İnsanın tənəffüs sistemi: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1:
{{vikiləşdirmək}}
{{mənbə azlığı}}
[[Şəkil:Respiratory system complete no labels.svg|thumb|200px|right]]
Sətir 8 ⟶ 9:
Havadaşıyıcı yolların boşluğu çoxlu sayda qan kapilyarları ilə əhatə olunduğuna görə tənəffüs edilən soyuq havanın burada isinməsi təmin olunur. Ona görə də ağciyərlərə bakteriyalardan və yad hissəciklərdən azad olunmuş və isinmiş təmiz hava daxil olur.
Tənəffüs prosesinin gedişi bir neçə mərhələyə ayrılır: xarici mühitlə tənəffüs
== Tənəffüs orqanlarının quruluşu ==
Tənəffüs orqanları sisteminə burun boşluğu, burun-udlaq, qırtlaq, nəfəs borusu, bronxlar və ağciyərlər aiddir. Tənəffüs yolu burun boşluğu ilə başlanır. Burun boşluğu sümük və qığırdaq toxumasının əmələ gətirdiyi bütöv arakəsmə ilə sağ və sol hissələrə ayrılır. Hava burun boşluğundan burun-udlağa, sonra qırtlağa, oradan traxeyaya keçir. Burun boşluğunun divarı, tərkibində kiprikli epiteli hüceyrələri olan selikli qişa ilə örtülmüşdür. Selikli qişa burada fasiləsiz xovlu səth əmələ gətirir.
Qan damarları burun boşluğunun divarında sıx tor əmələ gətirir. Buradan keçən
Burun boşluğunun arxa hissəsində qoxulu maddələrin təsirinə həssas olan iybilmə hüceyrələri yerləşir. Kəskin qoxulu maddələrin təsirindən tənəffüs reflektor sürətdə ləngiyir.
Sətir 19 ⟶ 20:
Beləliklə, yuxarı tənəffüs yolları havanı qızdırmaq, nəmləndirmək və təmizləməklə mühüm funksiya icra edir və bununla da orqanizmi havanın tərkibinə daxil ola bilən zərərli təsirlərdən qoruyur.
Hava burun boşluğundan burun udlağa, oradan ağız boşluğu ilə əlaqəli olan qırtlağa keçir. Ona görə də insan yalnız burnu ilə deyil, həmçinin ağzı ilə də tənəffüs edir.
Qırtlağın ensiz hissəsində iki cüt səs bağı yerləşir. Onlardan yalnız aşağıda yerləşən bir cüt bağ səsin yaranmasında iştirak edir. Bağlar bir-birinə yaxınlaşarkən və
Qırtlaqda yaranan səs rezonatorların iştirakı sayəsində güclənir və yeni çalar alır.Səsin aydın nitqə çevrilməsi dilin, dodaqların, çənənin vəziyyətindən və səs cərəyanının paylanmasından asılı olaraq ağız və burun boşluğunda gedir. Aydın ifadəli nitq zamanı sadalanan orqanların normal işləməsi artikulyasiya adlanır.
Sətir 32 ⟶ 33:
== Tənəffüs yollarının infeksion və xroniki xəstəlikləri ==
Burunətrafı boşluqlar,
Hava burun boşluğundan burun-udlağa, sonra udlağa və qırtlağa keçir. Yumşaq
Adenoid burun boşluğundan udlağa keçən yerdə limfoid toxumanın şişkinləşərək
Difteriya hava-damcı yolu ilə yayılan xəstəliklərə aiddir. Bu xəstəliyə əsasən uşaqlar, bəzən böyüklər də məruz qalır. Difteriya xəstəliyi adi angina kimi başlanır. Bədən
Ağciyərlər döş boşluğunda sərbəst vəziyyətdə yerləşir. Konusabənzər formadadır. Ağciyərlərin genişlənmiş hissəsi diafraqmaya söykənir. Əsas bronxlar, ağciyər arteriyaları və venaları ağciyərlərə ürəklə həmsərhəd olan içəri tərəfdən daxil olur. Onların daxil olduğu yer "ağciyərlərin qapısı" adlanır. Ağciyərlər süngəri quruluşda olub, alveollardan, bronxlardan və qan damarlarından qurulmuşdur. Xaricdən ağciyərlər sıx birləşdirici toxumadan yaranmış plevra vərəqələri ilə əhatə olunmuşdur.
