İnsanın tənəffüs sistemi: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
qanin tenefuz vezileri
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{vikiləşdirmək}}
[[Şəkil:Respiratory system complete no labels.svg|thumb|200px|right]]
 
Sətir 39 ⟶ 40:
Difteriya hava-damcı yolu ilə yayılan xəstəliklərə aiddir. Bu xəstəliyə əsasən uşaqlar, bəzən böyüklər də məruz qalır. Difteriya xəstəliyi adi angina kimi başlanır. Bədən tempe-raturu yüksəlir, badamcıqlarda boz-ağ rəngli təbəqə yaranır. Limfa vəzlərinin iltihabı nəticəsində boyun nahiyəsi şişir. Difteriya xəstəliyinin törədiciləri – difteriya çöpcükləridir. Bu xəstəliyi törədən amillərin həyat fəaliyyəti zamanı yaranan difteriya toksinləri kəskin zəhərli maddələr olub, ürəyin nəqledici sistemini və ürək əzələsini zədələyir. Bununla da insan ürəyi üçün ağır və qorxulu xəstəlik olan miokard çatışmazlığı başlanır. İnsanın səhhətini qorumaq məqsədilə difteriyaya qarşı profilaktik peyvənd aparmaq lazımdır. Belə halda orqanizmdə yaradılan süni immunitet bir neçə il özünün müsbət effektini saxlayır.
 
''Ağciyərlər''' – döş boşluğunda sərbəst vəziyyətdə yerləşir. Konusabənzər formadadır. Ağciyərlərin genişlənmiş hissəsi diafraqmaya söykənir. Əsas bronxlar, ağciyər arteriyaları və venaları ağciyərlərə ürəklə həmsərhəd olan içəri tərəfdən daxil olur. Onların daxil olduğu yer "ağciyərlərin qapısı" adlanır. Ağciyərlər süngəri quruluşda olub, alveollardan, bronxlardan və qan damarlarından qurulmuşdur. Xaricdən ağciyərlər sıx birləşdirici toxumadan yaranmış plevra vərəqələri ilə əhatə olunmuşdur.
 
Ağciyərlər döş boşluğu orqanıdır. Onlar ürəyin, qan damarlarının, havaaparıcı yolların və yemək borusunun tutduğu yerdən başqa bütün döş boşluğu sahəsini əhatə edir. Ağciyərlərə daxil olandan sonra bronxlar burada daha kiçik diametrli şaxələrə ayrılırlar. Kiçik şaxələrin sonluğu içərisi hava ilə dolu olan nazik divarlı ağciyər qovucuqları və ya alveollarla tamamlanır.
Sətir 52 ⟶ 53:
Diafraqma əzələsi yastılaşır və qabırğalar öz ağırlığı hesabına aşağı enir. Döş qəfə-sinin ölçüləri özünün adi həcminədək azalır. Bu zaman ağciyər qovuqcuqlarının və bronxların elastiki divarı yığıldığına görə, onların həcmi azalır. Deməli, nəfəsvermə zamanı döş boşluğunun ölçüləri azalır, ağciyər alveollarında təzyiq atmosfer təzyiqindən yüksək olur. Nəticədə, havanın bir hissəsi ağciyərlərdən xaricə qovulur. Güclü nəfəsvermə qarın divarı əzələlərinin yığılması ilə müşayiət olunur. Bu isə dərindən nəfəsalma zamanı ağciyərlərə daxil olmuş havanın ağciyərlərdən xaricə çıxarılmasına imkan verir.
 
===Ağciyərlərin həyat tutumu===
Ağciyərlərin həyat tutumu. Dərindən nəfəs alandan sonra dərindən nəfəs verməklə xaric edilən havanın həcmi ağciyərlərin həyat tutumu adlanır. Ağciyərlərin həyat tutumu spirometr adlanan cihazla ölçülür. Ağciyərlərin həyat tutumunun kəmiyyəti bir neçə göstəriciyə əsasən müəyyənləşdirilir – tənəffüs havasına, əlavə havaya və ehtiyat havaya görə; tənəffüs havasının həcmi 500 ml (millilitrə), əlavə havanın həcmi 1500 ml və ehtiyat havanın həcmi 1500 ml-ə bərabər-dir.
 
