Davamlı inkişaf: Redaktələr arasındakı fərq
Yeni səhifə: '''Davamlı inkişaf''' – gələcək nəsillərin istehlak tələblərinin ödənilməsi imkanlarına mane olmadan, indiki nəsillərin tələbatının normal şəkildə ödənil... |
(Fərq yoxdur)
|
09:59, 30 oktyabr 2018 tarixindəki versiya
Davamlı inkişaf – gələcək nəsillərin istehlak tələblərinin ödənilməsi imkanlarına mane olmadan, indiki nəsillərin tələbatının normal şəkildə ödənilməsi nəzərdə tutulur. Davamlı inkişaf konsepsiyasının fəlsəfi mahiyyəti planetin təbii ehtiyatlarından səmərəli və qənaətlə istifadə, ətraf mühitin qorunub saxlanılması, indiki və gələcək nəsillərin həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasından ibarətdir. Bununla yanaşı davamlı inkişaf insanların tələbatının ağıllı şəkildə ödənilməsi və bütün planetdə sülhün saxlanılmasına yönəlmiş sosial-iqtisadi və ekoloji inkişafı nəzərdə tutur.
Tarixi
XX əsrin sonunda insan təbiət münasibətlərinin tənzimləndiyi davamlı cəmiyyətə keçid haqqında bir çox təlim və konsepsiyalar yaradılmışdır. Hazırda dünya birliyi tərəfindən ən çox bəyənilən və tətbiq edilən inkişaf konsepsiyalarından biri “Davamlı inkişaf” (“Sustainable development”) konsepsiyasıdır. Bu konsepsiyanın yaranması və qəbul edilməsi BMT-nin təbiəti mühafizə fəaliyyəti ilə əlaqədar olmuşdur. Hələ 1984-cü ildə BMT Baş Katibinin təşəbbüsü ilə BMT nəzdində “Ətraf mühit və inkişaf” üzrə Beynəlxalq Komissiya yaradılmışdır. Bu komissiyaya Norveçin o vaxtkı baş naziri xanım Qro Xarlem Brutland başçılıq etmişdir. Komissiyanın əsas vəzifəsi ətraf mühit və inkişaf üzrə uzunmüddətli strateji proqram hazırlamaqdan ibarət idi. Bu strategiya 2000-ci ilə qədər və sonrakı dövr üçün müxtəlif dünya ölkələrinin davamlı inkişafını nəzərdə tuturdu. 1984-cü ildən başlayaraq dünya alimlərinin ətraf mühit və inkişaf üzrə təkliflərini toplayan xanım Q.X.Brutland 1987-ci ildə 23 ölkənin ekspertlərinin köməyi ilə hazırlanmış “Bizim ümumi gələcəyimiz” adlı əsas məruzəni BMT Baş Assambleyasına təqdim etmişdir. Bu konsepsiyanın əsas məğzi: “Gələcək nəsillərin həyatını təhlükə altına qoymadan, indiki nəsillərin tələbatının sosial, iqtisadi və ekoloji cəhətdən normal ödənilməsi”ndən ibarətdir. “Bizim ümumi gələcəyimiz” adlı məruzə BMT Baş Assambleyasının təşəbbüsü ilə müxtəlif ölkələrə yayılmış və bir çox dillərdə kitab şəkildə çap olunmuşdur.
1992-ci ildə Braziliyanın Rio-de-Janeyro şəhərində (qısa şəkildə - Rio) keçirilmiş ətraf mühit və inkişaf üzrə BMT konfransı "XXI əsrin gündəliyi", "Rio Bəyannaməsi" və digər sənədləri əhatə edən müasir cəmiyyətin Davamlı İnkişafa keçid konsepsiyasını qəbul etdi. Bu sənəd təkcə ətraf mühitin mühafizəsi məsələsi ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda ayrı-ayrı ölkələrdə insanla ətraf mühitin ahəngdarlığına əsaslanan uzunmüddətli iqtisadi, sosial və ekoloji inkişaf strategiyasını nəzərdə tutan bütöv bir konsepsiyadır.
