Qarabağ xanlığı: Redaktələr arasındakı fərq

|pul_vahidi = [[Pənahabad]]<ref name="Pul">Zemfira Hacıyeva. s.168.</ref> <br /> [[Abbası]]<ref name="Pul"/> <br /> [[Sahibqıran]]<ref name="Pul"/> <br /> [[Şahı]]<ref name="Pul"/>

[[Azərbaycan türkləri]] - 15.729 ailə<ref name="Etnik tərkib">Hüsеynоv Yunis. s.25.</ref><br />

|din = [[İslam]] ([[Şiəlik|Şiə]])<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.24.</ref>

[[1763]]-cü ildə Pənahəli xanın ölümündən sonra hakimiyyətə [[İbrahimxəlil xan]] gəldi. [[Xəmsə məliklikləri|Məlikliklər]]ə qarşı uğurlu müharibələr aparıldı. Ədəbiyyat və elm sahəsində Pənahəli xan dövrünə nisbətən daha çox irəliləyiş oldu.<ref name="Ədəbiyyat">Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.172.</ref> İbrahimxəlil xanın dövründə Şuşada [[Yuxarı Gövhər ağa məscidi|Gövhərağa məscidi]] inşa olundu. Lakin İbrahimxəlil xanın hakimiyyətinin sonlarında xüsusən də [[Ağa Məhəmməd şah Qacar|Ağaməhəmməd şah Qacar]]ın yürüşlərindən və [[Rusiya-İran müharibəsi (1804-1813)|Rusiya-Qacar müharibələri]]ndən sonra xanlıq zəifləməyə başladı. Ağaməhəmməd şah Qarabağa [[1795]] və [[1797]]-ci illərdə 2 yürüş etdi. İkinci yürüşdə [[Şuşa qalası]]nı ələ keçirməyə nail oldu. Lakin onun Şuşada qətlə yetirilməsindən sonra İbrahimxəlil xan hakimiyyətini yenidən bərpa edə bildi.<ref name="Başlıq"/>

[[İbrahimxəlil xan|İbrahimxəlil xan]]ın ölümündən sonra 1806-ci ildə hakimiyyətə [[Mehdiqulu xan]] gəldi.<ref name="Mehdiqulu">Zemfira Hacıyeva. s.66.</ref> 1805-ci ilin iyulunda, Kürəkçay müqaviləsindən sonra çar [[I Aleksandr]] tərəfindən [[general-mayor]] rütbəsi verilmişdir. Mehdiqulu xan siyasi təzyiqlər üzündən [[1822]]-ci ildə xanlığı tərk edərək İrana getmişdir. Bununla da Qarabağ xanlığı ləğv olunmuşdu.<ref>{{cite encyclopedia |last=Busse |first=H. | title= Abu’l-Fatḥ Khan Javānšīr | encyclopedia=Encyclopædia Iranica | accessdate=2011-10-09|url=http://www.iranicaonline.org/articles/abul-fath-khan-javansir-son-of-the-ruler-of-qarabag-ebrahim-kalil-khan-javansir-and-through-his-sister-brother-in-law-of-fath-ali-shah}}</ref> Mehdiqulu xan sonradan xaiş edərək [[1826]]-cı ildə Qarabağa döndü. Lakin ona sadəcə Qarabağda yaşamaq hüququ verildi və xan vəzifəsi bərpa olunmadı. Mehdiqulu xan [[1845]]-ci ildə vəfat etdi.<ref name="Mehdi Qulu xan">Mustafazadə Tofiq. s.206.</ref>

Qarabağ salnaməçilərinin hamısı Qarabağ xanlığının yaranmasını sarıcalılı [[Pənahəli bəy]]in adı ilə bağlayırlar. [[Mirzə Adıgözəl bəy]] [[Cavanşirlər sülaləsi|Cavanşir sülaləsi]]nin yaradıcısı olan Pənahəli bəyin əslən Sarıcalı tayfasından оlduğunu qеyd еtmişdir. [[Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği|Mirzə Camal Cavanşir]] isə оnun bu fikrini Cavanşirlərin [[Sarıcalı oymağı|Sarıcalı оymağı]]ndan оlmasını yazmaqla qəbul еdir. [[Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği|Mirzə Camal bəy Qarabaği]] "Qarabağnamə"sində yazır: ''"Mərhum [[Pənahəli xan|Pənah xan]]ın əsl-nəsəbi Qarabağın [[Cavanşir eli|Cavanşir еli]]ndəndir. Bu еl qədim zamanlarda [[Türküstan]]dan gəlmiş [[Bəhmənli еli]]nin bir qоlu оlan Sarıcalı оymağındandır. Bunların atababaları Cavanşir еli arasında məşhur, adlı-sanlı, çörəkli, mal-dövlət və еhsan sahibi оlmuş adamlar idilər".''<ref>Mustafazadə Tofiq. s.28.</ref><ref name="Cavanşirlər">Hüsеynоv Yunis. s.29-30.</ref>

[[Mirzə Yusif Qarabaği]] və [[Rzaqulu bəy Vəzirov|Rzaqulu bəy]] əsərlərində [[Qarabağ xanlarının siyahısı|Qarabağ xanları]]nın mənşəyi ilə bağlı məsələdə Mirzə Camalın bu barədə göstərilən mülahizələrinə istinad еtmişlər. Ancaq bu salnaməçilərdən [[Əhməd bəy Cavanşir]] və [[Mir Mehdi Xəzani|Mirmеhdi Xəzani]] əsərlərində əvvəl adları çəkilən müəlliflərdən fərqli оlaraq, Qarabağ xanlarının [[Türkdilli xalqlar|türk]]-türkmən dеyil, mоnqоl-tatar sоyundan оlmaları ilə bağlı rəvayətlərə üstünlük vеrmişlər. Ancaq оnların bu еhtimallarını mötəbər mənbələr təsdiq еtmir.<ref>Qarabağnamələr. I kitab. s.209.</ref> Bеlə ki, [[Fəzlullah Rəşidəddin]]in ''"[[Cəmi ət-Təvarix|Cami ət-təvarix]]"'' adlı əsərində sadaladığı [[mоnqоl tayfaları]]nın sırasında Cavanşir tayfasının adı çəkilməmişdir.<ref name="Cavanşirlər"/>

Qarabağın Otuz iki türkmən tayfasının içərisində Cavanşirlərin də adı çəkilmiş və оnların XVI-XVII əsrin əvvəllərində Qarabağda məskun оlduqları göstərilmişdir.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.29.</ref> [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] hakimiyyəti zamanı yazılmış "Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri" adlı rəsmi sənəddə isə yazılmışdır: ''"Cavanşir tayfasının Sarıcalı оymağ Xaçın nahiyəsində, Tərnəküt tоrpağında qışlayır. Güştağ adlı yеrdə yaylayır. [[Bayat qalası|Bayat]] tоrpağında Dоğalan və Zəliyan çayları kənarında əkinçiliklə məşğul оlurlar".''<ref>Hüsеynоv Yunis. s.30.</ref>

