|
== Səfəvi dövlətinin xilasi uğrunda mübarizə ==
Təhmasib şah elan olunduqdan sonra onun qarşısında çətin vəzifə qoyulmuşdu. O, ölkəni işğal edən əfqanlarla[[əfqanlar]]la, ruslarla[[ruslar]]la, osmanlılarla[[osmanlılar]]la və daxildəki separat qüvvələrlə mübarizə aparmalı idi. Lakin onda bu mübarizə əzmi yox idi. Buna görə də əvvəlcə [[Fətəli xan QacarınQacar]]ın, ondan sonra isə [[Nadir şah Əfşar|Təhmasibqulu xanınxan]]ın təsirinə düşdü.
İlk əvvəllər II Təhmasib Fətəli xanla yaxınlaşdı və əfqanlarla[[əfqanlar]]la mübarizəyə başladı. Lakin sonra Fətəli xan ona qarşı çıxaraq, onun bəzi sərkərdələrini məğlub etdi. [[Əşrəf Abbasov|Əşrəf xan]] tərəfindən də məğlub edilən II Təhmasibin vəziyyəti çox çətin idi. Bu zaman Təhmasib, [[Səfəvi dövlətinindövləti]]nin yaranış zamanında olduğu kimi, türk tayfalarının yardımına arxalanmaq, onlardan hərbi dəstək almaq üçün Qullarağası Məhəmməd Əli xanı və digər hərbi xadimlərini Astarabada ezam edir, onlara paylamaq üçün 40.000 rubl (mənbə rus mənbəsi olduğu üçün pulun miqdarı rus rublu ilə verilmişdir ) məbləğində vəsait verir.<ref name=":1">{{cite book|first= Николай |last=Миклухо-Маклай |authorlink= |title=XVII əsrin 20-ci illərində İranda əfqan hakimiyyəti |year=1954 |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>Fətəli xan bu aksiyadan xəbər tutanda narahat olur və məhz bu vaxt öz taktikasında dəyişiklik etməyi qərarlaşdırır; əlində Quran, itaət əlaməti olaraq, qılıncı (sabre) boynundan asılı vəziyyətdə Təhmasibin hüzuruna Mazandaranın o zamankı paytaxtı Sarı şəhərinə gəlir, Fətəli xan öz əvvəlki davranışına görə üzr istəyərək, özünün və tayfadaşlarının xidmətini II Təhmasibə təklif edir, onunla sülh əldə edir. Tarixçilərin fikrincə Fətəli xanın bunda məqsədi Şah Təhmasibi öz təsirinə salacağını inamı olmuşdur. Beləki o, II Təhmasibi öz təsirinə salmaqla bütün Səfəvi torpaqlarını idarə etməyi planlaşdırırdı. Təhmasibin vəziyyətindəki müsbət dəyişikliklərin də Fətəli xanın seçiminə təsir göstərdiyini vurğulayan L.Lokhart göstərir ki, əfqanlarla Türkiyə arasında 1726-cı ilin martından başlanan müharibə səbəbindən nə osmanlılar, nə də əfqanlar Təhmasibə əhəmiyyətli diqqət yetirmirdilər; [[Əşrəf Mahmuduşah|Əşrəf]] [[Mir Mahmud Hotaki|Mahmud]]u öldürdüyünə (hər halda Qəndəharlı Hüseyn belə hesab edirdi) görə, sonuncunun qardaşı - Qəndəharda[[Qəndəhar]]da hakimiyyəti ələ keçirmiş Hüseynlə münasibətləri gərgin olduğundan vətənindən heç bir yardıma ümid bəsləmirdi. [[I PyotrunPyotr]]un ölümündən sonra [[Rusiya]] daha az aqressivlik nümayiş etdirirdi; daxili düşmənlərdən ən önəmlisi Məlik Mahmuda gəlincə isə, Fətəli xanın fikrincə, o, «Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətdə bərpa edilməsi lehinə qalxan böyük, kütləvi hərəkat qarşısında müqavimət göstərmək iqtidarında olmayacaqdı».<ref name=":0" /> Güclü şəxsiyyət olan Fətəli xanın zəif, iradəsiz şahzadə üzərində nəzarəti ələ keçirməsinə dair məlumatlara S.Avramovun qeydlərində rast gəlinir; belə ki, 1726-cı ilin 29 mayında Təhmasiblə görüşən S.Avramov onun çox təəssüfdoğuracaq halda, məhbus vəziyyətində olduğunu vurğulayır.<ref name=":1" />
=== Xorasanın azad edilməsi ===