İnsan sakit nəfəs alandan sonra dərindən nəfəs almaqla 1500 – 2000 ml hava qəbul edə bilər. Bu kəmiyyət əlavə hava adlanır. İnsan sakit nəfəs verəndən sonra dərindən nəfəs verməklə tənəffüs yollarından 1500 - 2000 ml hava xaric edə bilər ki, bu da ehtiyat hava adlanır. Deməli, ağciyərlərin həyat tutumu tənəffüs, əlavə və ehtiyat havalarının həcminə bərabərdir. Orta yaşlı adamlarda ağciyərlərin həyat tutumu 3500 – 4000 ml-ə bərabər olur. Qadınlara nisbətən ağciyərlərin həyat tutumu kişilərdə yüksəkdir.
 
===Ağciyərlərin ventilyasiyası===
Ağciyərlərin ventilyasiyası. Havanın ağciyər alveollarında fasiləsiz dövr etməsi ağ-ciyərlərin ventilyasiyası adlanır. Onun göstəricisi ağciyərlərin dəqiqəlik tutumu və ya bir dəqiqədə ağciyərlərdən xaric olan havanın həcmi ola bilər. "Dəqiqəlik tutumun kəmiyyə-ti" bir dəqiqədə edilən tənəffüs hərəkətlərinin sayına və bir dəfə nəfəsalma zamanı qəbul edilən havanın həcminə ğörə hesablanır. Qadınlarda ağciyərlərin dəqiqəlik hava tutumu 3 – 5 litrə, kişilərdə isə 6 – 8 litrə bərabərdir. Onun kəmiyyəti insanın yaşından, cinsindən və fiziki inkişafından, həmçinin də oksidləşmə prosesinin səviyyəsindən asılı-dır.
 
Fiziki iş zamanı ağciyərlərin dəqiqəlik tutumu xeyli yüksək olub, bəzən dəqiqədə 30 – 100 litrə çatır. Sakitlik vəziyyətində orqanizmin ehtiyacını ödəyən ventilyasiya kəmiyyəti eypnoe – "yaxşı tənəffüs" adlanır. Eypnoe yunanca "ey" – yaxşı, "pnoe" – tənəffüs adlanır. Müəyyən edilmişdir ki, seyrək, lakin dərin tənəffüs daha effektlidir, çünki bu za-man alveol havasında qazlar mübadiləsinin intensivliyi daha yüksək olur.
 
===Ağciyərlərdə qazlar mübadiləsi.=== Ağciyərlərdə qan damarları və alveollar arasında müntəzəm olaraq qazlar mübadiləsi gedir. Alveolların divarı birqatlı yastı epiteli hüceyrə-lərindən qurulmuşdur. Alveollarda oksigenin miqdarı atmosfer havası ilə müqayisədə nisbətən az, karbon qazının miqdarı isə nisbətən çox olur.
 
Bu proses alveol havasındakı qazların parsial təzyiqindən və onların qandakı gərginliyindən asılıdır. Alveol havasında oksigenin parsial təzyiqi nə qədər çox, venoz qanda onun gərginliyi azdırsa, belə halda oksigen alveollardan qana, venoz qanda isə karbon qazının konsen-trasiyası çox olduğuna görə o venoz qandan alveol havasına keçir. Qazların diffuziyası parsial təzyiq bərabərləşənədək davam edir. Bu zaman ağciyərlərə gətirilən venoz qan oksigenlə zənginləşir və arterial qana çevrilir.
Sətir 66 ⟶ 69:
Eritrositlərdə azalan karbonat turşusunun əvəzinə ona qan plazmasından natrium-hidrokarbonatın dissosiasiyası nəticəsində yaranan hidrokarbonat ionlarının yeni payları daxil olur. Hidrokarbonat ionlarının əvəzinə eritrositlərdən qan plazmasına xlor ionları keçir.
 
'''===Toxumalarda qazlar mübadiləsi'''===. Toxumalara gətirilən arterial qanda oksigenin par-sial təzyiqi 100 mm civə sütununa, karbon qazının gərginliyi isə 40 mm civə sütununa bərabər olur. Maddələr mübadiləsi prosesində oksigen toxumalarda fasiləsiz surətdə sərf olunur, ona görə də toxuma mayesində oksigenin gərginliyi sıfra yaxınlaşır. Bu za-man gərginliyin fərq gücünə uyğun olaraq oksigen arterial qandan toxumalara diffuziya edir. Toxumalarda gedən maddələr mübadiləsi nəticəsində karbon qazının miqdarı toxu-ma mayesində artır və onun burada gərginliyi 60 mm civə sütununa yüksəlir. Arterial qanda isə karbon qazının gərginliyi xeyli azdır. Ona görə də karbon qazı gərginliyin yük-sək olduğu yerdən, yəni toxuma mayesindən gərginliyin az olduğu yerə – qana diffuziya edir. Karbon qazı toxuma mayesindən qan plazmasına keçir, su ilə birləşir və asan dis-sosiasiya edən zəif karbonat turşusuna çevrilir.
 