[[1736]]-cı ildə [[Muğan qurultayı]]nda Nadirin şah seçilməsinə [[Ziyadoğlular sülaləsi|Ziyadoğlular]], habelə İyirmidörd, Otuziki, Cavanşir tayfaları etiraz etmişdilər. [[Nadir şah Əfşar|Nadir şah]] eyni zamanda Qarabağda yaşayan Cavanşir, Otuz iki və [[Kəbirli eli|Kəbirli]] tayfa birləşmələrini də ona müxalif mövqedə dayandıqları üçün cəzalandırdı.<ref>''Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 65.'':{{oq|ru|Надир-шах счел нужным ослабить фамилию Зийяд-оглы, отделив от её владений земли пяти меликов Нагорного Карабага и кочевых племен Мильско-Карабагской степи, а также Зангезур. Все эти земли были подчинены непосредственно брату Надир-шаха Ибрахим-хану, сипахсалару Азербайджана, а владения кочевых племен казахлар и шамсаддинлу были подчинены царю (валию) Картлии Теймуразу.}}</ref> Onlardan bir çoxunu [[Xorasan]]ın [[Sərəxs|Sərəxs mahalı]]na köçürdü.<ref>Tofiq Mustafazadə. s.27-28.</ref> 1736-cı ildə [[Səfəvilər|Səfəvi]] hakimiyyətinə son qoyan Nadir şah [[Şirvan bəylərbəyliyi|Şirvan]], [[Qarabağ bəylərbəyliyi|Qarabağ]], [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi|Çuxursəəd]] və [[Təbriz bəylərbəyliyi|Təbriz]] bəylərbəyliklərini ləğv etdi və Azərbaycanı paytaxtı Təbriz, başçısı öz qardaşı [[İbrahim xan Əfşar|İbrahim xan]] olan vahid inzibati bölgüdə birləşdirdi.<ref>Ədalət Tahirzadə. s.14.</ref> Nadir şah [[Cavanşir eli|Cavanşir oymağı]]ndan da İbrahimxəlil ağanın oğlanları [[Fəzləli bəy Sarıcalı-Cavanşir|Fəzləli bəy]]i və [[Pənahəli xan|Pənahəli bəy]]i öz ordusunda xidmətə almışdı. Göstərdikləri şücaətə görə Nadir şah Fəzləli bəyi əvvəlcə naib, sonra [[Eşikağasıbaşı|eşikağası]] təyin etmişdi. Fəzləli bəy öldürüldükdən sonra onun vəzifəsini kiçik qardaşı Pənahəli bəyə tapşırdılar.<ref>Qarabağnamələr. III kitab. s.79.</ref>

Qardaşının taleyinin onu da gözlədiyindən şübhələnən Pənаhəli bəy [[1745]]-ci ildə Nadir şahın sarayını tərk edərək Qаrаbаğа qayıdır. Nаdir şаh [[Təbriz]] və [[Şamaxı|Şаmахı]] hаkimlərinə Pənаhəli bəyin tutularaq paytaxt [[Məşhəd]]ə gətirilməsini əmr edir. Lakin həmin dövrdə [[Cənubi Qafqaz]]da baş vermiş siyasi qarışıqlıqdan istifadə edən Pənahəli bəy təqiblərdən yayına bilir.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.65.</ref>

[[1747]]-ci ildə Nadir şahın qətlindən sonra [[Azərbaycan xanlıqları|Azərbaycanda iyirmi xanlıq]] meydana gəldi. Onlardan hər birinin Azərbaycan tarixində öz yeri və rolu vardır.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. s.14.</ref> Belə bir tarixi şəraitdə Pənahəli bəy Qarabağ xanlığının əsasını qoydu. Pənahəli bəy 200-ə qədər süvari ilə birgə Qarabağa gəlib özünü xan elan etdi. <ref>Zemfıra Hacıyeva. s.41.</ref> Bu haqda [[Həsən İxfa Əlizadə|Həsən İxfa]] ''"Şuşanın tarixi"'' əsərində yazır:<ref>Qarabağnamələr.III kitab. s.80.</ref>{{sitat|Həmin tarixdə Nadir şah Xorasanda öldürüldü. şahın ölüm xəbərini eşidən kimi Pənahəli bəy qızmış bir şirə döndü. Hər tərəfə hücum edərək onu narahat edən düşmənlərə zərbə endirdi. Xorasana və Gilana sürgün edilmiş Kəbirli, Cavanşir və başqa Qarabağ tayfalarının vətənə qayıtmağına şərait yaratdı. Pənahəli bəy onları qarşılamaq üçün Azərbaycan və İraq sərhədinə qədər gedib, onlara kömək göstərdi.}}

Nadir şah öldürüldükdən sonra [[Adil şah]] adı ilə məşhur olan qardaşı oğlu ''Əliqulu xan'' onun yerində hökmran oldu. [[Əmiraslan xan Qırxlı-Avşar|Əmiraslan xan]] isə onun tərəfindən Azərbaycan hakimi təyin edildi. Əmiraslan xan Pənahəli xanla görüşdü. Bu görüş zamanı Əmiraslan xan Pənahəli xana Adil şaha tabe olmağı təklif etdi. Pənahəli xan bu təklifi qəbul etdi və Adil şah tərəfindən ona xələt, qılınc və ''xan yazılı hökmünü'' verdi.<ref>Qarabağnamələr. II kitab. s.20.</ref> [[1748]]-ci ildə Adil şahın da öldürülməsindən sonra [[Əfşarlar (xanədanlıq)|Əfşarlar imperiyası]] tamamilə parçalandı və [[Pənahəli xan]] tam müstəqil hakimə çevrildi.<ref>Cahangir Hüseyn. s.1669-172.</ref>

[[1747]]-ci ildə məliklərin biri, [[Vərəndə mahalı|Vərəndə]] məliki [[Şahnəzə (məlik)|Şahnəzə]]r öz əmisi Hüsünü<ref group=q>Bəzi mənbələrdə ona Osip də deyilir.</ref> öldürüb hakimiyyətə keçdiyinə görə digər məliklərlə ədavətdə idi. Digər dörd məlik Şahnəzəri məlik kimi tanımaq istəmədilər va birləşib Vərəndəyə basqın etdilər, xeyli kəndi qarət etsələr də Şahnəzərə qalib gəb bilmədilər. Qış düşdüyü üçün öz mülklərinə çəkilib yazda basqını təkrar etmək qərarına gəldilər. [[Pənahəli xan]] Şahnəzərlə əlaqə yaratdı. Şahnəzər xoşluqla Pənahəli xanın hakimiyyətini qəbul etdi və öz qızı Hurizadı xanın oğlu [[İbrahimxəlil xan|İbrahimxəlil ağa]]ya ərə verdi.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.33.</ref>

[[Xaçın knyazlığı|Xaçın]] məlikini aradan götürmək üçün Pənahəli xan [[Xındırıstan]] kəndxudası Mirzəxanı çağırıb bildirdi ki, əgər o, Xaçın məliki [[Allahverdi (məlik)|Allahverdi]]ni tutub onlara təhvil versə, əvəzində özü məlik rütbəsi ala bilər. Mirzəxan belə də etdi. Beləliklə Xaçın məlikliyi də Qarabağ xanından asılı vəziyyətə düşdü. Digər məlumatlara görə isə, Xaçın məliki [[Ballıca oymağı]] yanında qızğın müqavimət göstərdikdən sonra oğlanları ilə birlikdə qılıncdan keçirildi. [[Dizaq mahalı|Dizaq]] məliki [[Yeqan (məlik)|Yeqan]] da öz oğulları və qohumları ilə birlikdə kəskin müqavimət göstərmiş, lakin onların bir hissəsi qırılmış, bir hissəsi isə [[İslam]] dinini qəbul etmişdi. [[Çiləbörd mahalı|Çiləbörd]] məliki Allahqulu Pənahəli xanın təbəəliyini qəbul etdi. Lakin bir müddət sonra yeni Çiləbörd məliki Hətəm [[Talış mahalı|Talış]]da hakimiyyəti ələ keçirmiş [[məlik Usub]]la ittifaqa girərək Pənahəli xana qarşı mübarizəyə başladı. Darmadağın olan məliklər məğlubiyyətə uğrayıb [[Gəncə xanlığı]]na qaçdılar və 7 il [[Şəmkir mahalı]]nda yaşadılar. Yalnız Qarabağ xanına itaət göstərdiklərini bildirdikdən sonra onlara geri qayıtmaq icazəsi verildi.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.45-46.</ref>