Artıq şahzadənin nisbətən zəif düşməni Məlik Mahmud üzərinə yürüş zamanı ([[Astabad|Astrabad]]da müəyyən qədər rekrut toplandıqdan sonra bu yürüş 1726-cı ilin iyununda başlanır) da Fətəli xan Təhmasib üzərində böyük səlahiyyətə, təsir gücünə malik olduğunu nümayiş etdirərək, 3 iyulda özünün şahzadə tərəfindən Vəkil əl-Dövlə, digər [[qacar]] liderlərinin isə nisbətən az əhəmiyyətli vəzifələrə təyin olunmasına nail olur.<ref name=":1" /> [[Şərq]] mənbələrindən məlum olduğu kimi, 1726-cı ilin əvvəlində Təhmasibin [[Nadir şah Əfşar|Nadir]]in (Təhmasibqulu xan) uğurları, bacarığı və zirəkliyi barədə, Müəyyürül-Məmlük Həsənəli bəyin raportlarına əsasən məlumatı var idi. Məhəmməd Möhsün göstərir ki, [[Nadir]] haqqında yüksək fikir və təəssürata malik Həsənəli bəy Təhmasibi Nadiri Abivard hakimi təyin etməyə razı salır. Mirzə Mehdi isə Nadirin Həsənəli bəydən Təhmasibi Xorasana gəlməyə razı salmağı xahiş etdiyini bildirir.<ref name=":2">{{cite book|first=William |last=John |authorlink= |title=The history the life of Nadir Shah? king of Persia |year= |location= London|publisher=1799 |url= |ref=harv}}</ref> [[Mərv]]də yerli qacarlarla [[türkmənlər]] arasında baş vermiş həyəcanları yatırdıqdan sonra Nadir Məlik Mahmuda qarşı mübarizəsini davam etdirməyi qərarlaşdırır. «Zübdətül-Təvarix» dən məlumdur ki, Təhmasibin qarşısına çıxmaq üçün [[Məşhəd]]i tərk etmiş Məlik Mahmud məhz Nadirin [[Məşhəd]] üzərinə yeriməyi planlaşdırdığından narahat olub, paytaxta geri çəkilir. Lakin [[Məşhəd]] yaxınlığında olarkən, Həsənəli bəy Təhmasibdən xəbər gətirir ki, şahzadə ona əməkdaşlıq təklif edir, «yoldadır və onu görmək arzusundadır».<ref name=":2" /> L.Lokhartın fikrincə, Təhmasib «Nadirin timsalında Fətəli xana qarşı müqavimət göstərə biləcək, onun qüvvəsini tarazlaşdıracaq bir şəxs qazanmaq istəyirdi».<ref name=":0" /> Təklifi alıb, [[Məşhəd]]ə irəliləmək ideyasından əl çəkən Nadir 8 sentyabr 1726-cı ildə Xabuşana yetişir. Bu zaman Nadirin əfşar və kürdlərdən ibarət yaxşı təlim görmüş 5000-lik seçmə qoşunu var idi ki, bu da Fətəli xanın qüvvələrindən sayca çox idi. Şahzadə tərəfindən hörmətlə qəbul edilən Nadirə Təhmasibqulu xan titulu verilir.
Artıq şahzadənin nisbətən zəif düşməni Məlik Mahmud üzərinə yürüş zamanı
(Astarabadda müəyyən qədər rekrut toplandıqdan sonra bu yürüş 1726-cı ilin iyununda başlanır) da Fətəli xan Təhmasib üzərində böyük səlahiyyətə, təsir gücünə malik olduğunu nümayiş etdirərək, 3 iyulda özünün şahzadə tərəfindən Vəkil əl-Dövlə, digər qacar liderlərinin isə nisbətən az əhəmiyyətli vəzifələrə təyin olunmasına nail olur.<ref name=":1" /> Şərq mənbələrindən məlum olduğu kimi, 1726-cı ilin əvvəlində Təhmasibin Nadirin uğurları, bacarığı və zirəkliyi barədə, Müəyyürül-Məmlük Həsənəli bəyin raportlarına əsasən məlumatı var idi. Məhəmməd Möhsün
göstərir ki, Nadir haqqında yüksək fikir və təəssürata malik Həsənəli bəy Təhmasibi Nadiri Abivard hakimi təyin etməyə razı salır. Mirzə Mehdi isə Nadirin Həsənəli bəydən Təhmasibi Xorasana gəlməyə razı salmağı xahiş etdiyini bildirir.<ref name=":2">{{cite book|first=William |last=John |authorlink= |title=The history the life of Nadir Shah? king of Persia |year= |location= London|publisher=1799 |url= |ref=harv}}</ref> Mərvdə yerli qacarlarla türkmənlər arasında baş vermiş həyəcanları yatırdıqdan
sonra Nadir Məlik Mahmuda qarşı mübarizəsini davam etdirməyi qərarlaşdırır.
«Zübdətül-Təvarix» dən məlumdur ki, Təhmasibin qarşısına çıxmaq üçün Məşhədi tərk
etmiş Məlik Mahmud məhz Nadirin Məşhəd üzərinə yeriməyi planlaşdırdığından
narahat olub, paytaxta geri çəkilir. Lakin Məşhəd yaxınlığında olarkən, Həsənəli bəy
Təhmasibdən xəbər gətirir ki, şahzadə ona əməkdaşlıq təklif edir, «yoldadır və onu
görmək arzusundadır».<ref name=":2" /> L.Lokhartın fikrincə, Təhmasib «Nadirin timsalında Fətəli xana qarşı müqavimət göstərə biləcək, onun qüvvəsini tarazlaşdıracaq bir şəxs qazanmaq istəyirdi».<ref name=":0" /> Təklifi alıb, Məşhədə irəliləmək ideyasından əl çəkən Nadir 8 sentyabr 1726-cı ildə Xabuşana yetişir. Bu zaman Nadirin əfşar və kürdlərdən ibarət yaxşı təlim görmüş 5000-lik seçmə qoşunu var idi ki, bu da Fətəli xanın qüvvələrindən sayca çox idi. Şahzadə tərəfindən hörmətlə qəbul edilən Nadirə Təhmasibqulu xan titulu verilir.
