Estoniya: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 43:
 
Rəsmi olaraq [[1517]]-ci ildə almaniyalı keşiş [[martin Lüter]]in yazdığı [[95 tezis]]in elan olunması ilə [[Avropa]]da başlanmış Reformasiya hərəkatının Estoniyanın da daxil olduğu Baltikyanı ərazilərə çox böyük təsiri oldu. Buna uyğun olaraq həmin ölkələrdə [[din]], [[təhsil]], [[dil]], [[siyasət]] böyük ölçüdə dəyişikliklərə uğradı. Kilsə ayinlərində yerli dil istifadə olunmağa başlandı (reformasiyadan əvvəl bunun üçün [[latın dili]] istifadə olunurdu). [[livoniya müharibəsi]] nəticəsində Estoniya tamamilə [[İsveç]] imperiyasının tərkibinə daxil oldu. [[1631]]-ci ildə İsveç kralı [[qustav II Adolf]] feodallardan kəndlilərə daha böyük hüquqlar verilməsini əmr etdi. [[1632]]-ci ildə Estoniyada ilk dəfə olaraq [[çap mətbəəsi]] və [[Tartu|Dorpat]] şəhərində (1918-ci ildən sonra [[tartu]] adlanıb) universitet açıldı. İsveçin hakimiyyəti altında olan dövr Estoniyada tərəqqi dövrü hesab olunur. Əhalinin sayı [[1657]]-ci ilə qədər sürətlə artdı. Həmin ildə baş vermiş [[taun]] epidemiyası bu artımı dayandırdı. Epidemiyanın fəsadları aradan qalxdıqdan sonra əhali yenidən artmağa başladı. Bu dövrdə estoniyada əhalinin miqrasiya prosesi gedirdi. Insanlar əhalinin sıx məskunlaşdığı yerlərdən daha az məskunlaşmış yerlərinə köç edirdilər. Habelə estoniya ərazisində [[rusiya]] dövlətində təqiblərdən qaçmış insanlar məskunlaşmağa başladılar. Həmçinin ölkə ərazisində [[finlandiya]] və [[isveç]]dən olan miqrantlar da məskunlaşırdılar. [[1695]]-[[1697]]-ci illərdə baş vermiş [[aclıq]] zamanı əhalinin 20%-i tələf oldu. Isveç hakimiyyəti zamanı kənd təsərrüfatının əsas sahəsi taxılçılıq idi. Estoniya isveç krallığının taxıl anbarı hesab olunurdu. Bu dövrdə kəndli sinfi 2 qrupa bölünürdü: torpaq sahibləri və kəndlilər. Torpaq sahibləri əsasən [[almanlar]], [[isveçlilər]] və başqaları idi. Kəndlilər isə əsasən [[estonlar]]dan ibarət idi. Yaxşı həyat qurmaq üçün bir sıra kəndlilər öz doğma evlərini tərk edərək şəhərlərə üz tuturdular. Ancaq çox keçmədən torpaq polisi tərəfindən tutularaq geri qaytarılırdılar. [[1671]]-ci ildə qəbul olunmuş qanuna görə evlərini tərk etmiş kəndlilərin geri qaytarılma qaydaları göstərilir və qeyd edilirdi ki, təhkimçilik daimidir və irsi xarakter daşıyır.[[XVİİ əsr]]də isveçdə [[sənaye]] inkişaf etməyə başlayır. Bunun nəticəsi olaraq estoniya şəhərlərində də manufakturalar yaranırdı. [[kağız]], [[kərpic]], [[şüşə]], [[əhəng]] və s. istehsal edən müəssisələr fəaliyyət göstərirdi. Sənaye və ticarət əsasən [[tallinn]] və [[narva]] şəhərlərində cəmlənmişdi. Tallinndən əsasən qərbi avropa ölkələrinə, o cümlədən isveçə, narvadan isə əsasən [[rusiya]] şəhərlərinə mallar ixrac edilirdi. Əsasən taxıl ixrac edilirdi. Həmçinin rusiya estoniya ərazisindən istifadə etməklə avropa ölkələrinə meşə məhsulları, isveç [[meyvə]], [[şərab]], [[ipək]], [[britaniya]] [[dəmir]] ixrac edirdi. Sənaye və ticarət isveç dövlətinin maraqlarına uyğun tənzimlənirdi. Eston şəhərlərində gömrük vergisi olduqca yüksək idi. Mərkəzi hökümət tez-tez qoşunun