Qarabağ xanlığı ərazisində mərkəz, təhlükə zamanı isə sığınacaq rolunu oynaya biləcək əhəmiyyətli bir yaşayış məntəqəsi yox ıdi. Buna görə də xanın əmri ilə 1748-ci ildə [[Kəbirli mahalı]]nda Bayat qalası inşa olundu.<ref>{{Cite web|title=Karabakh Foundation - Shusha|url=http://karabakhfoundation.org/regions/shusha/|accessdate=17 August 2010}}</ref><ref>{{cite book|title=War Against Azerbaijan - Targeting Cultural Heritage|last1=|first1=|authorlink=|coauthors=|year=2007|publisher=|location=|isbn=978-9952-8091-4-5|page=|pages=|url=http://www.war-culture.az/|accessdate=August 17, 2010}}</ref> Qalanın tikilmə səbəblərindən biridə Qarabağ ərazisini tam tabe etmək olduğu üçün idi. Bu isə Nadir şah zamanında Qarabağa köçmüş [[Xəmsə məliklikləri]]ni narahat edirdi. Məliklər siyasi cəhətdən müstəqil olmaq istəyirdilər və buna görə də Pənahəli xanın güclənib öz hakimiyyətini bütün Qarabağ ərazisinə yaymasına müqavimət göstərirdilər.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.45-46.</ref>

Onlar güclü hərbi qüvvəyə malik Hacı Çələbini Pənahəli xana qarşı çıxmağa təhrik edə bildilər. Hacı Çələbi Şamaxı xanı [[Hacı Məhəmmədəli xan]] ilə birləşərək Qarabağ xanlığına basqın etdi. Pənahəli xan əvvəlcədən bütün elatı Bayat qalasına toplamışdı. O, hər iki-üç gündən bir atlı dəstə ilə qaladan çıxaraq düşmənə qəfil həmlələr edirdi. Uzun sürən , nəticəsiz mühasirədən sonra Hacı Çələbi və müttəfiqi Şirvan xanı geri çəkildilər. Hacı Çələbi geri dönərkən məşhur olan bu kəlаmını işlətdi: ''"Pənahəli xan indiyə kimi sikkəsiz qızıl idi, biz də gəlib sikkə vurduq və geri qayıtdıq".''<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.66-67.</ref>

[[1748]]-ci ildə [[Hacı Çələbi xan|Hacı Çələbi]]nin hücumundan sonra və yaz və yay vaxtı əhali yaylağa getdiyindən [[Bayat qalası]]nın ətrafında əhali azaldı. Bayatın coğrafi şəraitində yaranmış əlverişizliklərlə əlaqədar olaraq qərara alındı ki, qala həm dağ, həm də aranla əlaqədar olsun. Bu məqsədlə məşvərətdən sonra [[Ağdam]]ın 5-6 kilometrliyində yerləşən və Şahbulaq adlanan yerdə qala və istehkam düzəltmək qərara alındı. Şahbulaqda inşaat işlərinə başlanıldı və 1749-cu ildə Şahbulaq kiçik qala-şəhər halına salındı. Burada hamam, bazar, məscid və başqa zəruri binalar tikildi. Pənahəli xan Bayatdan və ətraf kəndlərdən öz adamlarını [[Şahbulaq qalası]]na köçürtdü.<ref>Qarabağnamələr. III kitab. s.82.</ref>

[[1749]]-cu ildə şamaxılı [[Hacı Məhəmmədəli xan]] şəkili Hacı Çələbi xan, qarabağlı Pənahəli xan, gəncəli [[Şahverdi xan Ziyadoğlu-Qacar|Şahverdi xan]] ilə birlikdə [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya]]ya hücum etmək üçün razılığa gəlirlər. Lakin İrəvan xanının xəbərdarlığı ilə baş verə biləcək hadisəyə qarşı [[II İrakli]]nin hazırlığı bu ittifaqın pozulması ilə nəticələnir.<ref>Bayramova Nailə. s.44.</ref> Həmin ildə ildə Pənahəli xan 4000 qoşunla [[İrəvan xanlığı]]na basqın etdi. Qarabağ qoşunları əsasən, ''"[[Üçkilsə|Üç kilsə]]"'' monastırının ətrafındakı kəndləri qarət edərək bir çox əsir və qənimətlə geri döndülər.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. s.83.</ref>

1749-[[1750]]-ci illər arasında Pənahəli xan Gəncəyə hücum edib şəhərin bir hissəsini tutdu. Gəncəli Şahverdi xan şəkili Hacı Çələbi xanı və [[Car-Balakən azad camaatlığı|car]]lıları köməyə çağırdı. Lakin Pənahəli xan onlarla sövdələşib geri qayıtmalarma nail oldu. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Şahverdi xan gürcü çarları [[II Teymuraz]] və II İrakliyə müraciət etdi. Qarabağ xanının Gəncəni tutduqdan sonra gürcülərin zəbt etdikləri Qazax və Borçalını tələb edəcəyindən narahat olan çarlar Şahverdi xanın yardıma gəldilər. Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Pənahəli xan Şahverdi xandan 450 tümən bac alıb geri döndü.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.44.</ref><ref>Бабаев Эльгюн. s.15.</ref>

[[İran]]dakı fеоdal ara müharibələri şəraitində, [[Şahbulaq qalası]] da о qədər еtibarlı sığınacaq dеyildi. Təcili tədbirlər görülməli və daha еtibarlı, möhkəm qala salınmalı idi. Artıq yuxarıda dеyildiyi kimi, Pənahəli xan gеniş tərkibli məsləhət şurası çağırdı və yеni qala salınması haqqında qəti fikrə gəlindi. Bеləliklə tеzliklə Azərbaycan ərazisində yеni bir şəhərin əsası qoyuldu. Qarabağ xanlığının yеni paytaxtı- – [[Şuşa qalası]]nın tikilməsinə qərar vеrildi.<ref>Hüsеynоv Yunis.37.</ref>

XVIII əsrin 50-ci illərində [[Şəki xanlığı]]nın güclü mövqeyi və оnun getdikcə daha da möhkəmlənməsi Qarabağ, Gəncə xanlıqlarını və Kartli-Kaxеt çarlığını narahat edirdi. Bu məqsədlə Naxçıvan xanı [[Heydərqulu xan Kəngərli|Heydərqulu xan]] XVIII əsrin 50-ci illərində Pənahəli xanın görüşünə getmişdi. [[1752]]-ci ildə həyata keçirilən həmin yürüşdə gəncəli Şahverdi xan, qaradağlı [[Qasım xan]], irəvanlı [[Hüseynəli xan Ziyadoğlu-Qacar|Hüseynəli xan]], xoylu [[Əhməd xan Dünbili|Əhməd xan]] da iştirak edirdilər.<ref>Fuad Əliyev, Mirabdulla Əliyev. s.58.</ref> Xanlar [[Hacı Çələbi xan|Hacı Çələbi]]yə qarşı birgə hərəkət еtmək üçün aralarında razılığa gələrək bu barədə [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxeti]] çarına da məktub göndərdilər. Öz növbəsində II İraklı xanlara yazdığı cavab məktubunda оnlarla həmfikir оlduğunu bildirmiş və оnlara Gəncəyə gəlməyi məsləhət görmüşdü. Lakin Çar müttəfiqlərinə xəyanət edərək xanların dördünü də Gəncə yaxınlığında [[Qızılqaya (Göygöl)|Qızılqaya]] adlı yerdə (21 mart 1752) həbs etdirdi.<ref>Hüsеynоv Yunis.96.</ref> Gəncəli Şahvеrdi xanın nökərindən bu hadisəni еşidən Hacı Çələbi [[Kür çayı]]nı kеçərək [[Nizami Gəncəvi|Şеyx Nizami]]nin qəbri yanında baş vеrmiş döyüşdə İraklini məğlub еdərək xanları azadlığa buraxdı.<ref>Qarabağnamələr. I kitab. s.50.</ref>

