]] [[dəmir]] ixrac edirdi. Sənaye və ticarət isveç dövlətinin maraqlarına uyğun tənzimlənirdi. Eston şəhərlərində gömrük vergisi olduqca yüksək idi. Mərkəzi hökümət tez-tez qoşunun tələbatını ödəmək, aclığın qarşısını almaq və s. yollar ilə taxıl ixracına məhdudiyyətlər qoyurdu. [[XI karl]] zamanı dövlət gəlirlərini artırmaq üçün torpaqların ölçülməsinə və islahatlara başlandı. Torpaqlar sahiblərindən alınaraq onlara icarəyə verildi. Icarə əsasən qısamüddətli, qismən də həmişəlik olurdu. Kəndlilər dövlət kəndliləri hesab edilməyə başladı və onlara vergini qismən məhsul, qismən də pul şəklində verməyə icazə verildi. Habelə kəndlinin icarəçiyə şikayət etmək hüququ var idi. Isveç hakimiyyətinin sonlarına yaxın ölkədə yolların inşası və teleqraf şəbəkəsinin qurulması sürətləndi. Nəticədə mərkəz ölkənin ucqarları ilə teleqraf vasitəsi ilə əlaqə saxlayırdı. [[Xİ karl]]ın reformları onun ölümündən sonra çox az müddət qüvvədə qaldı. Əsrin sonlarında baltik regionunda isveçə qarşı şimal ittifaqı yaranmaqda idi. [[1699]]-cu ildə yaranan bu ittifaqa [[rusiya]], [[danimarka]], [[saksoniya]] daxil idilər. Müharibə [[1700]]-cü ilin [[fevral]]ında saksoniyanın [[riqa]]ya uğursuz hücumu ilə başladı. Danimarka ordusu şimali almaniya ərazisindən isveçə hücum etdi və məğlub edilərək sülh müqaviləsi bağladı. Həmin ilin payızında rusiya ordusu yürüşə başladı və [[narva]] ətrafında isveç ordusu ilə qarşılaşdı. Döyüşdə rusiya ordusu məğlub oldu. Bundan sonra isveç kralı [[Xİİ karl]] qüvvələrini saksoniyaya qarşı yönəltdi. Bundan istifadə edən [[pyotr İ]] 1704-cü ildə narva və [[tartu]] şəhərlərini tutdu və əhalisini rusiyaya köçürdü. [[1709]]-cu ildə [[poltava döyüşü]]ndə isveçlilər məğlub oldular və bir qədər sonra riqa rusların əlinə keçdi. Bundan sonra şəhərlər bir-bir təslim olmağa başladılar. [[1710]]-cu ilin [[sentyabr]]-da [[tallinn]]in işğal edilməsi ilə estoniya ərazisində müharibə başa çatdı.
[[rusiya imperiyası]] tərkibinə daxil edildikdən sonra estoniya ərazisində uzun müddət sabitlik hökm sürdü. [[şimal müharibəsi]]ndən sonra[[ İ pyotr]] alman zadəganlarının isveç hakimiyyəti zamanı əllərindən alınmış hüquq və imtiyazlarını bərpa etdi. Işğal edilmiş ərazilərdə ostzey diyarı adlandırılan bölgə yaradıldı. Ostzey almanca "ostsee" sözündəndir və baltik dənizi anlamına gəlir. Ostzey diyarına [[kurlandiya]], [[estlandiya]], [[liflyandiya]] quberniyaları daxil idi. Ostzey diyarının bir çox məsələlərdə özünüidarə hüququ var idi. Regionun əsas özünüidarəetmə organı landtaq adlanırdı və zadəganlardan təşkil edilirdi. landtaq vergilərin təyin edilməsində, önəmli postların bölüşdürülməsi və bu postlara şəxslərin təyin edilməsində və kilsə işlərində iştirak etmək hüququ var idi. Şəhərləri magistrat adlanan orqan idarə edirdi və tacir və vəkillərdən təşkil edilirdi. Magistrat qanunvericilik, administrativ və məhkəmə funksiyalarını icra edirdi. Kənddə isə təhkimçilik bərpa edildi. Ümumilikdə XVİİİ əsr estoniyada təhkimçiliyin çiçəklənmə dövrü hesab olunur. Əvvəlki kimi mülkədarlar əsasən almanlardan, kəndlilər isə estonlardan ibarət idi. Kəndlilər əhalinin 95%-ə qədərini təşkil edirdi. Qalan 5% isə əsasən [[zadəgan]]lardan, [[tacir]]lərdən, [[vəkil]]lərdən, [[müəllim]]lərdən ibarət idi. Rus ordusunun yürüşləri və [[1710]]-[[1711]]-ci illərin [[taun]] epidemiyası əhalinin kəskin surətdə azalmasına gətirib çıxardı. Ihalinin sürətlə azalması bəzi kiçik şəhərlərin şəhər statuslarını itirməsinə səbəb oldu. [[sankt-peterburq]] şəhərinin inşa edilməsi ilə [[tallinn]] və [[narva]] şəhərlərinin ticarət əhəmiyyətini azaltdı. Əhalinin azalması kənddə işçi qüvvəsinin də azalmasına gətirib çıxardı. XVİİİ əsrin ortalarında əhalinin sayı müharibədən əvvəlki səviyyəni ötüb keçdi. Bu dövrdə [[taxılçılıq]]la yanaşı ətlik [[mal-qara]] saxlanılmasına, [[spirt]] istehsalına başlandı. XVİİİ əsrin ortalarına yaxın estoniyada [[maarif]] inkişaf etməyə başladı. [[1739]]-cu ildə [[bibliya]] eston dilinə tərcümə edildi. Bu ədəbi eston dilinin formalaşmasının təməlini qoydu. Əsrin ikinci yarısından maarif hərəkatı gücləndi. Kitab çapı artır, həftəlik jurnal və qəzet buraxılırdı. Kəndlilər arasında oxuma-yazma bilənlərin sayı artırdı. Əsrin sonunda şimali estoniyada 40%, cənubi estoniyada 50%, saaremaa adasında isə 62% kəndli oxuma-yazma bilirdi. [[1802]]-ci ildə [[tartu universiteti]] uzun fasilədən sonra tədris fəaliyyətinə başladı. [[1843]]-cü ildə [[eston dili]]nin qrammatikasına dair kitab nəşr edildi. Maarif hərəkatı gücləndikcə təhkimçiliyin ləğv edilməsi daha tez-tez gündəmə gətirilir və müzakirə edilirdi. [[1783]]-cü ildə İİ yekaterina landtaq zadəganlarının hüquq və imtiyazlarını qismən məhdudlaşdırdı. lakin İ pavel hakimiyyətə gəldikdən sonra İİ yekaterinanın bir çox qanunlarını ləğv etdiyi kimi bu qanunu da ləğv etdi. İ aleksandr hakimiyyətə gəldikdən sonra 1802-ci ildə [[estlandiya]]da, [[1804]]-cü ildə isə [[liflyandiya]]da yeni aqrar qanun qüvvəyə mindi. Qanun kəndli mükəlləfiyyətini bir daha təstiqləyirdi. Lakin buna baxmayaraq kəndliyə bəzi hüquqlar da verilirdi. Qanuna əsasən kəndlinin daşınan əmlak üzərində mülkiyyət hüququ var idi. Həmçinin [[mülkədar]]a kəndlini təqib etmək qadağan edilirdi. Mülkədar və kəndli mübahisə və münasibətlərini həll etmək üçün məhkəmələr yaradıldı. Lakin artıq xərc və zaman tələb etdiyindən qanun demək olar icra edilmədi. Növbəti qanun estlandiyada [[1816]]-cı, liflyandiyada [[1819]]-cu ildə qəbul edildi. Bu qanuna əsasən mülkədar əlavə torpaq qarşılığında kəndliləri azad etməli idi. Lakin bu qanun da təhkimçiliyi ortadan qaldırmadı. Mülkədarlar müqavilə əsasında kəndliləri öz torpaqlarında işlədirdilər. XİX əsrin əvvəllərində estoniya aqrar ölkə olaraq qalırdı. Sənayenin manufaktura forması üstünlük təşkil edirdi. XİX əsrin ikinci rübündən etibarən maşınla istehsal edən fabriklər görünməyə başladı. XİX əsrin 40-cı illərində əhalinin [[pravoslav]] inancına keçidi sürətləndi. Keçid əsasən kəndlilər və az təminatlı ailələr arasında daha geniş yayılmışdı. Pravoslavlığa keçidin əsas səbəbi hökumətdən torpaq almaq istəyi idi. Bu ostzey zadəganları ilə mərkəzi hökumət arasında narazılığa, yekun olaraq kəndlilərin azad edilməsinə gətirib çıxardı. [[1849]]-cu ildə lifflyandiyada, [[1856]]-cı ildə estlandiyada yeni aqrar qanun qəbul edildi. Bu qanuna görə mülkədarlar torpaqları kəndliyə icarəyə vermək və ya satmaq yolu ilə istifadə edə bilərdilər. Qanun nəticəsində yeni bir təbəqə, torpaq sahibləri meydana gəldi.
{iş gedir}
== Siyasət ==
Ali qanunverici orqan – Riyqikoqu (birpalatalı parlament)
|