Sətir 49 ⟶ 50:
Nəfəsalma və nəfəsvermə hərəkətləri ritmik surətdə bir-birini əvəz edir və bunun sayəsində nəfəsalma zamanı hava ağciyərlərə daxil olur və nəfəsvermə zamanı isə hava ağciyərlərdən xaric edilir. Nəfəsalma və nəfəsvermə nəticəsində ağciyərlərin ventilyasiyası baş verir.
İnsan sakitlik vəziyyətində bir dəqiqədə 16 – 20 dəfə tənəffüs hərəkətləri edir. Bu zaman nəfəsalmanın yaranması qabırğaarası əzələlərin və diafraqmanın yığılması sayəsində mümkün olur. Diafraqma qarın və döş boşluqlarını ayıran eninəzolaqlı əzələdir. Diafraqma yığılarkən qarın boşluğu orqanlarını aşağıya doğru sıxır, qabırğaarası
Diafraqma əzələsi yastılaşır və qabırğalar öz ağırlığı hesabına aşağı enir. Döş
===Ağciyərlərin həyat tutumu===
Dərindən nəfəs alandan sonra dərindən nəfəs verməklə xaric edilən havanın həcmi ağciyərlərin həyat tutumu adlanır. Ağciyərlərin həyat tutumu spirometr adlanan cihazla ölçülür. Ağciyərlərin həyat tutumunun kəmiyyəti bir neçə göstəriciyə əsasən müəyyənləşdirilir – tənəffüs havasına, əlavə havaya və ehtiyat havaya görə; tənəffüs havasının həcmi 500 ml (millilitrə), əlavə havanın həcmi 1500 ml və ehtiyat havanın həcmi 1500 ml-ə
İnsan sakit nəfəs alandan sonra dərindən nəfəs almaqla 1500 – 2000 ml hava qəbul edə bilər. Bu kəmiyyət əlavə hava adlanır. İnsan sakit nəfəs verəndən sonra dərindən nəfəs verməklə tənəffüs yollarından 1500 - 2000 ml hava xaric edə bilər ki, bu da ehtiyat hava adlanır. Deməli, ağciyərlərin həyat tutumu tənəffüs, əlavə və ehtiyat havalarının həcminə bərabərdir. Orta yaşlı adamlarda ağciyərlərin həyat tutumu 3500 – 4000 ml-ə bərabər olur. Qadınlara nisbətən ağciyərlərin həyat tutumu kişilərdə yüksəkdir.
===Ağciyərlərin ventilyasiyası===
Havanın ağciyər alveollarında fasiləsiz dövr etməsi
Fiziki iş zamanı ağciyərlərin dəqiqəlik tutumu xeyli yüksək olub, bəzən dəqiqədə 30 – 100 litrə çatır. Sakitlik vəziyyətində orqanizmin ehtiyacını ödəyən ventilyasiya kəmiyyəti eypnoe – "yaxşı tənəffüs" adlanır. Eypnoe yunanca "ey" – yaxşı, "pnoe" – tənəffüs adlanır. Müəyyən edilmişdir ki, seyrək, lakin dərin tənəffüs daha effektlidir, çünki bu
===Ağciyərlərdə qazlar mübadiləsi=== Ağciyərlərdə qan damarları və alveollar arasında müntəzəm olaraq qazlar mübadiləsi gedir. Alveolların divarı birqatlı yastı epiteli
Bu proses alveol havasındakı qazların parsial təzyiqindən və onların qandakı gərginliyindən asılıdır. Alveol havasında oksigenin parsial təzyiqi nə qədər çox, venoz qanda onun gərginliyi azdırsa, belə halda oksigen alveollardan qana, venoz qanda isə karbon qazının
Eritrositlərdə azalan karbonat turşusunun əvəzinə ona qan plazmasından natrium-hidrokarbonatın dissosiasiyası nəticəsində yaranan hidrokarbonat ionlarının yeni payları daxil olur. Hidrokarbonat ionlarının əvəzinə eritrositlərdən qan plazmasına xlor ionları keçir.