tələbatını ödəmək, aclığın qarşısını almaq və s. yollar ilə taxıl ixracına məhdudiyyətlər qoyurdu. [[XI Karl]] zamanı dövlət gəlirlərini artırmaq üçün torpaqların ölçülməsinə və islahatlara başlandı. Torpaqlar sahiblərindən alınaraq onlara icarəyə verildi. Icarə əsasən qısamüddətli, qismən də həmişəlik olurdu. Kəndlilər dövlət kəndliləri hesab edilməyə başladı və onlara vergini qismən məhsul, qismən də pul şəklində verməyə icazə verildi. Habelə kəndlinin icarəçiyə şikayət etmək hüququ var idi. Isveç hakimiyyətinin sonlarına yaxın ölkədə yolların inşası və teleqraf şəbəkəsinin qurulması sürətləndi. Nəticədə mərkəz ölkənin ucqarları ilə teleqraf vasitəsi ilə əlaqə saxlayırdı. [[Xİ Karl]]ın reformları onun ölümündən sonra çox az müddət qüvvədə qaldı. Əsrin sonlarında baltik regionunda isveçə qarşı şimal ittifaqı yaranmaqda idi. [[1699]]-cu ildə yaranan bu ittifaqa [[rusiya]], [[danimarka]], [[saksoniya]] daxil idilər. Müharibə [[1700]]-cü ilin [[fevral]]ında saksoniyanın [[riqa]]ya uğursuz hücumu ilə başladı. Danimarka ordusu şimali almaniya ərazisindən isveçə hücum etdi və məğlub edilərək sülh müqaviləsi bağladı. Həmin ilin payızında rusiya ordusu yürüşə başladı və [[narva]] ətrafında isveç ordusu ilə qarşılaşdı. Döyüşdə rusiya ordusu məğlub oldu. Bundan sonra isveç kralı [[Xİİ Karl]] qüvvələrini saksoniyaya qarşı yönəltdi. Bundan istifadə edən [[I Pyotr]] 1704-cü ildə narva və [[tartu]] şəhərlərini tutdu və əhalisini rusiyaya köçürdü. [[1709]]-cu ildə [[poltava döyüşü]]ndə isveçlilər məğlub oldular və bir qədər sonra riqa rusların əlinə keçdi. Bundan sonra şəhərlər bir-bir təslim olmağa başladılar. [[1710]]-cu ilin [[sentyabr]]-da [[tallinn]]in işğal edilməsi ilə estoniya ərazisində müharibə başa çatdı.
[rusiya imperiyası]] tərkibinə daxil edildikdən sonra estoniya ərazisində uzun müddət sabitlik hökm sürdü. [[şimal müharibəsi]]ndən sonra[[İ Pyotr]] alman zadəganlarının isveç hakimiyyəti zamanı əllərindən alınmış hüquq və imtiyazlarını bərpa etdi. Işğal edilmiş ərazilərdə ostzey diyarı adlandırılan bölgə yaradıldı. Ostzey almanca "ostsee" sözündəndir və baltik dənizi anlamına gəlir. Ostzey diyarına [[kurlandiya]], [[estlandiya]], [[liflyandiya]] quberniyaları daxil idi. Ostzey diyarının bir çox məsələlərdə özünüidarə hüququ var idi. Regionun əsas özünüidarəetmə organı landtaq adlanırdı vəzadəganlardan təşkil edilirdi. Landtaq vergilərin təyin edilməsində, önəmli postların bölüşdürülməsi və bu postlara şəxslərin təyin edilməsində və kilsə işlərində iştirak etmək hüququ var idi. Şəhərləri magistrat adlanan orqan idarə edirdi və tacir və vəkillərdən təşkil edilirdi. Magistrat qanunvericilik, administrativ və məhkəmə funksiyalarını icra edirdi. Kənddə isə təhkimçilik bərpa edildi. Ümumilikdə [[XVİİİ əsr]] estoniyada təhkimçiliyin çiçəklənmə dövrü hesab olunur. Əvvəlki kimi mülkədarlar əsasən almanlardan, kəndlilər isə estonlardan ibarət idi. Kəndlilər əhalinin 95%-ə qədərini təşkil edirdi. Qalan 5% isə əsasən [[zadəgan]]lardan, [[tacir]]lərdən, [[vəkil]]lərdən, [[müəllim]]lərdən ibarət idi. Rus