[[1757]]-ci ildə [[Qacar şahlarının siyahısı|Qacar şahı]] taxtına ən güclü namizəd olan [[Məhəmmədhəsən xan Qovanlı-Qacar|Məhəmmədhəsən xan Qacar]] Qarabağa hücum etdi. O, Araz çayını keçib Şuşa qalasının yaxınlığında düşərgə saldı. Lakin Məhəmmədhəsən xan bir ay burada qalsa da qalaya yaxınlaşa bilmədi. Üstəlik, xanın Qarabağ sakinlərindən ibarət xırda hərbi dəstələri düşmənə qəfıl basqınlar edir, onun atlarını və əmlakını ələ keçirirdilər.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.55.</ref> Beləliklə, Məhəmmədhəsən xan təxminən bir ay Şuşa ətrafında qalsa da, heç bir uğur qazana bilmədi.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.76.</ref>

[[1759]]-cu ildə Qarabağ [[Fətəli xan Əfşar]]ın hərbi yürüşünə məruz qaldı. Fətəli xan öz qüvvələrini səfərbər еdərək 1759-cu ildə Gəncə və Qarabağa hücum еtdi. Fətəli xan Əfşar Qarabağ xanlığının ayrı-ayrı mahallarını tutaraq, paytaxtı Şuşaya yaxınlaşdı və şəhəri mühasirəyə aldı. Pənahəli xanın müdafiəyə hazırlaşması qalanın qısa müddətdə alınması işini çətinləşdirdi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.41.</ref> Bunu nəzərə alan Fətəli xan Əfşar şəhərin altı kilоmеtrliyində ([[Ballıca çayı]] ilə [[Xоcalı çayı]] arasında) müdafiə əhəmiyyəti оlan istеhkamların salınmasını əmr еtdi. O zaman [[Çiləbörd mahalı|Çiləbörd]] və [[Talış mahalı|Talış]] məlikləri - [[Məlik Hatəm]] və [[Məlik Usub]] da Fətəli xanın yanına gəlib onun qoşunu ilə birləşdilər və burda özləri üçün ayrıca səngər qurdular.<ref>Qarabağnamələr. II kitab. s.26.</ref>

Fətəli хаnın qоşunlаrı gündən-günə qаlаyа dоğru irəliləyirdilər. Şuşаyа gеdən yоllаr bаğlаndığı üçün оrаdа аzuqə, hərbi sursаt gеt-gеdə аzаlır və yеni-yеni çətinliklər mеydаnа çıхırdı. Mühаribənin sоn günlərində [[Urmiya xanlığı]]nın döyüşçüləri аrtıq qаlа divаrı ətrаfındа döyüşürdülər. Şəhər süqut еtmək təhlükəsi qаrşısındа idi. Yаrаnmış vəziyyətlə əlаqədаr оlаrаq Pənаhəli хаn Fətəli хаnlа sаziş bağladı<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.76.</ref> və oğlu [[İbrahimxəlil xan|İbrahimxəlil ağa]]nı ona girov kimi verdi.<ref>Qarabağnamələr. I kitab. s.53.</ref>

Bu dövrdə mərkəzi İranda öz hakimiyyətini xeyli möhkəmləndirən [[Kərim xan Zənd]], Fətəli xan Əfşarın ən böyük rəqiblərindən biri idi. Müstəqil siyasət yeridən [[Azərbaycan xanlarının siyahısı|Azərbaycan xanları]]nın əksəriyyəti isə Kərim xanın hakimiyyətini qəbul etmək niyyətində deyildilər. Bu dövrdə [[Cənubi Azərbaycan]] xanlıqlarının çoxu Fətəli xan Əfşarın hakimiyyəti altında idi. Fətəli xan Qarabağda olduğu zaman taxt-taca digər iddiaçı Kərim xan Zənd öz qüvvələrinin toplayıb [[İsfahan]] və [[Şiraz]]ı tutdu.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.56.</ref>

[[1760]]-cı ildə isə artıq Azərbaycana hücum etdi və [[Təbriz xanlığı|Təbriz]]i mühasirəyə aldı. Kərim xanın Cənubi Azərbaycana hücumu Fətəli xana öz qüvvələrini Azərbaycanın şimalından cənubuna keçirməyə vadar etdi. [[1761]]-ci ilin yayında Kərim xan yenidən Azərbaycana hücum etdiyi zaman Fətəli xan onu Ucan düzündə, Qaraçəmən kəndi yaxınlığında qarşıladı. Baş verən döyüşdə üstünlük əvvəlcə Fətəli xanın tərəfində olsa da, müttəfiqi Xoylu [[Şahbaz xan Dünbili|Şahbaz xan]]ın xəyanət edərək düşmən tərəfə keçməsi onu çətin vəziyyətə saldı. Bu səbəbdən Fatəli xan [[Urmiya qalası]]na çəkilməli oldu.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.47.</ref>

Kərim xan Zənd Pənahəli xanın yanına еlçilər göndərib Fətəli xana qarşı müharibədə оna müttəfiq оlmağı təklif еtdi.<ref>{{cite book|last=Swietochowski|first=Tadeusz|authorlink=|title=Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition|publisher=Columbia University Press|year=1995|location=|isbn=0-231-07068-3|page=3}}</ref> Оnun [[Pənahəli xan]]a göndərdiyi məktubda dеyilirdi: ''"Fətəli xan bizim nəinki təkcə düşmənimiz, hətta qanlımızdır. Sizə qarşı da оlduqca yaramaz işlər görmüş, andını, pеymanını pоzmuşdur. Sənin оğlunu məkr və hiylə ilə aparıb məhbus еtmişdir. İndi var qüvvə ilə bizə kömək еtməli və bu işdə hеç şеydən müzayiqə еtməməlisən. Çünki intiqam alsaq və оğlunu xilas еtsək, siz sеvindiyiniz kimi biz də arzumuza çatmış оlacağıq".'' Fətəli xanın asılılığından çıxmaq istəyən Pənahəli xan sеçmə döyüşçüləri ilə [[Araz çayı|Araz]]ı kеçib Kərim xanın qоşunları ilə birləşdi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.43-44.</ref>

| isbn = 0-521-47340-3}}</ref> və onların özündən asılılığını təmin etmiş oldu.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.48.</ref>

Pənаhəli хаn 1763-cü ildə Şirаzdа – Kərim хаnın sаrаyındа vəfаt еtdi. Vəsiyyətinə görə Qarabağa gətirilib, [[Ağdam]]da dəfn еdildi. Tаriхçi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov|Аbbаsqulu аğа Bаkıхаnоv]] "''[[Gülüstani-İrəm|Gülüstаni-İrəm]]"'' əsərində yаzır: ''"Pənаh хаn Şirаzdа vəfаt еtdi, nəşi də Qаrаbаğа göndərildi. [Xalq arasında] Dеyirlər ki, Pənаh хаn cəsаrətli, sаdə, хоşrəftаr tədbirli bir əmir оlmuşdur".''<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.78.</ref>