===Toxumalarda qazlar mübadiləsi===. Toxumalara gətirilən arterial qanda oksigenin
Nəfəsalma və nəfəsvermə prosesləri uzunsov beyində yerləşən tənəffüs mərkəzinin fəaliyyəti sayəsində qeyri-iradi vəziyyətdə icra olunur. Uzunsov beyində nəfəsalma və nəfəsvermənin ritmik surətdə gedişini təmin edən iki neyron qrupu fəaliyyət göstərir. Bu neyronlar iki hissədən ibarət olub, nəfəsalma və nəfəsvermə mərkəzlərini təşkil edir.
Varoliyev körpüsü də bu neyronlarla əlaqədə olub, tənəffüsün tənzimində iştirak edir və pnevmatik adlanan mərkəzi əmələ gətirir. Pnevmatik mərkəz nəfəsalmanın
Nəfəsalma mərkəzi oyanan zaman oyanma dalğası onurğa beyninə ötürülür, sonra periferik sinirlərlə nəfəsalma əzələlərinə çatır, onların yığılması ilə nəfəsalma prosesi icra olunur. Tənəffüs mərkəzi avtomatik surətdə işləyir – o, yatmış və ya şüurunu itirmiş adamda da fəaliyyətini davam etdirir. Lakin tənəffüs aktlarının icrasını insan iradi olaraq müəyyən qədər dəyişdirə bilər. Bu sübut edir ki, insanın tənəffüs mərkəzi baş beynin böyük yarımkürələri qabığının nəzarəti altında fəaliyyət göstərir. Nitq mərkəzi də burada yerləşir, ona görə də insanın söz ifadə etməsi, onun tənəffüsünün ritmləri ilə uzlaşır.
Sətir 81 ⟶ 82:
Müəyyən edilmişdir ki, tənəffüs mərkəzində xüsusi hüceyrələr var ki, onlar hüceyrəarası maddədə karbon qazının cüzi miqdarda dəyişilməsinə qarşı son dərəcə yüksək həssaslıq göstərirlər. Hüceyrəarası maddədə karbon qazının toplanması tənəffüs mərkəzini oyandırır, dərindən həfəsalma və nəfəsverməyə səbəb olur. Bunun üçün öz üzərənizdə belə bir sınaq apara bilərsiniz. Əvvəl dərindən nəfəs verin və tənəffüsünüzü 30 – 40 saniyə ləngidin. Bundan sonra yenidən tənəffüs etməyə başlayın. Belə halda ilk tənəffüs hərəkətlərinin daha dərin olacağını özünüz müşahidə edəcəksiniz.
Baş beyin yarımkürələrinin təsiri nəticəsində tənəffüs aparatı öz işini iradi olaraq
Mərkəzi və periferik xemoreseptorlardan və mexanoreseptorlardan daxil olan impulslar, tənəffüs mərkəzinin fəaliyyətinə, afferent stimullaşdırıcı təsir göstərir. Uzunsov beyində, karotid sinusunda və aorta qövsündə yerləşən xemoreseptorlar hidrogen ionlarının və karbon qazının konsentrasiyasına qarşı yüksək həssaslıq göstərir. Bundan başqa karotid sinusunda və aorta qövsündə elə reseptorlar var ki, onlar qanda oksigenin
Traxeyaların və bronxların saya əzələlərində yerləşən dartınma mexanoreseptorlarının təsirilə ağciyərlərdə və tənəffüs yollarında yaranan dartınma o həddə çatır ki, nəfəsalmanın mərkəzi neyronlarında meydana çıxan tormozlanma, öz növbəsində nəfəsvermənin başlanmasına səbəb olur. Reseptorların oyanması ağciyərlərin dartınmasının sürətindən asılıdır. Bu mexanizm sayəsində tənəffüsün tezliyi təmin olunur.
Sətir 90 ⟶ 91:
Yuxarı tənəffüs yollarında yerləşən reseptorların qıcıqlanması, ağciyərlərə yad cisimlərin düşə bilməsinin qarşısını almaq məqsədilə asqırma və öskürmə müdafiə reflekslərinin yaranmasına səbəb olur.
