Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k 194.135.152.65 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Mənsurə Qurbanzadə tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu. Teq: Geri qaytarma |
|||
Sətir 121:
27 iyunda [[Qafqaz İslam Ordusu]]nun [[Göyçay]] yaxınlığında Bakı Soveti qoşunları üzərində qələbə qazandı. Həmin gün [[Azərbaycan dili|Azərbaycan türk dili]]nin Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlət dili elan olundu. İyulun 10-da [[Kürdəmir]] və [[Şamaxı]] Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən azad edildi. 25 iyulda Bakı Soveti tərəfindən ingilislərin Bakıya dəvət edilməsi haqqında qərar qəbul edildi. 31 iyulda isə Bakı xalq Komissarları Şurasının süqutu baş verdi.
Avqustun 1-də [[Sentrokaspi Diktaturası]] və Bakı fəhlə və əsgər deputatları Soveti Müvəqqəti Komitəsi Rəyasət Heyəti Hökumətini yaratdılar. 1918-ci il avqust ayının 4-də [[Ənzəli]]dən
Avqustun 26-da [[Nuru paşa]]nın rəhbərlik etdiyi Osmanlı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qüvvələrindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu ilə [[Bolşevik]]-[[Daşnaksütyun|Daşnak]]-[[26 Bakı Komissarı|Bakı Soveti]] qüvvələri arasında [[Bakı döyüşü]] baş verdi.<ref name="history"/> Sonradan döyüşə [[Böyük Britaniya]], [[Ermənistan]] və [[Rusiya]] qüvvələri də qoşulmuş və bu döyüş [[Qafqaz cəbhəsi (Birinci Dünya Müharibəsi)|Qafqaz kampaniyası]]nın son döyüşü olmuşdur.<ref name="history"/> Lakin Bakı döyüşü ilə gərginlik bitməmiş və hadisələr [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] ilə davam etmişdir.<ref>Yale, William (1968) ''Near East: A Modern History'' p. 247</ref><ref>Dadyan, Khatchatur(2006) ''Armenians and Baku'', p. 118</ref>
Sətir 130:
[[Şəkil:AXC-nin Beynəlxalq Passportu.JPG|thumb|left|Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərtib etdiyi xarici passport]]
1919-ci il yanvarın 15-də Qarabağ general qubernatorluğu yaradıldı və [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri|Azərbaycan Cümhuriyyəti Silahlı qüvvələri]] Baş Qərargahının təşkili oldu. Fevralın 4-də verilən sorğularda əlaqədar hökumət üzvlərindən daxili işlər naziri [[Xəlil bəy Xasməmmədov]], ərzaq naziri Konstantin Lizqar, ticarət və sənayə nazirinin müavini T.Səfərəliyev çıxış etdilər.<ref name="hope"/> Hətta müxalifətin tələbi ilə hökumət başçısı F.Xoyskinin özü
Fevralın 25-də hökumətin başçısı F.Xoyski səhhətini əsas gətirərək, səlahiyyətlərini təhvil verməsi haqqında bəyanatla çıxış etdi. M.Ə.Rəsulzadənin təklifi ilə parlament bu istefanı müzakirəsiz qəbul etdi. F.Xoyski yeni hökumət yaradılanadək icra hökumətinə rəhbərlik etdi. Yeni hökumətin təşkil olunması, namizədliyi [[İttihad Partiyası]]ndan başqa bütün fraksiyalar tərəfindon müdafiə edilən "Müsavat" fraksiyasının üzvü [[Nəsib bəy Yusifbəyli]]yə tapşırıldı.<ref>Milman A. İnqilabdan əvvəlki Azərbaycanda özünüidarə orqanları necə seçilirdi. B., 1961, 64 s</ref>