Konsepsiyanın adı beynəlxalq sənədlərdə və bəzi ədəbiyyatlarda müxtəlif şəkildə təqdim edilir. Məsələn, əvvəlcə bu konsepsiya "İnsan potensialının davamlı inkişafı", "Sivilizasiyanın davamlı inkişafı", "İnsan cəmiyyətinin davamlı inkişafı" adlanırdı. Lakin son illərdə bu konsepsiya sadəcə olaraq "Davamlı inkişaf" adı ilə daha geniş yayılmışdır. Əsasən insan və ətraf mühit arasında harmoniyanın təmin edilməsinə yönəlmiş bu konsepsiya təbiət, cəmiyyət və insan həyatının bütün sahələrini əhatə etdiyinə görə sadəcə olaraq "davamlı inkişaf" adlanır.
BMT-nin Rio-92 konfransında qəbul edilmiş və Davamlı inkişaf üzrə öz milli strategiyalarını hazırlamaq üçün dünya ölkələrinə tövsiyə edilmiş ən mühüm sənəd - "XXI əsrin gündəliyi" (Agenda 21) adlanan sənəddir. Bu sənəd XXI əsr üçün dünya ölkələrinin iqtisadi, sosial və ekoloji aspektlərini əhatə edən və hər bir ölkədə milli səviyyədə davamlı inkişaf konsepsiyası hazırlamaq üçün ümumi fəaliyyət proqramıdır.
BMT-nin Rio konfransının yekun sənədində göstərilmişdir ki, "Hökümətlər müvafiq beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq şəraitində davamlı inkişafın milli strategiyasını qəbul etməlidirlər". Rio-da irəli sürülən bu çağırışartıq BMT tərəfindən dünya ölkələri üçün sosial-iqtisadi və ekoloji proqram kimi təklif olunmuşdur.BMT-nin Rio konfransından sonra müasir cəmiyyətin davamlı inkişafa keçid konsepsiyası bir çox mötəbər beynəlxalq təşkilatların müzakirə obyektinə və bəzi dünya alimlərinin elmi-nəzəri tədqiqat işinə çevrilmişdir.
BMT-nin təşəbbüsü ilə 2000-ci ilin sentyabrında “Minilliyin Forumu” keçirilmişdir. Bu Beynəlxalq Forumda iştirak edən dünyanın 147 ölkəsinin dövlət və hökumət rəhbərləri qlobal miqyasda davamlı inkişafa nail olmaq məqsədi ilə “Minilliyin Bəyannaməsi” sənədini qəbul etmişlər. Qeyd edək ki, o vaxt Azərbaycan dövlətinin başçısı kimi Heydər Əliyev də bu Forumda çıxış edərək müzakirə olunan qlobal məsələlərə öz münasibətini bildirmişdir.
Davamlı inkişaf konsepsiyasının fəlsəfi mahiyyəti planetin təbii ehtiyatlarından səmərəli və qənaətlə istifadə, ətraf mühitin qorunub saxlanılması, indiki və gələcək nəsillərin həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasından ibarət idi. Bununla yanaşı davamlı inkişaf insanların tələbatının ağıllı şəkildə ödənilməsi və bütün planetdə sülhün saxlanılmasına yönəlmiş sosial-iqtisadi və ekoloji inkişafı nəzərdə tuturdu.
“Minilliyin Bəyannaməsi”ndə XXI əsrdə dünya ölkələri üçün Minilliyin İnkişaf Məqsədləri (MİM) müəyyən edilmişdir. Forumda qəbul edilən Minilliyin İnkişaf Məqsədlərində 2015-ci ilədək dünya əhalisinin həyat şəraitinin nəzərə çarpacaq dərəcədə yaxşılaşdırılmasına yönəldilən problemlərin həlli əsas prioritet kimi nəzərdə tutulmuşdur. Bu məqsədlər aşağıdakı şəkildə qruplaşdırılmışdır: *İfrat yoxsulluğu və aclığı aradan qaldırmaq,
- Ümumi ibtidai təhsilə nail olmaq.
- Gender bərabərliyini təmin etmək və qadınlara səlahiyyətlər vermək.
- Uşaq ölümü hallarını azaltmaq.
- Ana sağlamlığını yaxşılaşdırmaq.
- HİV (AİDS, malyariya və digər) xəstəliklərə qarşı mübarizə aparmaq.
- Ətraf mühitin davamlılığını təmin etmək.
- Davamlı İnkişaf üçün qlobal tərəfdaşlığı genişləndirmək.