[[Pənahəli xan]]ın ölümündən sonra Qarabağa qayıdan [[İbrahimxəlil xan|İbrahimxəlil ağa]] böyük qardaş hesab olunduğu üçün xan taxtıının ona verilməsini təbb etdi və hakimiyyətə yiyələndi. O, avar [[IV Ümmə xan|Ümmə xan]]ın bacısı Bikə ağaya evləndi və beləliklə də böyük hərbi gücə malik bir müttəfiq əldə etdi. Sonralar İbrahimxəlil xan Şəkili [[Səlim xan]]ın bacısını da aldı və bu yolla [[Şəki xanlığı]]na təsir etmək imkanı qazandı. [[Mehrəli bəy Sarıcalı-Cavanşir|Mehrəli bəy]] qardaşına müqavimət göstərə bilməyəcəyini başa düşərək kömək almaq üçün [[Kərim xan Zənd]]in yanına qaçdı. Kərim xandan ona kömək göstərməsini xahiş etdi. Lakin [[Zəndlər sülaləsi|İran]]ın daxili işləri ilə məşğul olan Kərim xan onun xahişini yerinə yetirməyə imkan tapmadı. [[1779]]-cu ildə Kərim xan Zəndin vəfatından sonra Mehrəli bəy İbrahimxəlil xanın rəqibi Qubalı [[Fətəli xan (Quba xanı)|Fətəli xan]]ın yanına pənah apardı.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.59.</ref>

İbrahimxəlil xan [[Xəmsə məliklikləri|Xəmsə məlikləri]]nin bölüşdürücülük hərəkətlərinə son qoydu. [[1781]]-ci ildə ona tərəfdar olan [[Vərəndə mahalı|Vərəndə]] və [[Xaçın knyazlığı|Xaçın]] məliklərinin qüvvələri ilə birlikdə [[Dizaq mahalı|Dizaq]] məliki İsayı Tuğ qalasında mühasirəyə aldı. Müqavimət göstərə bilməyən İsay təslim oldu. Onu tutub həbsxanaya saldılar və orada boğdular. Hakimiyyət İsayın qardaşı oğlu Bahtama keçdi. Ancaq, çox keçməmiş Bahtam da İbrahimxəlil xana qarşı mübarizəyə başladı.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.125.</ref>

[[1783]]-cü ildən etibarən İbrahimxəlil xanla separatçı məliklər arasında münasibətlərin pisləşməsi [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]]nın təhriki ilə daha da güclənir. Rusiya onların köməyi ilə Qarabağda xristian dövləti yaratmağa çalışırdı. İbrahimxəlil xan diplomatik yolla separatçıları [[Şuşa qalası|Şuşa]]ya toplayır. Sənədlər əsasında onların Qarabağ xanlığına xəyanətini sübuta yetirərək həbs etdir ([[Məlik Apo|Apo]]nu və [[Məlik Məclum|Məclum]]u) həbs edib Şuşa qalasına saldı. [[Məlik Bahtam|Bahtam]] isə siyasi məhbus kimi [[Ərdəbil xanlığı|Ərdəbil xanı]]na verilir.<ref name="məliklər">{{cite web

Sonra isə xəyanətkar məliklərin müttəfiqi [[Gəncəsər monastırı|Qansazar monastırı]]nın katolikosu beş qardaşı ilə birlikdə ələ keçirilir və layiqli cəzalarını alırlar. Xanın süvari dəstəsi qəfildən Qansazar monastrının üzərinə hücum edərək onu dağıtdı, [[katalikos İohannes]]i və onun beş qardaşını tutub, Şuşaya gətirdilər. [[1786]]-cı ildə İohannes zəhər verilib öldürüldü. Sonra [[yepiskop Sarkis]] də daxil olmaqla katalikosun qardaşları azad olundular. Qanzasar monastrı 8 min tümən cərimə olundu Yeni Alban katalikosunun iqamətgahı artıq Qanzasar yox [[Amaras monastırı|Amaras monastrı]] oldu.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.149.</ref>

Şuşa həbsxanasından qaçmağa müvəffəq olan məliklər [[Tbilisi|Tiflis]]ə gələrək buradan [[II İrakli]] və rus ordusunun polkovniki [[Stepan Burnaşov|Burnaşov]]la birlikdə yeni qəsd hazırlayırlar. Birləşmiş qüvvələrin ''"xaç yürüşü"'' [[1787]]-ci ilin sentyabrında başlayır. Onlar [[Gəncə xanlığı|Gəncə]]yə qədər irəliləyirlər. Lakin [[1787]]-[[1791]]-ci illərin [[Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1787-1792)|Rusiya-Osmanlı müharibəsi]]nin başlanması bu avantüranın dayandırılmasına səbəb olur.<ref name="məliklər"/>

İbrahimxəlil xanın müxalif qardaşı [[Mehrəli bəy Sarıcalı-Cavanşir|Mehrəli bəy]] isə 1785-ci ildə [[Bakı xanlığı|Bakı]]dan [[Fətəli xan (Quba xanı)|Qubalı Fətəli xan]]ın düşərgəsinə gedərkən, Fətəli xanla mübarizə aparan [[Ağası xan Xançobanlı|Ağası xan]]ın oğlu Əhməd bəy tərəfindən öldürüldü.<ref>Qarabağnamələr. I kitab. s.170.</ref> Fətəli xan Mehrəli bəyin cənazəsini Qarabağa göndərdi. Mehrəli bəyin ölümü Qarabağ və Quba xanları arasındakı soyuq münasibətlərə son verdi. İbrahimxəlil xan Fətəli xana Şamaxı xanlığı ilə müharibədə dəstək verərək ordu dəstəsi göndərdi. <ref name="İsgəndər bəy Hacınski">İsgəndər bəy Hacınski. s.13.</ref>

[[1791]]-ci ildə Xaçın məliki [[Məlik Şahnəzər|Şahnəzər]] öldü. Onun dörd oğlu - Cümşüd, Hüseyn, Canbəxş və Cahangir qalmışdı. İbrahimxəlil xan məlikliyə Şahnəzərin qanuni arvadı Taquya xanımdan olan oğlu Cümşüdü deyil, öz arvadı Hurizad xanımın doğma qardaşı olan və Sona xanımdan doğulmuş [[Məlik Hüseyn|Hüseyn]]i təyin etdi. Bu isə digər məliklərin narazılığma səbəb oldu. Canbəxş [[Ağa Məhəmməd şah Qacar|Ağaməhəmməd xan Qacar]]a müraciət etdi və məliklik haqqında fərman aldı. Lakin məlik Hüseyn Canbəxşin evinə basqın etdı, Canbəxş digər doğma qardaşı Cahangirlə şamaxılı [[Mustafa xan (Şamaxı xanı)|Mustafa xan]]ın yanına qaçdı.<ref name="Cavad xan">Mustafazadə Tofiq. s.152.</ref>

[[1780]]-ci illərdə Qarabağ xanlığı Qubalı Fətəli xanın hücumuna məruz qaldı. Müqavimət göstərə bilməyəcəyini başa düşən İbrahimxəlil xan [[Şuşa qalası]]na çəkildi. [[Quba xanlığı]]nın qoşunları ətraf əraziləri qarət edərək böyük qənimət əldə etdilər. Lakin Fətəli xan Qarabağın içərilərinə doğru irəliləmədi və qnimətlərlə Qubaya geri döndü. [[1781]]-ci ilin bаşlаnğıcındа yenidən Qarabağa hücum еdən Fətəli хаn, bu dəfə Qаrаbаğın içərilərinə irəliləyə bildi. Əsir götürdüyü оbаlаrı Qubа хаnlığı ərаzisinə köçürdü. О, bu yоllа Qаrаbаğın iqtisаdi və hərbi qüdrətini sаrsıtmаq istəyirdi.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.99.</ref>