Sətir 142:
Sovet Rusiyası tərəfindən təhlükə getdikcə artırdı. Buna görə də 1920-ci il yanvarın 2-də [[RSFSR]] xalq xarici işlər komissarı [[Georgi Çiçerin]] ağqvardiyaçı [[Anton Denikin]] ordusuna qarşı hərbi ittifaq bağlamaq təklifilə xarici işlər naziri F.Xoyskiyə göndərdiyi nota, Azərbaycanı Rusiyanın daxili münaqişələrə cəlb etmək və bununla da gələcəkdə Azərbaycanı işğal etmək üçün nəzərdə tutulan siyasi manevrədən başqa bir şey deyildi.<ref>Nəzirli Ş. Arxivlərin sirri açılır. B., 1999, 411 s.</ref> Çiçerin notasının əsas məqsədini düzgün başa düşən Azərbaycan xarici işlər naziri F.Xoyski, bu təklifi Azərbaycanın Rusiyanın daxili işlərinə müdaxiləsi kimi qiymətiləndirərək rədd etdi.<ref>Nəzirli Ş. Qacarlar. B., 1995.</ref> F.Xoyski özünün 1920-ci il 14 yanvar tarixli cavab məktubunda məhz bu faktı vurğulayırdı ki, Denikin məsələsi Rusiya dövlətinin daxili işidir və Azərbaycan suveren dövlət kimi başqa suveren dövlətin daxili işlərinə müdaxiləyə yol verə bilməz. Bununla da nazir, müstəqil Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmamağı tələb etdi.<ref>Məhərrəmov N. Daşnaksityun və Azərbaycanın taleyi. B., 1995, 95 s.</ref>
Yanvarın 11-də [[Paris Sülh Konfransı]]nda Lord [[Corc Kerzon]]un təklifi ilə müttəfiqlərin Ali Şurası aşağıdakı məzmunda qərar qəbul
Hökumətin siyasətinə qarşı onun bəzi üzvləri də müxalifətçi mövqe tutdular. Əsas mübarizə liberal xəttin tərəfdarı daxili işlər naziri [[Məmmədhəsən Hacınski]] ilə radikal tədbirlər tərəfdarı xarici işlər naziri F.Xoyski arasında haş verdi. Radikallar qalib gəldilər və 1920-ci il fevralın 18-do Məmmədhəsən Hacınski daxili işlər naziri vəzifəsindən getdi və "Müsavat" partiyasını üzvü [[Mustafa bəy Vəkilov]] daxili işlər naziri təyin edildi. 1920-ci il martın 23-də [[Əhməd bəy Pepinov]] nazir səlahiyyətlərindən əl çəkdi. Bu hadisə, vəziyyəti mürəkkəbləşdirdi. Pepinovun ardınca
XI Ordunun ön dəstələri artıq aprelin 27-ə keçən gecə, Bakıdakı kommunistlərin çıxışlarının başlanmasına qədər, planı əvvəlcədən [[Serqo Orconikidze]]nin fəal iştirakı ilə [[Mixail Tuxaçevski]] və qərargahın rəisi S.A.Puqaçovun rəhbərliyi altında Qafqaz cəbhəsi qərargahı tərəfindən hazırlanmış [[Bakı əməliyyatı]]na həyata keçirilməsinə başladı.<ref>Karlinski V. Sosializm uğrunda mübarizə. В., 1934, 262 s</ref> Qafqaz cəbhəsi komandanlığının 490 No-ü
[[Şəkil:Красная армия в Баку, май 1920 г..jpg|thumb|left|Bakıda [[Qızıl Ordu]], 1920-ci il may.]]