ordusunun yürüşləri və [[1710]]-[[1711]]-ci illərin [[taun]] epidemiyası əhalinin kəskin surətdə azalmasına gətirib çıxardı. Ihalinin sürətlə azalması bəzi kiçik şəhərlərin şəhər statuslarını itirməsinə səbəb oldu. [[sankt-peterburq]] şəhərinin inşa edilməsi ilə [[tallinn]] və [[narva]] şəhərlərinin ticarət əhəmiyyəti azaldı. Əhalinin azalması kənddə işçi qüvvəsinin də azalmasına gətirib çıxardı. [[XVİİİ əsr]]in ortalarında əhalinin sayı müharibədən əvvəlki səviyyəni ötüb keçdi. Bu dövrdə [[taxılçılıq]]la yanaşı ətlik mal-qara saxlanılmasına, [[spirt]] istehsalına başlandı. [[XVİİİ əsr]]in ortalarına yaxın estoniyada [[maarif]] inkişaf etməyə başladı. [[1739]]-cu ildə [[bibliya]] eston dilinə tərcümə edildi. Bu ədəbi eston dilinin formalaşmasının təməlini qoydu. Əsrin ikinci yarısından maarif hərəkatı gücləndi. Kitab çapı artır, həftəlik jurnal və qəzet buraxılırdı. Kəndlilər arasında oxuma-yazma bilənlərin sayı artırdı. Əsrin sonunda şimali estoniyada 40%, cənubi estoniyada 50%, saaremaa adasında isə 62% kəndli oxuma-yazma bilirdi. [[1802]]-ci ildə [[tartu universiteti]] uzun fasilədən sonra tədris fəaliyyətinə başladı. [[1843]]-cü ildə [[eston dili]]nin qrammatikasına dair kitab nəşr edildi. Maarif hərəkatı gücləndikcə təhkimçiliyin ləğv edilməsi daha tez-tez gündəmə gətirilir və müzakirə edilirdi. [[1783]]-cü ildə [[İİ Yekaterina]] landtaq zadəganlarının hüquq və imtiyazlarını qismən məhdudlaşdırdı. Lakin [[İ Pavel]] hakimiyyətə gəldikdən sonra İİ Yekaterinanın bir çox qanunlarını ləğv etdiyi kimi bu qanunu da ləğv etdi. [[İ Aleksandr]] hakimiyyətə gəldikdən sonra 1802-ci ildə [[estlandiya]]da, [[1804]]-cü ildə isə [[liflyandiya]]da yeni aqrar qanun qüvvəyə mindi. Qanun kəndli mükəlləfiyyətini bir daha təstiqləyirdi. Lakin buna baxmayaraq kəndliyə bəzi hüquqlar da verilirdi. Qanuna əsasən kəndlinin daşınan əmlak üzərində mülkiyyət hüququ var idi. Həmçinin [[mülkədar]]a kəndlini təqib etmək qadağan edilirdi. Mülkədar və kəndli mübahisə və münasibətlərini həll etmək üçün məhkəmələr yaradıldı. Lakin artıq xərc və zaman tələb etdiyindən qanun demək olar icra edilmədi. Növbəti qanun estlandiyada [[1816]]-cı, liflyandiyada [[1819]]-cu ildə qəbul edildi. Bu qanuna əsasən mülkədar əlavə torpaq qarşılığında kəndliləri azad etməli idi. Lakin bu qanun da təhkimçiliyi ortadan qaldırmadı. Mülkədarlar müqavilə əsasında kəndliləri öz torpaqlarında işlədirdilər. [[XİX əsr]]in əvvəllərində estoniya aqrar ölkə olaraq qalırdı. Sənayenin manufaktura forması üstünlük təşkil edirdi. XİX əsrin ikinci rübündən etibarən maşınla istehsal edən fabriklər görünməyə başladı. XİX əsrin 40-cı illərində əhalinin [[pravoslav]] inancına keçidi sürətləndi. Keçid əsasən kəndlilər və az təminatlı ailələr arasında daha geniş yayılmışdı. Pravoslavlığa keçidin əsas səbəbi hökumətdən torpaq almaq istəyi idi. Bu ostzey zadəganları ilə mərkəzi hökumət arasında narazılığa, yekun olaraq kəndlilərin azad edilməsinə gətirib çıxardı. [[1849]]-cu ildə lifflyandiyada, [[1856]]-cı ildə estlandiyada yeni aqrar qanun qəbul edildi. Bu qanuna görə mülkədarlar torpaqları kəndliyə icarəyə vermək və ya satmaq yolu ilə istifadə edə bilərdilər. Qanun nəticəsində yeni bir təbəqə, torpaq sahibləri meydana gəldi. Əsrin ikinci yarısı eston xalqının təşəkkülü və [[kapitalizm]]in inkişafı ilə xarakterizə olunur. [[rusiya imperiyası]]nda təhkimçiliyin ləğvi inkişafa həlledici təkan verdi. [[1868]]-ci ildə biyarın ləğv edilməsi ilə muzdlu əməkdən istifadə yayılmağa başladı. 