İstər asqırma və istərsə də öskürmə zamanı əvvəlcədən dərin nəfəs aldıqdan sonra səs dəliyi qapanır və tənəffüsdə iştirak edən əzələlər yığılır, bu ağciyərdə olan havanın sıxılması ilə nəticələnir. Bundan sonra səs dəliyi birdən-birə geniş açılır və sıxılmış
Asqırma və öskürmə tənəffüs yollarını yad cisimlərdən və mikroorqanizmlərdən qorumağa yönəlmiş müdafiə refleksidir. Udma zamanı tənəffüsün reflektor surətdə ləngiməsi xörək yeyərkən qidanın nəfəs yoluna düşə bilməsinin qarşısını alır.
Sətir 100 ⟶ 101:
Qrip, angina kimi qısa müddətə keçən xəstəliklərlə yanaşı, müəyyən şəraitdə tənəffüs yollarının uzunmüddətli xroniki adlanan xəstəlikləri də baş verir. Bunlardan ən qorxulu olanları ağciyər vərəmi və ağciyər xərçəngidir. Bu xəstəliklər nəzərə çarpmadan başlanır. Aylarla, bəzən illərlə həmin xəstəliklər insanda şübhə yaratmır və güclənir. Xəstəliyin müalicəsinə onun ilkin mərhələsindən başlamaq, xəstəliyin qarşısını almaqda daha uğurlu nəticə verə bilər.
Flyuoroqrafiya – bu, müayinə olunan adamın işıqlanan rentgen kamerası qarşısında fotoqrafiya üsulu ilə döş qəfəsinin tədbiq olunması vasitəsidir. Çəkilən lentlər mütəxəssislər tərəyindən yoxlanılır. Əgər normadan kənara çıxma halları aşkar edilərsə, bu zaman xəstənin daha dərindən müayinə edilməsi məqsədilə, onu uyğun tibb
===Ağciyərlərin vərəmi və xərçəngi=== Tuberkulyozun törədiciləri – kox çöpcükləridir. O, tənəffüs yolları ilə, həmçinin qida ilə birlikdə, məsələn, tuberkulyozlu xəstə inəkdən sağılmış, yarımçıq bişmiş südün içilməsi nəticəsində orqanizmə keçə bilər. İnsan üçün əlverişsiz olan şəraitdə xəstəlik törədən mikroblar xeyli aktivləşir.
Onlar ən çox ağciyərlərə və ya başqa orqanlara keçir, orada xəstəlik törədir və
Flyuoroqrafiya ilə məşğul olan və bu sahədə pasiyentlərlə təmasda olan adamların da hər il müəyyən müayinədən keçmələri onların sağlamlığı üçün lazımdır.
Sətir 118 ⟶ 119:
Hava ətraf mühitin zəruri hissəsi olub, insan və heyvanların həyatında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Atmosfer havasında oksigen – 21%, azot – 78%, karbon qazı – 0,03% və 1%-ə yaxın qarışıq qazlar olur. Xaric edilən havanın tərkibində oksigen – 16,3%-ə enir, karbon qazının miqdarı isə 3 – 4%-ə qədər yüksəlir.
Havası dəyişilməyən otaqda oksigenin miqdarı nisbətən azaldığı halda, karbon
Soba yandırmaqla qızdırılan otaqların havasının insan orqanizminə son dərəcə zərərli təsir göstərən karbon monooksid dəm qazının qarışığı ola bilər. Dəm qazının hemoqlobinlə birləşməsindən çətin parçalanan birləşmə(karboksihemoqlobin) əmələ gəlir. Dəm qazı ilə birləşməyə daxil olmuş hemoqlobin uzun müddət ağciyərlərdən
===Tozla mübarizə===
Havada olan toz hissəcikləri havadaşıyıcı yolları və ağciyər
İş zamanı respiratorlardan istifadə etməklə tozdan qorunmaq mümkündür. Həcmi 20 – 25 kv sm olan dördqatlı, düzbucaqlı tənzif parçasından istifadə etməklə havada olan toz hissəciklərinin tənəffüs yollarına zərərli təsirinin qarşısını almaq olar.
|