Sətir 152:
Aprelin 27-də saat 1-ə 5 dəqiqə işləmiş, Azərbaycan parlamentinə ultimatum verilməsindən 12 saat əvvəl [[Anastas Mikoyan]], Q.Cəbiyev və [[Qəzənfər Musabəyov]]un da olduğu "III Beynəlmiləl" zirehli qatarı Samur körpüsündən keçdi və yol boyu qəflətən yaxalanmış azsaylı və pərakəndə Azərbaycan Ordusu hissələrinın müqavimətini qırmaqla Bakıya hərəkət etdi. İki saatlıq qanlı döyüşlərdən sonra zirehli qatarlar Yalama stansiyasını ələ keçirdilər. Stansiyanı 4 top və 10 pulemyotla [[Quba]] polkunun 2 alayı, süvari divizionu (300-ə qədər qılınc), jandarm dəstəsi (200 nəfərə yaxın) qoruyurdular. Bu döyüşdə Sovet əsgərlərinin 6 nəfəri öldürüldü və 8 nəfəri yaralandı.<ref>Zeynaloğlu C. Müxtəsər Azərbaycan tarixi. B., 1992, 142 s.</ref>
Süvari - dağ divizionu (3 top), kürd batalyonunun 2 rotasının (2 top), gücü ilə mühafizə olunan [[Xudat]] stansiyası yaxınlığında 1 N-li Azərbaycan zirehli qatarının qırmızı zirehli qatarların irəliləməsini dayandırmaq üçün yeni cəhdi də uğursuzluqla qurtardı.<ref>Miralıyev T. Gəncə və Qazax qəzalarında kəndlilərin inqilabi hərəkatında bolşeviklərin rəhbərliyi (1917- 1920). B., 1963, 88 s.</ref> Sovet zirehli qatarlarının hərəkətini gecikdirmək məqsədilə geri çəkilən əsgərlər [[Xaçmaz]] stansiyası yaxınlığında körpünü yandırdılar və yol dəyişdiricisini sıradan çıxardılar. Lakin yanğın tezliklə söndürüldü, dəyişdirici düzəldildi və bundan sonra zirehli qatarlar əslində heç bir müqavimətə rast gəlmədən Bakıya hərəkət etdilər.<ref>Mirhadıyev M. Kapitalizmdən sosializmə keçid dövründə Azərbaycanda proletariat diktaturası dövlətinin təşkili və inkişafı (1917-1937). B., 1975, 106 s.</ref> Sonuncu qısamüddətli döyüş [[Xırdalan]] və [[Biləcəri]] stansiyaları arasında baş verdi və bundan sonra Azərbaycan zirehli qatarı [[Keşlə]], sonra isə Bakı stansiyasından uzaqlaşdı. Aprelin 27-də axşam saat 11-də Biləcəri stansiyası sovet zirehli qatarları tərəfindən tutuldu, səhər saat 4-də isə "III Beynəlmiləl" zirehli qatarı Bakı stansiyasına gəldi. Aprelin 30-da XI Ordunun əsas hissələri şəhərə daxil oldular. Onların irəliləməsi zamanı başda [[Xəlil Paşa]] olmaqla yerli əhali içərisində təbliğat aparan və əhalini Qızıl Orduya müqavimət göstərməməyə çağıran türk zabitləri qrupu Sovet qoşunlarına fəal kömək edirdi. Həmin gün 7-ci süvari diviziyasının hissələri [[Şamaxı]] və [[Ağsu]]ya daxil oldular,
Mayın 1-də Volqa-Xəzər hərbi donanmasının gəmiləri [[Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı|Bakı limanı]]na daxil oldular. Mayın 3-də və 4-də [[Lənkəran]] və [[Astara]]ya hərbi dəniz desantlar çıxarıldı.<ref>Quliyev С.В. Lenin və Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və möhkəmləndirilməsi uğrunda mübarizə. B., 1957, 74 s</ref> Mayın 5-də XI Ordunun süvari dəstələri [[Qazax]]a, mayın 7-də [[Yevlax]] rayonlarına daxil oldular. 1920-ci il mayın ortalarında XI Ordu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin, demək olar ki, bütün ərazisini nəzarət altına aldı.<ref>Atakişiyev A. Oktyabr inqilabı Azərbaycan fəhlə sinfinə nə verdi? B., 1957, 90 s</ref> Beləliklə, Rusiya müdaxiləsi nəticəsində milli Azərbaycan hökumətinin hakimiyyəti devrildi.