[[1783]]-cü ildə Fətəli xan Şuşanı almaq və Qarabağ xanlığının varlığına son qoymaq məqsədilə özündən asılı olan [[Şirvan xanlığı|Şamaxı]] hakimləri [[Məhəmmədsəid xan|Məhəmmədsəid]] və [[Ağası xan Xançobanlı|Ağası]] xanlar, Şəkili [[Əbdülqədir xan]], Muğanlı [[Tale Həsən xan]], Tarki hakimi [[Murtuza Əli]], Lənkəranlı [[Qara xan (Talış xanı)|Qara xan]] və daha bir neçə Dağıstan hakimlərinin qüvvələrini də toplayaraq 13 min nəfərlik orduyla Qarabağa doğru yürüşə başladı.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.59.</ref> İbrahimxəlil xan Şuşa qalasını möhkəmləndirərək hadisələrin gedişini gözləyirdi. Fətəli xan da Şuşanı ala bilməyəcəyini düşünüb ətraf kəndləri qarət etdi, xeyli əsir götürərək geri qayıtdı.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.132.</ref>

[[1785]]-ci ildə İbrahimxəlil xanın Fətəli xanın sarayında yaşayan qardaşı [[Mehrəli bəy Sarıcalı-Cavanşir|Mehrəli bəy]]in ölümündən sonra Qarabağ və Quba xanlıqları arasındakı münasibətlər müəyyən qədər düzəlsə də [[1786]]-cı ildə İbrаhimхəlil хаnın [[Talış xanlığı|Lənkəran хаn]]ı ilə birləşib Şamaxıya yürüşü münasibətləri yenidən pozdu. Оnlаrın Məhəmmədsəid хаnı kənаrlаşdırıb yеrinə kоr qаrdаşı Аğаsı хаnı hakim qоymаq istədiklərini duyаn Fətəli хаn bu yürüşü еşidib [[Salyan|Sаlyаn]]dаn Şаmахıyа gəldi və İbrаhimхəlil хаnа Məhəmmədsəid хаnа tохunmаmаğı təklif еtdi. Fətəli хаnın təklifi rədd оlunduğundаn о, böyük məbləğdə pul mükаfаtı vеrib Qаrаbаğ və Lənkəran хаnlаrını Şirvаndаn gеtməyə rаzı sаldı. [[1787]]-ci ilin dеkаbr аyının əvvəllərində Fətəli хаn [[ləzgilər]]dən tоplаdığı qоşunlа Qаrаbаğа yürüş еtdi. İbrаhimхəlil хаn [[IV Ümmə xan|Ömər (Ummа) хаn Аvаr]]dаn аldığı yаrdımçı hissə ilə [[Kür çayı|Kür]]ün yахınlığındа Fətəli хаnı qаrşılаdı. Döyüşdə tərəflərdən heç biri üstünlüyü ələ ala bilmədilər.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.101.</ref>

[[1786]]-cı ildə İbrahimxəlil xan [[Gəncə xanlığı|Gəncə]]də boş qalmış xan taxtına öz yaxın adamını çıxarmaq istəyirdi. Həmin ildə [[İbrahimxəlil xan]]ın vasitəçiliyi ilə [[Cavad xan]] Gəncə xanlığının hakimi təyin olundu. Cavad xanın qardaşı Rəhim bəy isə qaçaraq II İrakliyə sığındı.<ref>Бабаев Эльгюн. s.32.</ref>

Cavad xan II İraklini özünə güclü düşmən hеsab еdirdi. [[Ağaməhəmməd xan Qacar]]ın Cənubi Qafqaza hücumu ərəfəsində Cavad xan II İrakliyə hər il ödədiyi bacı vеrməkdən imtina еtdi. [[1795]]-ci ildə Cavad xan, Ağaməhəmməd xanın [[Tiflis]]ə hücumuna ərzaq və qoşunla köməklik etdi həmçinin Ağaməhəmməd xana tabelik bildirdi. Digər tərəfdən də yaddan çıxarmaq оlmaz ki, Ağa Məhəmməd xan Qacar və Cavad xan еyni tayfanın nümayəndələri idilər. <ref>Hüsеynоv Yunis. s.105.</ref>

Cavad xanın Ağaməhəmməd xana köməyinə cavab olaraq [[1797]]-ci ilin əvvəllərində Qarabağ və [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya]] qoşunları Gəncəyə doğru hücuma başladılar. [[Gəncə qalası]] yaxşı möhkəmləndirildiyi üçün mühasirə uzanaraq 4 aydan artıq davam etdi. Bu müddət ərzində müttəfiqlərin ordusu şəhərin ətrafındakı kəndləri qarət etdilər. Uzun müddət mühasirədə qalan şəhər əhalisi arasında da itkilərin sayı getdikcə artırdı. Qalanın uzunmüddətli müqaviməti gürcü çarı II İraklini 7 min nəfərlik əlavə qoşun çağırmağa məcbur etdi. Bu xəbəri eçidən Cavad xana İbrahimxəlilxəlil xanla danışıqlara başladı. Aparılan danışıqlar nəticəsində Cavad xan hər il İbrahimxəlilxəlil xana 10 min, II İrakliyə isə 15 min tümən xərac ödəməyi, öz oğlu və bacısını isə Qarabağ xanına girov verməyə razılaşdı. Beləliklə tərəflər arasında sülh imzalandı və müttəfiqlər qalanın mühasirəsini dayandıraraq geri döndülər.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.169.</ref>

XVIII əsrin 80-cı illərinin əvvəllərində İbrahimxəlil xan Kartli-Kaxeti çarı II İrakli və [[Hüseynəli xan Ziyadoğlu-Qacar|Hüseynəli xan]]la birlikdə [[Abbasqulu xan Kəngərli|Abbasqulu xan]]ın [[Naxçıvan xanlığı]]nda hakimiyyətə gətirilməsinə yardım etdi. Ancaq, Xoylu [[Əhməd xan Dünbili|Əhməd xan]] Abbasqulu xanın əmisi oğlu [[Cəfərqulu xan Kəngərli|Cəfərqulu bəyi]] dəstəkləyirdi. Bu işdə yardım almaq üçün [[Kərim xan Zənd]]in ölümündən sonra Mərkəzi İranda hakimiyyəti ələ keçirtmiş [[Əlimurad xan Zənd|Əlimurad xan]]a müraciət etdi. [[1783]]-cü ildə Əlimurad xan Gülşirəli xanı hərbi qüvvə ilə Naxçıvana göndərdi. Abbasqulu xan Naxçıvanı tərk edib, Tiflisə, II İraklinin yanına qaçdı. Abbasqulu xan yenidən hakimiyyətə qayıtmaq üçün II İrakli ilə bərabər İbrahimxəlil xana da müraciət edirdi.<ref>Fuad Əliyev, Mirabdulla Əliyev. s.59.</ref>

Naxçıvandakı hakimiyyət dəyişikliyi haqqında Qarabağlı İbrahimxəlil xan və Xoylu Əhməd xan arasında müqavilə imzalandı. Tərəflər [[Təbriz xanlığı|Təbriz]]i tutub əldə edilmiş qəniməti bölmək, daha sonra Naxçıvanı ələ keçirib, 1783-cü ildə Əlimurad xan tərəfindən devrilmiş Abbasqulu xanı hakimiyyətə gətirmək barədə razılığa gəldilər. Əldə olunmuş razılaşma əsasında [[İbrahimxəlil xan]] qoşunla Naxçıvana tərəf hərəkət etdi. İbrahimxəlil xanın qoşunları Naxçıvan xanlığının ərazisinə daxil oldular və Cəfərqulu xan [[Şərur çayı]] sahilindəki bir qalada gizləndi. [[1785]]-ci ilin mayın əvvəllərində İbrahimxəlil xanın qoşunu Naxçıvan qalasını ələ keçirib, Abbasqulu xanın Naxçıvanda hakimiyyətini bərpa etdi. Lakın Cəfərqulu xanı tutmaq mümkün olmadı. Naxçıvan tərk edən Cəfərqulu xan Xoylu Əhməd xanın köməyi ilə bir neçə qalam ələ keçirmiş, [[Hacı Dəmir qalası]]nı özünə iqamətgah seçmişdi.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.134.</ref>