Bundan sonra Davamlı İnkişafa keçid prosesi dünya ölkələrində həm elmi-nəzəri, həm də praktiki istiqamətdə geniş yayılmağa başlamış və XXI əsrin əsas prioriteti kimi qəbul edilmişdir. BMT tərəfindən davamlı inkişafla bağlı həyata keçirilməsi zəruri olan uzunmüddətli yeni məqsədlər və hədəflər irəli sürülmüşdür. Bu məsələ ilə əlaqədar BMT Baş Asambleyasının 2015-ci il 25-27 sentyabr tarixində keçirilən 70-ci sessiyasında və həmin vaxtda təşkil edilmiş Dünya Sammitində mühüm qərarlar qəbul edilmişdir. BMT Baş Asambleyasının tövsiyyəsi əsasında Dünya Sammiti 2015-2030-cu illər üzrə 17 məqsəd irəli sürmüş və 193 ölkə davamlı inkişafla bağlı irəli sürülən bu məqsədləri həyata keçirmək üçün öhdəlik götürmüşlər. 2030-cu ilə kimi Dünya ölkələri tərəfindən davamlı inkişafla bağlı həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan bu məqsədlər aşağıdakılardır:
- Planetimizdə yoxsulluğun bütün formalarına son qoymaq.
- Bütün Dünyada aclığa və qida çatışmazlığına son qoymaq.
- İnsan sağlamlığının təmin edilməsi.
- Cəmiyyətdə əhalinin inklüziv və bərabər keyfiyyətli təhsillə təmin olunması
- Gender bərabərliyinə nail olmaq
- İnsanların təmiz içməli suya əlyetərliyini təmin etmək və sanitariya vəziyyətini yaxşılaşdırmaq.
- Planetin əhalisini davamlı enerji sistemi ilə təmin etmək.
- Dayanıqlı iqtisadi artım, layiqli əmək və işsizliyi aradan qaldırmaq.
- Davamlı sənaye, innovasiya və infra strukturun təmin edilməsi.
- Ayri-ayrı dünya ölkələr arasında getdikcə genişlənməkdə olan bərabərsizliyin azaldılması.
- Yaşayış məskənlərinin davamlılığına nail olmaq. Davamlı şəhərlər və icmalar (Habitat-2).
- Davamlı istehsal və məsuliyyətli istehlakı təmin etmək.
- İqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə.
- Dəniz ekosisteminin mühafizəsi.
- Torpaq ekosisteminin mühafizəsi.
- Davamlı inkişafın təmin edilməsi üçün sülh və ədalətin təşviq edilməsi.
- Davamlı inkişafa keçilməsi prosesində qarşıyaqoyulan məqsədlərin yerinə yetirilməsi üçün tərəfdaşlığın genişləndirilməsi.
Davamlı inkişaf konsepsiyasını – müasir cəmiyyətdə mövcud olan sosial-iqtisadi problemlər və ətraf mühitin mühafizəsi arasında dünyəvi balansı təmin etmək zərurətindən irəli gələn sivilizasiyanın inkişaf modeli haqqında yeni nəzəri konsepsiyadır.
Azərbaycanda davamlı inkişaf
Davamlı inkişaf və davamlı insan inkişafının sosial-fəlsəfi problemlərinin araşdırılması ilə Azərbaycanda ilk dəfə f.ü.e.d. prof. Sakit Hüseynov məşğul olmuşdur. Sakit Hüseynovun 2002-ci il 18 mart tarixli “Respublika” qəzetində çap olunmuş. “Davamlı inkişaf Konsepsiyası: meydana gəlməsi, mahiyyəti, perspektivləri” adlı məqalədə ilk dəfə olaraq Davamlı inkişaf konsepsiyasının meydana gəlməsi, bu konsepsiyanın sosial-fəlsəfi mahiyyəti və insan inkişafının perspektivləri fəlsəfi aspektdə şərh edilmişdir. S.Hüseynovun bu məqaləsini davamlı inkişaf konsepsiyası ilə bağlı ilk elmi məqalə hesab etmək olar. Sakit Hüseynovun 2003-cü ildə nəşr etdirdiyi “Davamlı insan inkişafının strateji istiqamətləri” adlanan monoqrafiyası isə davamlı inkişafın sosial-fəlsəfi problemlərinə həsr edilmiş ilk kitab hesab olunur.