Sətir 174:
Dördüncü hökumət kabinəsinin təşkili Nəsib bəy Yusifbəyliyə tapşırıldı.<ref name="cyclone"/> 1919-cu il martın 14-də o, yeni yaratdığı kabinənin üzvlərini Parlamentə təqdim etdi. Nəsib bəy Yusifbəyli təşkil etdiyi Hökumətdə Nazirlər Şurasının sədri və daxili işlər naziri vəzifələrini tutdu. Digər vəzifələr aşağıdakı kimi bölündü: Əlağa Həsənov - maliyyə naziri; Ağa Əminov - ticarət və sənaye naziri; Məmməd Yusif Cəfərov - xarici işlər naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov - yollar naziri; Camo bəy Hacınski - poçt və teleqraf naziri; Səməd bəy Mehmandarov - hərbi nazir; Viktor Klenevski - himayədarlıq naziri; [[Abram Dastakov]] - səhiyyə naziri; [[Rəşid xan Qaplanov]] - maarif və dini etiqad naziri; [[Aslan bəy Qardaşov]] - əkinçilik və dövlət əmlakı naziri; Nəriman bəy Nərimanbəyli - dövlət nəzarəti naziri; Aslan bəy Səfikürdski - ədliyyə və əmək naziri; X.Amaspür - portfelsiz nazir. Sonradan Məmmədhəsən Hacınski daxili işlər naziri olmuşdur.<ref name="cyclone"/>
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti on bir fraksiyadan və bu üzvlərdən ibarət idi:
Sətir 405:
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]]nin təşkilinə Cümhuriyyətin elan edildiyi gündən başlanmışdı. Yeni yaradılacaq ordunun əsasını ''Müsəlman korpusu'' təşkil edirdi. Ordu quruculuğuna rəhbərlik üçün ilk Hökumət kabinəsinin tərkibində Hərbi Nazirlik də nəzərdə tutulmuş və [[Xosrov bəy Sultanov]] hərbi nazir təsdiq edilmişdi.<ref>[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası]], II cild, Bakı, 2005, səh 107</ref> Lakin bu kabinənin buraxılması ilə hərbi nazir vəzifəsi də ləğv edilmiş və Azərbaycanda ordu quruculuğu prosesinə rəhbərlik Hökumətin qərarı ilə [[Qafqaz İslam Ordusu]]nun komandanı [[Nuru Paşa]]ya həvalə olunmuşdu.<ref>Yüceer Nasir, Birinci dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azerbaycan və Dağıstan hareəkatı, Ankara, 1996</ref> Hökumət strukturunda isə Qafqaz İslam Ordusu komandanlığı ilə əlaqələri nizamlayacaq hərbi işlər üzrə baş müvəkkil vəzifəsi təsis olunmuş və [[İsmayıl xan Ziyadxanov]] bu vəzifəyə təsdiq edilmişdi. Azərbaycan Hökumətinin 1918-ci il 3 iyul tarixli qərarı ilə 19 yaşı tamam olmuş vətəndaşlar hərbi çağırışın yerinə yetirilməsinə cəlb olunurdular.<ref>Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998;</ref> 1918-ci il iyunun 26-da Hökumətin qərarı ilə Müsəlman korpusu ''Əlahiddə Azərbaycan korpusu'' adlandırıldı və onun ştat cədvəlində qismən dəyişiklik edildi. General-leytenant [[Əliağa Şıxlinski]] korpusun komandiri kimi vəzifəsini yenə də davam etdirdi.<ref name=cyclone/>
1920-ci il bolşevik işğalı ərəfəsində Azərbaycan ordusunun əsas döyüş hissələri və birləşmələri aşağıdakılar idi: 8 alaydan i ibarət iki piyada diviziyası, 3 alaydan ibarət süvari diviziyası və iki topçu briqadası.<ref name=cyclone/> Bunlardan başqa, ordunun bir sıra yardımçı hissə, bölmə və müəssisələri də var idi.<ref name=cyclone/> Hər bir piyada alayı 3 tabordan, hər bir tabor isə dörd piyada bölüyündən və bir pulemyot bölüyündən təşkil edilmişdi.<ref name=cyclone/> Hər pulemyot bölüyünün tərkibində 8 pulemyot var idi. Bundan başqa, hər alayda bir süvari kəşfiyyat bölüyü, bir piyada kəşfiyyat bölüyü, bir istehkam bölüyü, bir rabitə-telefon bölüyü və bir qeyri-nizami bölük var idi.<ref name=cyclone/> Alayların ştat tərkibi onların hamısında eyni deyildi.<ref name=cyclone/> Süvari alayları üç süvari bölüyündən, pulemyot bölüyündən, təlim və rabitə komandalarından ibarət idi.<ref name=cyclone/>