İbrahimxəlil xan bu yürüşdəki uğursuzluqdan sonra vaxt itirmədən Təbrizə doğru hərəkət etməyi qərara aldı. Lakin [[Əhməd xan Dünbili|Əhməd xan]]la müttəfiqliyə ümid olan Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan aldanmışdı. Belə ki, İbrahimxəlil xan yolda olarkən artıq Xoy qoşunları Təbrizi tutmuşdular. ''Əhməd xan bildirdi ki, o, Təbrizdə yalnız hakimiyyəti dəyişmişdir və buna qohum kimi hüququ vardır. Lakin Naxçıvan xanı Cəfərqulu xanı öz himayəsinə götürüb artıq İbrahimxəlil xanın onun işlərinə qarışmağa ixtiyarı yoxdur. Çünki Naxçıvana sahib olmaq üçün İsfahanın hakimi tərəfindən fərman Cəfərqulu xana verilmişdir.''<ref>Fuad Əliyev, Mirabdulla Əliyev. s.69-70.</ref>

İbrahimxəlil xan Naxçıvanı tərk etdikdən bir müddətdən sonra Cəfərqulu xanın qardaşı, [[Kəlbəli xan Kəngərli|Kəlbəli xan]] Abbasqulu xanı hakimiyyətdən kənarlaşdırıb özünü [[1787]]-ci ildə xan elan etdi. Bu zaman [[II İrakli]] İbrahimxəlil xanın Naxçıvanı tutduğu xəbərini eşidib knyaz [[İvan Baqration]]u İbrahimxəlil xanın Naxçıvanda möhkəmlənməsinə yol verməmək üçün qoşunla Naxçıvana göndərmişdi. Lakin artıq Naxçıvanı ələ keçirmiş Kəlbəli xan gürcü qoşunlarını qalaya buraxmadı. Knyaz Baqration Naxçıvan qalasını mühasirəyə alıb İbrahimxəlil xanın dalınca bir dəstə göndərdi. Həmin dəstə Sisyan ətrafında az sayda Qarabağ dəstəsi ilə qarşılaşdı. İki tərəf arasında baş verən döyüşdə Qarabağ qoşunları geri çəkildilər. Baqrationun Naxçıvanı tutmaq səyi puça çıxdı və gürcü dəstələri geri döndülər.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.136.</ref>

[[1788]]-ci ildə İbrahimxəlil xan [[Ağa Məhəmməd şah Qacar|Ağaməhəmməd xan]]ın [[Fars ostanı|Fars]] və [[Şiraz şəhristanı|Şiraz]] tərəflərdə olduğundan istifadə edərək, Xoyu özünə tabe etmək fikrinə düşdü. Lakin Qarabağ xanı uğur qazana bilmədi. Əhməd xanın ölümündən sonra Xoy xanlığmda hakimiyyətə gəlmiş Cəfərqulu xan İbrahimxəlil xanın [[Mərənd xanlığı|Mərənd]]ə daxil olması xəbərini eşidib onun qarşısını kəsmək üçün hərəkətə başladı. Mərənd yaxınlığında baş verən hərbi toqquşmada İbrahimxəlil xan məğlub olub geri çəkildi. Хаnın vəziri [[Molla Pənah Vaqif|Mоllа Pənаh]], sərkərdəsi Fərzi bəy Sаrıcаlı-Cаvаnşir əsir düşdü. İbrаhimхəlil хаnın sülh təklifi ilə əsirlər аzаd еdildilər.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.79.</ref>

[[XVIII əsr]]in II yarısında [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]]ın bеynəlxalq vəziyyəti [[Rusiya İmperiyası|çar Rusiyası]] və [[Osmanlı İmperiyası|Оsmanlı]]nın mövqеyi ilə sıx bağlı оlmuşdur. Bеlə ki, bu dövrdə Azərbaycanın şimal-şərqindəki xanlıqlar Rusiya ilə, qərb və cənub-qərb hissəsində yеrləşən xanlıqlar isə çоx zaman Оsmanlı Türkiyəsi ilə daha sıx təmasda оlurdular. Ancaq [[Azərbaycan xanlıqları]]nın Оsmanlı dövləti ilə qarşılıqlı münasibətləri bеynəlxalq vəziyyətin təsiri altında tənzimlənirdi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.91.</ref> Bu dövrdə Azərbaycan uğrunda mübarizə aparan Rusiya və Osmanlı imperiyası ilə müqayisədə [[Qacarlar]] çox zəif idilər. Bu mübarizədə Qacarların yeganə üstünlüyü onda idi ki, bir vaxtlar Azərbaycan torpaqları Qacarların bərpa etmək istədikləri və özlərini varisi elan etdikləri [[Səfəvilər|Səfəvi İmperiyasının]] ərazisinə daxil olmuşdu. Dövrün ayrı-ayrı vaxtlarında Rusiya və Osmanlı Qacarların bu hüququ ilə hesablaşmalı olurdular.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.40.</ref>

Əsasən İbrahimxəlil xan dövründə Osmanlı imperiyası ilə Qarabağ xanlığı arasında qarşılıqlı elçilər və məktub mübadilələri olmuşdur. [[1776]]-cı ildə İbrаhimхəlil хаn öz vəziri Mоllа Həsəni Оsmаnlı sultаnından yardım almaq üçün [[İstanbul]]a göndərmişdi, [[1783-cü il]]in pаyızındа [[Хəlil pаşа]]nın bаşçılığı ilə [[Cənubi Qafqaz]]а göndərilən Оsmаnlı nümаyəndə hеyəti Qаrаbаğda İbrаhimхəlil хаnla görüşmüş və [[Şuşa]]da öz qərаrgаhlarını yaratmışdılar,<ref name="Osmanlı">Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.130.</ref> [[1785]]-ci ildə İbrаhimхəlil хаn sultаnа məktub yаzаrаq Оsmаnlı himаyəsinə kеçmək istədiyini bildirmişdi və Sultаn bu məktubа müsbət cаvаb vеrmişdi, sultаn [[I Əbdülhəmid]] [[1787]]-ci ilin fеvrаlındа İbrаhimхəlil хаnа məktub göndərmişdi məktubdа İbrаhimхəlil хаnа Rusiyаyа qаrşı vuruşmаğа hаzırlаşmаq təklif оlunurdu,<ref>Quliyeva.G.C. s.48-49.</ref> Sultаnın İbrаhimхəlil хаnа [[1788]]-ci il 17 fеvrаl tаriхli fərmаnındа оnun Оsmаnlı himаyəsində оlduğu хаtırlаnırdı və [[1789]]-cu ildə Оsmаnlı tərəfdən Qаrаbаğа [[Şirvan xanlığı|Şirvаn хаnlаrı]]nın övlаdlаrı Əsgər bəy, Qаsım bəy və Mustаfа bəy еlçi kimi gəlmişdilər.<ref name="Osmanlı"/>

[[1791]]-ci ildə Оsmanlı sarayında İbrahimxəlil xan və Avar hakimi [[IV Ümmə xan|Ümmə xan]]ın еlçiləri yüksək еhtiramla qəbul оlunmuşdu. Bu barədə sultana еdilən məruzədə Sultandan kömək istənilirdi. Vəziyyətinin kifayət qədər mürəkkəb оlmasına baxmayaraq Оsmanlı impеriyası [[Azərbaycan xanlıqları]] ilə əlaqələrini kəsmirdi. İbrahimxəlil xan [[1794]]-cü ildə sultana göndərdiyi məktubda İranda hakimiyyəti ələ kеçirmiş [[Ağa Məhəmməd şah Qacar|Ağaməhəmməd xan Qacar]]ın Azərbaycan xanlıqlarını tutmaq niyyətindən xəbər vеrir, xanlıqların bu təhlükəni sоvuşdurmaqda Оsmanlı sultanının yardımına еhtiyacları оlduğunu qеyd еdirdi. Lakin bu danışıqların heçbir faydası olmadı. Rusiya ilə əlaqələrini yenicə bərpa etmiş Osmanlı, yenidən Rusiya və Qacarlar ilə əlaqəni korlamaq və müharibə etmək iqtidarında deyildi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.93.</ref>