Nəfəsalma və nəfəsvermə prosesləri uzunsov beyində yerləşən tənəffüs mərkəzinin fəaliyyəti sayəsində qeyri-iradi vəziyyətdə icra olunur. Uzunsov beyində nəfəsalma və nəfəsvermənin ritmik surətdə gedişini təmin edən iki neyron qrupu fəaliyyət göstərir. Bu neyronlar iki hissədən ibarət olub, nəfəsalma və nəfəsvermə mərkəzlərini təşkil edir.
Sətir 74 ⟶ 77:
Nəfəsalma mərkəzi oyanan zaman oyanma dalğası onurğa beyninə ötürülür, sonra periferik sinirlərlə nəfəsalma əzələlərinə çatır, onların yığılması ilə nəfəsalma prosesi icra olunur. Tənəffüs mərkəzi avtomatik surətdə işləyir – o, yatmış və ya şüurunu itirmiş adamda da fəaliyyətini davam etdirir. Lakin tənəffüs aktlarının icrasını insan iradi olaraq müəyyən qədər dəyişdirə bilər. Bu sübut edir ki, insanın tənəffüs mərkəzi baş beynin böyük yarımkürələri qabığının nəzarəti altında fəaliyyət göstərir. Nitq mərkəzi də burada yerləşir, ona görə də insanın söz ifadə etməsi, onun tənəffüsünün ritmləri ilə uzlaşır.
 
Baş beyindən daxil olan informasiyaların sayəsində tənəffüs mərkəzi qidanın udul-masıudulması prosesində iştirak edən orqanların ya danışarkən və mahnı oxuyarkən səs aparatı orqanlarının işini öz aralarında uzlaşdırır. Yalnız nəfəsvermə zamanı səs yaranır. Rəvan nitq və ya mahnı oxumaq, fasiləsiz surətdə pauzalarda tənəffüs etmək yalnız tənəffüs or-qanlarınınorqanlarının dəqiq uzlaşmış fəaliyyəti şəraitində mümkün olur.
 
Müəyyən edilmişdir ki, tənəffüs mərkəzində xüsusi hüceyrələr var ki, onlar hüceyrə-arasıhüceyrəarası maddədə karbon qazının cüzi miqdarda dəyişilməsinə qarşı son dərəcə yüksək həssaslıq göstərirlər. Hüceyrəarası maddədə karbon qazının toplanması tənəffüs mər-kəzinimərkəzini oyandırır, dərindən həfəsalma və nəfəsverməyə səbəb olur. Bunun üçün öz üzərənizdə belə bir sınaq apara bilərsiniz. Əvvəl dərindən nəfəs verin və tənəffüsünüzü 30 – 40 saniyə ləngidin. Bundan sonra yenidən tənəffüs etməyə başlayın. Belə halda ilk tənəffüs hərəkətlərinin daha dərin olacağını özünüz müşahidə edəcəksiniz.
 
Baş beyin yarımkürələrinin təsiri nəticəsində tənəffüs aparatı öz işini iradi olaraq də-yişdirə bilər. Ağır iş görərkən, orqanizmi oksigenlə təmin etmək üçün dərindən və yalnız seyrək tənəffüs etmək daha faydalıdır. Güclü emosiyalar, belə ki, qəzəb, vahimə, ağla-maqağlamaq tənəffüsün güclənməsi və əksinə, qüssə, kədər, əhvali-ruhiyyənin pozulması tənəf-füsüntənəffüsün zəifləməsi ilə müşayiət olunur.
 
Mərkəzi və periferik xemoreseptorlardan və mexanoreseptorlardan daxil olan impulslar, tənəffüs mərkəzinin fəaliyyətinə, afferent stimullaşdırıcı təsir göstərir. Uzunsov beyin-dəbeyində, karotid sinusunda və aorta qövsündə yerləşən xemoreseptorlar hidrogen ionlarının və karbon qazının konsentrasiyasına qarşı yüksək həssaslıq göstərir. Bundan başqa karotid sinusunda və aorta qövsündə elə reseptorlar var ki, onlar qanda oksigenin miq-darının dəyişilməsinə qarşı həssas olmalarına görə fərqlənirlər. Arterial qanda karbon qazı gərginliyinin artması və pH-ın azalması tənəffüsün tezliyinin və gərginliyinin artma-sına səbəb olur. Qanda oksigenin gərginliyinin azalması, yəni hipoksiyası zamanı karotid sinusunda və aorta qövsündə yerləşən reseptorların həssaslığı yüksəlir.
 