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti obyektiv çətinliklər üzündən hərbi-dəniz qüvvələrinin təşkilinə 1919-cu ilin sonlarında başladı.<ref name=delta/> 1918-ci ilin sentyabrında Bakının Sentrokaspi diktaturası və ingilis müdaxiləçilərindən təmizlənməsi ərəfəsində buradakı əsas hərb gəmiləri -"[[Qars kanoner qayığı|Qars]]", "[[Ərdəhan kanoner qayığı|Ərdəhan]]" və "Astrabad" [[Mahaçqala|Petrovsk-Port]]a aparılmışdı. 1918-ci ilin noyabrında Bakını zəbt edən ingilis hərbi qüvvələri adları çəkilən gəmiləri geri qaytarsa da, onları Azərbaycan Hökumətinə verməmiş, öz nəzarətində saxlamışdı.<ref name=cemil>Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920 illər), B., 1993</ref> Cümhuriyyət Hökuməti bir neçə dəfə həmin gəmilərin Azərbaycana qaytarılması barədə vəsatət qaldırmışdı. Belə ki, xarici işlər naziri Məmməd Yusif Cəfərov 1919-cu il avqustun 4-də Bakıdakı müttəfiq qoşunlarının komandanı, ingilis generalı D.Şatelvorta müraciət edərək, paytaxtın və dəniz sərhədlərinin mühafizəsi, dövlətin ərazi bütövlüyünün qorunması üçün bir neçə hərb gəmisinin Azərbaycana verilməsini xahiş etmişdi.<ref name=delta/> [[Xəzər]]dəki hərbi-dəniz qüvvələrinin əsas hissəsi Denikinin tabeliyində olsa da, silahları sökülmüş bəzi hərb gəmiləri, o cümlədən "Qars", "
[[Şəkil:Military craft "Erdogan" of Russian Empire.jpg|275px|thumb|Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti donanmasına daxil olan [[Ərdəhan kanoner qayığı]]]]
1919-cu il oktyabrın 1-də "Astrabad" hərb gəmisinin heyəti təsdiq edildi.<ref name=cemil/> Gəminin kapitanı vəzifəsinə azərbaycanlı mütəxəssis Kitabçızadə təyin edildi.<ref name=cemil/> "
Hərbi-hava qüvvələrinin təşkilinin zəruriliyini nəzər alaraq, hərbi nazirlik bu işə ən əvvəl müvafiq kadrlar hazırlanmasından başladı. Hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarov 1919-cu il yanvarın 22-də Azərbaycanın Gürcüstandakı nümayəndəsi Məmməd Yusif Cəfərova məktubla müraciət edərək, azərbaycanlıların Tiflisdəki Aviasiya məktəbinə göndərilməsinin mümkünlüyünü öyrənməsini xahiş etdi.<ref name=cyclone/> Azərbaycan-Gürcüstan hərbi əməkdaşlıq müqaviləsi (1919) bağlandıqdan sonra Azərbaycandan bir qrup əsgər və zabit Gürcüstana ezam olundu.<ref name=cyclone/> Onlardan 9 nəfəri hərbi təyyarəçi peşəsinə yiyələnməli idi.<ref name=cyclone/> Kapitan Firidun Mirzə Qacar, praporşiklər Əlihüseyn Dadaşov, Teymur Mustafayev, Gəncinski, Həsənzadə və Qaraşarov həmin zabitlərdən idi.<ref name=cyclone/> Milli ordunun hərbi-hava strukturunun formalaşdırılmasından əvvəl onun rəhbərliyi müəyyənləşdirildi. Hərbi nazirin 1919-cu il 19 avqust tarixli əmri ilə podporuçik Teymur xan Əfşar Aviasiya dəstəsinin rəis müavini təyin edildi.<ref name=cyclone/> Dəstə birbaşa Baş ərkani-hərbə tabe idi.<ref name=cyclone/> 1919-cu il sentyabrın 14-də Aviasiya dəstəsinin ştatı təsdiq olundu. Ştatda 5 zabit, 4 məmur, 54 nizami əsgər və 4 qeyri-nizami əsgər var idi.<ref name=cyclone/>
Sətir 494:
[[Gülüstan müqaviləsi|Gülüstan]] və [[Türkmənçay müqaviləsi|Türkmənçay]] müqavilələrindən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasınadək olan dövrdə [[Rusiya imperiyası]]nın [[Cənubi Qafqaz]]ın türk-müsəlman əhalisinə qarşı yeritdiyi ayrıseçkilik siyasəti, deportasiyalar və soyqırımları nəticəsində Şimali Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibi, sayı və yerləşməsi məqsədyönlü şəkildə dəyişdirildi, burada yaşayan azərbaycanlıların sayı xeyli azaldı.<ref name=cyclone/> Rusiya işğalından sonra ermənilərin müxtəlif ölkələrdən kütləvi şəkildə Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi etnik-siyasi vəziyyətə ciddi təsir göstərmiş, azərbaycanlıların ata-baba torpaqlarından deportasiyası həyata keçirilmişdir.<ref name=cyclone/> Əlimərdan bəy Topçubaşovun Antanta dövlətlərinin İstanbuldakı nümayəndələrinə təqdim etdiyi xüsusi memorandumda Cənubi Qafqazın 237055 kv. km-lik ərazisində 7667370 nəfərin yaşadığı qeyd olunurdu ki, onların da etnik tərkibi belə idi: 3306000 (43,1%) müsəlman, 1786000 (23,3%) erməni, 1641000 (21,4%) gürcü.<ref name=cyclone/> Həmin sənədə əsasən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ərazisində 2353000 nəfər yaşayırdı ki, bu da Cənubi Qafqaz əhalisinin 30,7%-nə bərabər idi.<ref name=cyclone/>
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin Paris sülh konfransına təqdim etdiyi sənədlərə görə isə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin həqiqi hakimiyyəti altında olan ərazi Cənubi Qafqaz ərazisinin 38%-ni, Azərbaycan hakimiyyətinin
yayıldığı ərazilərlə birlikdə isə 60,7%-ni əhatə etdiyi bildirilirdi. Göstərilən sənədlərdə məhz həmin ərazi müvafiq olaraq Cənubi Qafqazın əhalisi də hesablanmışdı.<ref name=cyclone/> Paris sülh konfransına təqdim olunmuş sənədlərə əsasən, ümumiyyətlə, Cənubi Qafqazın əhalisi 8081668 nəfərdən ibarət idi. Onların 4617671 nəfəri (57,1%) Azərbaycanda yaşayırdı.<ref name=cyclone/> Azərbaycan əhalisinin 75,4%-ni (3481889 nəfər) azərbaycanlılar, 17,2%-ni (795312 nəfər) ermənilər, 0,6%-ni (26585 nəfər) gürcülər, 6,7%-ni (310885 nəfər) başqa xalqların nümayəndələri təşkil edirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti ölkə əhalisinin sayı və etnik tərkibinin müəyyənləşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Əhali haqqında daha bir məlumat Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ünvan-təqvimində xüsusi cədvəl halında dərc edilmişdi.<ref name=cyclone/> Göstərilən cədvəldən istifadə edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, həmin cədvəl 1917-ci il üçün Qafqaz təqvimi əsasında tərtib edildiyinə görə, faktiki olaraq, 1916-cı ilə aid olan vəziyyəti əks etdirir.<ref name=cyclone/> Digər tərəfdən, bu cədvəlin özündə də türk-müsəlman əhalinin sayı təhrif edilirdi.<ref name=cyclone/> Bundan əlavə, cədvəldə verilən rəqəmlər Cənubi Qafqazda azərbaycanlıların elliklə yaşadığı bütün ərazilərə deyil, qonşuların iddia irəli sürmədiyi mübahisəsiz ərazilərə aiddir.<ref name=cyclone/> Cədvəldə, eyni zamanda, Tiflis quberniyasına aid mübahisəli ərazi və orada yaşayan azərbaycanlı əhalinin sayı da öz əksini tapmamışdır.<ref name=cyclone/> Beleliklə, aşağıda göstərilən cədvəl 1916-cı ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mübahisəsiz ərazisində yaşayan əhalinin, o cümlədən azərbaycanlıların sayını əks etdirir:<ref name=cyclone/>
| |||