60-cı illərdən etibarən torpaqlar satışa çıxarıldı. Banklar tərəfindən verilən uzunmüddətli kreditlər sayəsində kəndlilər əvvəllər təhkimçi olaraq çalışdıqları torpaqları almağa başladılar. Əsrin sonlarında cənubi estoniyada 80%, şimali estoniyada 50%-dən artıq kəndli torpaq sahibi idi. [[1863]]-cü ildə eston kəndlilərinə şəxsiyyəti təstiq edən sənədlər verildi. Bununla da kəndlilər bir yerdən başqa yerə getməkhərəkət etmək hüququ əldə etdilər. [[xixXİX əsr]]in ortalarından etibarən şərqi avropanın digər xalqları kimi [[estonlar]]da da oyanış hərəkatı başlandı. [[1857]]-ci ildə eston dilində ilk qəzet nəşr edilməyə başladı. Ziyalılar və vətənpərvər qüvvələr estonları ictimai həyatda daha aktiv iştirak etməyə çağırırdılar. Bu dövrdə ziyalılar arasında 2 qrup daha çox diqqət çəkirdi. Birinci qrup ziyalılar mədəni inkişafa nail olmağı əsas tuturdular. Onlar mərkəzi hökumətin anti-eston siyasəti yürüdə biləcəyindən, nəticədə estonları məhv edəcəyindən qorxur və belə hesab edirdilər ki, kiçik bir xalq kimi estonların ən böyük missiyası mədəni inkişafa nail olmaqdır. "Bir halda ki biz siyasətdə və sayda böyük ola bilmirik, onda biz mədəniyyət sahəsində böyük bir xalq olmalıyıq." İkinci qrup isə bunun əksini söyləyir və tələb edirdi ki, estonlar da almanlar və ruslar kimi hüquq və azadlıqlara malik olmalıdırlar. [[1872]]-[[1893]]-cü illərdə fəaliyyət göstərmiş [[eston ədəbiyyatçıları cəmiyyəti]] ədəbi eston dilinin formalaşmasında və folklor nümunələrinin toplanmasında, habelə eston dilli ədəbiyyatın yaradılmasında mühüm rol oynadı. [[prusiya]]nın alman dövlətlərini birləşdirməsi və [[1871]]-ci ildə [[almaniya imperiyası]]nın yaradılması rusiya hökumətinin baltik regionuna daha həssas yanaşmasına və ruslaşdırma siyasətini gücləndirməsinə səbəb oldu. Rusiya dairələrində ostzey almanlarının almaniya ilə birləşəcəyindən və ya yerli xalqları almanlaşdıracaqlarından qorxurdular. Bu sahədə ilk ciddi addım [[1877]]-ci ildə atıldı. Magistrat ləğv edildi və şəhər hakimiyyəti [[1870]]-ci il şəhər reformuna uyğun təşkil edildi. [[1888]]-ci ildə polis, [[1889]]-cu ildə məhkəmə ümumrusiya qanunlarına uyğun yenidən quruldu. Yüksək vəzifələrə ruslar təyin edildi. Əsrin sonunda rus dilli təhsilə keçildi. [[XX əsr]]in əvvəllərində estoniya rusiya imperiyası daxilində kapitalizmin ən çox inkişaf etdiyi regionlardan biri idi. Sənayenin [[maşınqayırma]], [[metal emalı]], [[toxuculuq]] və [[qida sənayesi]] sahələri daha çox inkişaf etmişdi. Həmçinin təhsil və həyat səviyyəsi yüksəlmişdi. [[1904]]-cü ildə estonlar ilk dəfə siyasət sahəsində uğura nail oldular. Dumaya seçkilərdə birləşmiş rus-eston bloku qalib