Xorasandakı[[Xorasan]]dakı ilk günlərdən etibarən Fətəli xan və Təhmasibqulu ([[Nadir şah]]) xan arasında açıq və gizli şəkildə mübarizə gedirdi. Məşhəd şəhərinə hücum zamanı hücuma kimin rəhbərlik edəcəyi, hücum uğursuzluqla bitdikdən sonra isə mühasirəyə kimin rəhbərlik edəcəyi məsələsində Təhmasibqulu xanla Fətəli xan arasında gərgin mübarizə gedirdi. II Təhmasib isə bütün mübahisələrdə Təhmasibqulu xana üstünlük verirdi. Güman edilir ki, II Təhmasib Təhmasibqulu xana Fətəli xanı neytrallaşdırmaq üçün qüvvə kimi baxırdı və onu dəstəkləyirdi. L.Lokhart, Fətəli xanın məhz bu səbəbdən «''Nadirlə mübarizə aparmağın onun üçün (təklikdə) çətin olacağını nəzərə alaraq... Təhmasibi tərk edib, Məlik Mahmudla birləşməyi düşündüyünə''» şübhə etmədiyini bildirir.<ref name=":0" /> Fətəli xanın sonu isə onun məktubunu Məlik Mahmuda aparan şəxsin Təhmasibqulu xan tərəfindən yaxalanması ilə gəlir. II Təhmasib onu dərhal edam etdirmək istəsə də, Təhmasibqulu xan onu bu fikrindən daşındırır (orduda olan [[Qacar]] əsgərlərinin üsyan edəcəyindən qorxduğuna görə), lakin o düşərgədə olmayan zaman II Təhmasib Fətəli xanla düşmənçiliyi olan 2 Qacar əsgəri vasitəsilə Fətəli xanı öldürtdürür.
Məlumdur ki, Fətəli xanın ölümü ilə bağlı [[Nadir]] və [[Qacar]] dövrünün tarixşünasları arasında mübahis ə mövcuddur. Belə ki, Qacar dövrü tarixçiləri (Rzaqulu xan, Əbdül Rəzzaq və s.) Nadirin Fətəli xanı böhtanladığını və Fətəli xanın şəhid olduğu ideyasını irəli sürdükləri halda (Ser Bridjs də Nadirin bu işdə əli olduğu fikri ilə razıdır - (216, s.5)) Nadir dövrünün tarixçiləri sübuta yetirməyə çalışırlar ki, Fətəli xan Nadir səhnəyə çıxmamışdan xeyli əvvəl Təhmasibə qarşı intriqa yeridirdi; şahzadə onu öldürtmək istədikdə Nadir buna qarşı çıxıb. S.Avramovun gündəliyində (159, s. 94) və Məhəmməd Möhsünün narrativində Fətəli xanın öldürülməsi səbəbi kimi, onun Məlik Mahmuda göndərdiyi məktubun ələ keçməsi və onun xəyanətkar məqsədlərinin faş olması göstərilir. C.Hanveyə görə isə bu insident zamanı «Nadirin davranışı günaha bərabərdir» (61, c IV, s. 17). L.Lokhart isə Fətəli xanın şahzadə üzərində Nadirdən daha çox nüfuz və təsir qüvvəsinə malik olmuş olduğu təqdirdə «ölüm deyil, cəzalandırmaya» layiq görüləcəyini ehtimal edir (245, s. 26). Hər halda Fətəli xanın öldürülməsi xəbəri Qacarların[[Qacarlar]]ın düşərgəsinə müəyyən qarışıqlıq salır; Fətəli xanın oğlu Məhəmməd Həsən qaçaraq yamut türkmənlərinə qoşulur. Təhlükəsizlik tədbiri kimi, Fətəli xanın bir sıra [[qacar]] silahdaşları da həbs olunur, lakin bu güclü tayfa ilə qarşıdurma ehtimalının aradan qaldırılması məqsədilə onlar əfv olunurlar.
Təhmasibqulu xanın bütün cəhdlərinə baxmayaraq, [[Məşhəd]] şəhərini tuta bilmir. 1726-cı ilin noyabr ayında yalnız Məlik Mahmudun qoşunlarının komandanı ona xəyanət edəndən sonra şəhər [[Səfəvi]] qoşunları tərəfindən tutuldu. Təhmasibqulu xan Xorasanın[[Xorasan]]ın canışını təyin edildi.
== Təhmasibqulu xanla (Nadir şahla) münaqişə ==
|