Traxeyaların və bronxların saya əzələlərində yerləşən dartınma mexanoreseptorları-nınmexanoreseptorlarının təsirilə ağciyərlərdə və tənəffüs yollarında yaranan dartınma o həddə çatır ki, nəfəs-almanınnəfəsalmanın mərkəzi neyronlarında meydana çıxan tormozlanma, öz növbəsində nəfəsvermənin başlanmasına səbəb olur. Reseptorların oyanması ağciyərlərin dartınmasının sürətindən asılıdır. Bu mexanizm sayəsində tənəffüsün tezliyi təmin olunur.
 
===Müdafiə refleksləri===
Müdafiə refleksləri. Yuxarı tənəffüs yollarında yerləşən reseptorların qıcıqlanması, ağciyərlərə yad cisimlərin düşə bilməsinin qarşısını almaq məqsədilə asqırma və öskürmə müdafiə reflekslərinin yaranmasına səbəb olur.
 
İstər asqırma və istərsə də öskürmə zamanı əvvəlcədən dərin nəfəs aldıqdan sonra səs dəliyi qapanır və tənəffüsdə iştirak edən əzələlər yığılır, bu ağciyərdə olan havanın sıxılması ilə nəticələnir. Bundan sonra səs dəliyi birdən-birə geniş açılır və sıxılmış hava-nın ağciyərlərdən xaricə çıxarılmasında burun boşluğu, öskürmə zamanı isə ağız boşlu-ğu iştirak edir.
Sətir 96 ⟶ 100:
Qrip, angina kimi qısa müddətə keçən xəstəliklərlə yanaşı, müəyyən şəraitdə tənəffüs yollarının uzunmüddətli xroniki adlanan xəstəlikləri də baş verir. Bunlardan ən qorxulu olanları ağciyər vərəmi və ağciyər xərçəngidir. Bu xəstəliklər nəzərə çarpmadan başlanır. Aylarla, bəzən illərlə həmin xəstəliklər insanda şübhə yaratmır və güclənir. Xəstəliyin müalicəsinə onun ilkin mərhələsindən başlamaq, xəstəliyin qarşısını almaqda daha uğurlu nəticə verə bilər.
 
'''Flyuoroqrafiya''' – bu, müayinə olunan adamın işıqlanan rentgen kamerası qarşısında fotoqrafiya üsulu ilə döş qəfəsinin tədbiq olunması vasitəsidir. Çəkilən lentlər mütəxəssislər tərəyindən yoxlanılır. Əgər normadan kənara çıxma halları aşkar edilərsə, bu zaman xəstənin daha dərindən müayinə edilməsi məqsədilə, onu uyğun tibb müəssəsi-nə dəvət etmək lazım gəlir.
 
'''===Ağciyərlərin vərəmi və xərçəngi'''.=== Tuberkulyozun törədiciləri – kox çöpcükləridir. O, tənəffüs yolları ilə, həmçinin qida ilə birlikdə, məsələn, tuberkulyozlu xəstə inəkdən sağılmış, yarımçıq bişmiş südün içilməsi nəticəsində orqanizmə keçə bilər. İnsan üçün əlverişsiz olan şəraitdə xəstəlik törədən mikroblar xeyli aktivləşir.
 
Onlar ən çox ağciyərlərə və ya başqa orqanlara keçir, orada xəstəlik törədir və sürət-lə çoxalırlar. Flyuoroqrafiya tətbiq etməklə ağciyər xərçəngini də vaxtında aşkar etmək mümkündür. Bu xəstəliyə siqaret çəkənlərdə daha çox təsadüf olunur. Xəstəliyin yaranması bir neçə bronxun epiteli toxuması hüceyrələrinin pozulması və onların inkişafı ilə başlanır. Belə halda orqanda şiş yaranır. Qeyri-adi şəkildə yaranan və böyüyən şişlər orqanizmin yaşaması üçün təhlükəlidir, çünki kəskin üzgünləşməyə, sonra isə insanın ölümünə səbəb olur. Daha yaxşı olar ki, hər bir adam ən azı iki ildən bir flyuoroqrafiya müayinəsindən keçsin.
Sətir 104 ⟶ 108:
Flyuoroqrafiya ilə məşğul olan və bu sahədə pasiyentlərlə təmasda olan adamların da hər il müəyyən müayinədən keçmələri onların sağlamlığı üçün lazımdır.
 