gəldi. Əsrin əvvəllərindən başlayaraq siyasi həyatda canlanma daha da gücləndi. Siyasi həyatda 2 qrup daha güclü idi. Onlardan biri konstitusiya tərəfdarı idilər və liberal islahatlar etməyin vacibliyini vurğulayırdılar. İkinci qrup daha radikal idi və mütləqiyyətin ləğvini tələb edirdilər. İkinci qrup fikir və ideya baxımından sosialistlərə daha yaxın idilər. Estoniyada rus dilli təhsilə keçildikdən sonra imperiyanın müxtəlif yerlərindən tələbələr təhsil almaq üçün [[tartu universiteti]]nə müraciət edirdilər. Bu tələbələr sayəsində [[marksizm]] ideyaları əhali, xüsusən də tələbələr arasında daha sürətlə yayılırdı. Sosialistlərin 2 qolu var idi. Birinci qol mərkəzçilər adlanırdı. Mərkəzçilər marksizm-leninizm təlimlərini əsas götürür və milli məsələlərdə beynəlmiləlçilik prinsipini əsas tuturdular. İkinci qol federalçılar adlanırdı. Federalçılar sosializm ilə millətçiliyin sintezini təbliğ edir və muxtariyyat tərəfdarı idilər. Qanlı bazar günü hadisəsi ilə rusiyada inqilab başladı və 3 gündən sonra estoniyaya çatdı. Dinc aksiyalarda əhalinin demək olar bütün təbəqəsi iştirak edirdi. Hər keçən gün aksiyalar şiddətlənirdi və ən böyük aksiya [[1 may]] tarixində keçirildi. [[17 oktyabr]]da verilən monifestdən sonra siyasi partiyalar açıq fəaliyyətə keçdi. [[16 oktyabr]]da ordu qüvvələri aksiya iştirakçılarına atəş açdı və nəticədə 94 nəfər qətlə yetirildi, 100-dən artığı yaralandı. 27-29 oktyabr tarixlərində [[tartu]]da ümumestoniya xalq nümayəndələrinin toplantısı keçirildi. Elə ilk gündən nümayəndələr konstitusiya tərəfdarları və radikallar olmaqla 2 qrupa ayrıldılar. Noyabr-dekabr aylarında hökumət baltikyanı quberniyalarda hərbi vəziyyət elan etdi və qubernatorlara fövqəladə səlahiyyətlər verdi. Dekabrda əsasən şimali estoniyada olmaqla bir neçə fəhlə dəstəsi mülkədar evlərinə, zavod və fabriklərə hücum etdi. 1 həftə sürən hücumlar zamanı 160-dan artıq mülk, zavod, fabrik talan edildi və yandırıldı. İnqilabı yatırmaq üçün hökumət baltikyanı regiona xüsusi cəza dəstələri göndərdi. Nəticədə [[1906]]-cı ildə 300-dən artıq şəxs məhkəməsiz və istintaqsız güllələndi, 200-dən artıq şəxs ölüm hökmünə məhkum edildi, 600-dən artıq şəxs isə həbs edilərək sibirə sürgün edildi. İnqilab yatırıldıqdan sonra siyasi partiyaların fəaliyyətinə qadağa qoyuldu. Hərbi vəziyyət [[1908]]-ci ilin avqustuna kimi qüvvədə qaldı. 1908-ci ilin avqustunda hərbi vəziyyət fövqəladə vəziyyətlə əvəz edildi və fövqəladə vəziyyət ancaq [[1911]]-ci ildə ləğv edildi. 1906-cı ildə özəl məktəblərdə eston və alman dillərində təhsilə icazə verildi. Ümumilikdə estoniya inqilabdan sonra da inkişafa davam etdi. Əsrin ilk onilliyində peşəkar [[teatr]]lar təşkil edildi, [[muzey]] yaradıldı. [[1907]]-ci ildə [[eston ədəbiyyat cəmiyyəti]] təsis edildi. Mədəni inkişafla yanaşı ruslaşdırma siyasəti də aparılırdı. [[İ dünya müharibəsi]] ərəfəsində estoniyada sənaye müharibə ehtiyaclarına uyğun olaraq yenidən quruldu. Ümumilikdə 100.000-dan artıq eston İ dünya müharibəsində iştirak etdi və onlardan 10.000-ə qədəri döyüşlərdə həlak oldu.
{iş gedir}