"Davamlı İnsan İnkişafının strateji istiqamətləri" kitabı
"Davamlı İnsan İnkişafının strateji istiqamətləri" (Bakı, Adiloğlu, 2003). Bu monoqrafiya davamlı insan inkişafının sosial-fəlsəfi mahiyyəti haqqında respublikamızda yazılmış ilk kitab hesab olunur. Kitabda beynəlxalq sənədlərin təhlili əsasında davamlı inkişaf konsepsiyası sosial-fəlsəfi baxımdan ilk dəfə olaraq araşdırılmış, bu konsepsiyanın meydana gəlməsi və mahiyyəti izah edilmiş, cəmiyyətin davamlı inkişaf modelinə keçməsinin konseptual istiqamətləri fəlsəfi cəhətdən şərh edilmiş və davamlı insan inkişafının sosioloji mahiyyəti təhlil edilmiş, onun ümumi-nəzəri prinsipləri tədqiq edilmişdir. Kitabın elmi məsləhətçiləri U.Ələkbərov və prof.F.Ramazanovdur.
"Davamlı İnsan İnkişafı" kitabı
"Davamlı İnsan İnkişafı" (Bakı, ADAU nəşriyyatı. Ali məktəblər üçün dərslik, 2009). Ali məktəblər üçün nəzərdə tutulan bu dərslikdə Davamlı İnsan İnkişafı konsepsiyasının meydana gəlməsi, mahiyyəti, əsas prinsipləri, cəmiyyətdə insan inkişafının göstəriciləri (indikatorları), bu göstəricilərin qiymətləndirilməsi şərh edilmişdir. Kitabda Dİİ-nı əhatə edən sosial-iqtisadi, təhsil, sağlamlıq, ətraf mühit ailə-məişət, gender, mənəvi-psixoloji, mədəniyyət və incəsənət, milli təhlükəsizlik və s. məsələlərin geniş şəkildə təhlil edilməsi öz ifadəsini tapmışdır. Dərsliyin elmi redaktoru ictimai elmlər doktoru, professor Mirdaməd Sadıqovdur.
"Milli iqtisadiyyat: modernləşmə və davamlı inkişaf" kitabı
"Milli iqtisadiyyat: modernləşmə və davamlı inkişaf" (Bakı, 2012) kitabında "Azərbaycan 2020 gələcəyə baxış inkişaf konsepsiyası" çərçivəsində milli iqtisadiyyatın modernləşdirilməsi və davamlı inkişaf problemləri araşdırılmışdır. Kitabda davamlı inkişaf və modernləşməyə dair çoxsaylı mənbələrdən, beynəlxalq sənədlərdən, ayrı-ayrı yerli və beynəlxalq təşkilatların hesabatlarından və s. istifadə edilərək ətraflı təhlillər aparılmışdır.
Azərbaycanda Davamlı insan inkişafının tədrisi və təbliği ilə məşğul olan alimlərimizdən biri də AMEA-nın akademiki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının rektoru, biologiya elmlər doktoru, professor Urxan Ələkbərovdur. Urxan Ələkbərovun ali məktəblər üçün proqram və kursun qısa məzmununu (8 mövzu) əhatə edən “Davamlı insan inkişafı” adlı kitabça 2006-cı ildə nəşr olunmuşdur. Akademik U.Ələkbərovun “Davamlı insan inkişafı və ekoloji sivilizasiyanın əsasları” adlı dərsliyi 2013-cü ildə nəşr olunmuşdur.
- 1.Davamlı insan inkişafı (Ali məktəblər üçün proqram və kursun qısa məzmunu) Bakı, “Təhsil”, 2006, 88 səh.
- 2.U.Ələkbərov.Davamlı İnsan inkişafı və ekoloji sivlizasiyanın əsasları. Ali məktəblər üçün dərslik.Bakı, “Təhsil” 2013, 224 səh.
- 3.U.Ələkbərov.İnsan inkişafının əsasları. Ali məktəblər üçün dərslik.Bakı, “Azpoliqraf”, 2016, 280s.
- 4.U.Ələkbərov.Davamlı inkişaf və ekoloji sivlizasiyanın idarə edilməsinin əsasları. Ali məktəblər üçün dərslik.Bakı, “Təhsil”, 2017, 176 s.
Bu dərsliklərdə davamlı insan inkişafı və ekoloji sivlizasiyanın planlaşdırılması və idarə edilməsi. Bu istiqamətlərin sahələrarası elm kimi formalaşdırılması barədə diqqəti cəlb edən maraqlı məlumatlar verilmişdir. Bu dərsliklərdə müasir sivilizasiyanın çağırışları: qlobal, lokal, demokratik risklər, miqrasiya, yoxsulluq və qeyri bərabərlik, qlobal iqlim dəyişikləri və müasir idarəetmə texnologiyaları ilə bağlı müəyyən bilgilər verilmişdir.