===Siqaret çəkməyin tənəffüs orqanlarına təsiri===
'''Siqaret çəkməyin tənəffüs orqanlarına təsiri'''. Tütünün tərkibində saxlanılan nikotin və başqa zəhərli maddələr insan orqanizminə zərərli təsir göstərir. Nikotin ən çox tənəffüs orqanlarına zərərli təsir göstərir, qan damarlarının yığılmasına səbəb olur və bununla da orqanizmdə ürək-damar sisteminin işini ağırlaşdırır. Siqaret çəkən adamlar başqaları ilə müqayisədə xroniki bronxit xəstəliklərinə, ağciyərlərin xərçənginə və vərəmə, astma xəstəliyinə daha çox məruz qalırlar.
 
Nikotinin və tütünün tərkibinə daxil olan onlarla zəhərli maddələrin təsirindən epiteli hüceyrələri ölür və səs bağlarının iltihabı başlanır. Siqaret çəkən adamlarda hemoqlobinin normal oksigen daşımaq qabiliyyəti pozulur.
 
===Klinik və bioloji ölüm===
'''Klinik və bioloji ölüm'''. Tənəffüs kəsiləndən və ürək dayanandan sonra sürətli ölüm başlanır. Beyin nə qədər ki, salamatdır, orqanizmin sönən funksiyalarını bərpa etmək olar. Birinci faza hələlik dönəndir və kliniki ölüm adlanır. Həyatın qaytarılması vasitələri reanimasiya adlanır. Kliniki ölüm bir neçə dəqiqə davam edir. Bioloji ölüm isə beynin ölməsi deməkdir və dönməyən prosesdir.
 
Hava ətraf mühitin zəruri hissəsi olub, insan və heyvanların həyatında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Atmosfer havasında oksigen – 21%, azot – 78%, karbon qazı – 0,03% və 1%-ə yaxın qarışıq qazlar olur. Xaric edilən havanın tərkibində oksigen – 16,3%-ə enir, karbon qazının miqdarı isə 3 – 4%-ə qədər yüksəlir.
Sətir 116 ⟶ 122:
Soba yandırmaqla qızdırılan otaqların havasının insan orqanizminə son dərəcə zərərli təsir göstərən karbon monooksid dəm qazının qarışığı ola bilər. Dəm qazının hemoqlobinlə birləşməsindən çətin parçalanan birləşmə(karboksihemoqlobin) əmələ gəlir. Dəm qazı ilə birləşməyə daxil olmuş hemoqlobin uzun müddət ağciyərlərdən toxu-malara oksigeni daşıya bilmir. Qanda və toxumalarda yaranan oksigen çatışmazlığı baş beynin və başqa orqanların işinə zərərli təsir göstərir. Dəm qazı ilə zəhərlənmə insanda kəskin başağrısına və öyüməyə səbəb olur. Qusma, qicolma, şüurun itməsi kimi ağırlaşmalarla yanaşı kəskin zəhərlənmə toxuma tənəffüsü kəsildiyi üçün ölümlə nəticələnə bilər. Zərərçəkənə yardım göstərmək üçün onu təmiz havaya çıxarmaq və dərindən nəfəs aldırmaq, zərərçəkənə naşatır spirti iylətdirmək, tünd isti çay içizdirmək lazımdır. Şüurun itməsi, tənəffüsün kəsilməsi zamanı süni tənəffüs tətbiq etmək lazımdır.
 
===Tozla mübarizə===
''' Tozla mübarizə'''. Havada olan toz hissəcikləri havadaşıyıcı yolları və ağciyər qovu-cuqlarının divarını mexaniki surətdə zədələdiyinə, qazlar mübadiləsinə çətinləşdirici təsir göstərdiyinə, allergiya yaratdığına görə insan orqanizmi üçün təhlükəlidir. Bundan əlavə tozun üzərinə çökən mikrob və viruslar infeksiya mənbəyinə çevrilir. Tozla qarışan xrom, qurğuşun hissəcikləri və sair çox vaxt insan orqanizmində kimyəvi zəhərlənmə yarada bilir. Yalnız zavod, fabrik tullantıları deyil, məişət və kənd təsərrüfatı tullantıları da insan orqanizmi üçün zərərli hesab olunur.
 
İş zamanı respiratorlardan istifadə etməklə tozdan qorunmaq mümkündür. Həcmi 20 – 25 kv sm olan dördqatlı, düzbucaqlı tənzif parçasından istifadə etməklə havada olan toz hissəciklərinin tənəffüs yollarına zərərli təsirinin qarşısını almaq olar.