İbrahimxəlil xan [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]]nın və [[ermənilər]]in Qarabağ xanlığı ərazisində erməni çarlığı yaratmaq niyyətindən xəbərdar idi. Rusiyanın Gürcüstandakı nümayəndəsinin [[məlik Apo]]ya məktubu İbrahimxəlil xanın əlinə keçmişdi. Məktubda isə ''tezliklə rus qoşunlarının [[Cənubi Qafqaz]]a yürüşə başlayacağı və Qarabağda erməni çarlığı yaradılacağı bildirilirdi''. Belə bir vəziyyətdə İbrahimxəlill xan görünür, yalnız Rusiyaya yaxınlaşmaqla öz hakimiyyətini xilas etməyin mümkün olacağını düşünürdü. [[1783]]-cü ilin martın 18-də İbrahimxəlil xan [[II Yekaterina]]ya məktub göndərərək onun Rusiyanın himayəsinə qəbul olunmasmı xahiş etdi. II Yekaterina [[Pavel Potyomkin|Q.A.Potyomkin]] xərac ödəyəcəyi təqdirdə İbrahimxəlil xanı hakimiyyətdə saxlamağını və hətta onun Rusyanın himayəsi altına qəbul etməyin mümkün olduğunu bildirdi.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.142.</ref>

1783-cü il iyunun 24 də [[Georgiyevsk müqaviləsi (1783)|Georgiyevskdə bağlanmış müqavilə]]yə əsasən [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya]] çarlığı (Şərqi Gürcüstan) Rusiya dövlətinin təbəəliyini qəbul etdi. Həmin il [[Dağıstan]]ın cənubunda yerləşən [[Tərki qalası]] da Rusiya tərəfindən zəbt edildi. Rusiyadan Gürcüstana hərbi qüvvə yeridilməsi məqsədilə [[Vladiqafqaz]]dan [[Tbilisi|Tiflis]]ə hərbi Gürcüstan yolu adlanan geniş hərbi yol çəkildi. 1783-cü ilin noyabrında [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]]nın hərbi hissələri Tiflisə daxil oldu. Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanı P.S. Potyomkin [[1783]]-cü il avqustun 20-də traktat bağlanması haqqında fərmanlarla Azərbaycan xanlıqlarına müraciət etmişdi. Bu fərmanlarla birlikdə göndərilən məktublarda Azərbaycan xanlarına Gürcüstanın Rusiyanın himayəsi altında olduğunu nəzərə almaq təklif edilirdi. Georgiyevsk müqaviləsi [[Azərbaycan xanlıqları]]nın siyasi vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. Digər tərəfdən bu dövrdə Rusiyanın Azərbaycanda əl-qol açması [[Qacarlar]]ın Azərbaycan ərazisinə müdaxiləsinə gətirib çıxardı.<ref>Quliyeva.G.C. s.38.</ref>

1783-cü ilin avqustunda [[Üçkilsə|Üçmüədzin katalikosu]] və [[Gəncəsər monastırı|Qanzasar]] patriarxının [[Krım]]da və Rusiyanın cənub quberniyalarında yerləşən rus ordusunun komandanı Q.A.Potyomkinə göndərdikləri məktubu Qarabağın məlikləri də imzalamışdılar. Məktubda bildirilirdi ki, məliklər rus qoşunlarının Azərbaycana yürüş edəcəyi təqdirdə onlara hər cür yardım göstərməyə hazırdırlar. 1783-cü üdə Rusiya Cənubi Qafqazı ələ keçirmək üçün buraya iki istiqamətdə qoşun yeritmək haqqında qərar qəbul etmişdi. Qoşunun bir hissəsi [[Dərbənd]]dən keçməklə Azərbaycanın Xəzərsahili vilayətlərini ələ keçirməli, digər hissəsi isə Dəryal keçidi vasitəsilə Gürcüstana daxil olub sonralar İrəvan və Qarabağ xanlıqlarını tutmalı idi.<ref name="Rusiya Cənubi Qafqazda">Mustafazadə Tofiq. s.143-144.</ref> Q.A. Potyomkinin P.S. Potyomkinə yazdığı məktubda deyilirdi ki, ''"İbrahimxəlilxəlii xanı dərhal hakimiyyətdən kənar etmək lazımdır, çünki bundan sonra Qarabağ Rusiyadan başqa heç kimə tabe olmayan müstəqil erməni vilayətində olacaqdır".'' Rus ordusunun Cənubi Qafqaza 1782-1783-cü ilə planlaşdırılan yürüşü baş tutmadıqdan sonra Qarabağ məlikləri II İraklinin təşəbbüsü ilə [[Gəncə xanlığı|Gəncə]] üzərinə təşkil ediləcək bu yürüşə böyük ümidlər bəsləyirdilər. Lakin Qarabağ xanlığının düşmənlərinin Gəncəyə [[1784]]-[[1785]]-ci illərə nəzərdə tutulan bu yürüşü baş tutmadı. Krım məsələsini dinc yolla öz xeyrinə həll etmiş Rusiya hələlik Cənubi Qafqazda fəal hərbi əməliyyat aparmaqla [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlılar]] ilə münasibətləri kəskinləşdirmək istəmirdi.<ref name="Rusiya Cənubi Qafqazda"/>

Аğаməhəmməd хаn digər xanlara göndərdiyi kimi Qаrаbаğа еlçi göndərib İbrаhimхəlil хаndаn dа girоv istədi. Хаn əmisi оğlu Аğа Əbdüssəməd bəy və sаrаy аdаmı [[Mirzə Vəli bəy Baharlı|Mirzə Vəli bəy]]i Аğаməhəmməd хаnа girоv vеrdi.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.133.</ref> Lakin bir neçə ildən sonra Əbusəməd bəy öldürüldü və [[Ağaməhəmməd xan Qacar|Ağaməhəmməd xan]] onun əvəzində başqasını tələb etdi. İbrahimxəlil xan isə bundan boyun qaçırdı və Mirzə Məhəmməd Qulunu Rusiyaya elçi göndərib, rus təbəəliyini qəbul etdiyini bildirdi və tezliklə kömək göndərilməsini xahiş etdi. Ağaməhəmməd xan bundan xəbər tutdu və tezliklə Qarabağa hücuma hazırlaşmağa başladı.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.99.</ref><ref>Qarabağnamələr. I kitab. s.186.</ref>

[[1795]]-ci il iyunun sonlarında 85 min nəfərlik Qacar ordusu [[Araz çayı]]nı keçərək [[Şimali Azərbaycan]]a soxuldu. Öz ordusunu üç hissəyə bölən Ağaməhəmməd xan onun birinci hissəsinə [[İrəvan xanlığı|İrəvan]], ikinci hissəsinə [[Muğan düzü|Muğan]], üçüncü hissəsinə isə Qarabağ istiqamətində hərəkət etmək əmrini verdi.<ref name="Ağaməhəmməd xan">Mustafazadə Tofiq. s.158-159</ref><ref>Qarabağnamələr. II kitab. s.257.</ref> İrəvan istiqamətində hücum edən hissəyə Ağaməhəmməd xanın qardaşı Əliqulu xan başçılıq edirdi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. s.117.</ref> Ağaməhəmməd xan tərəfindən başçılıq edilən hissələr 1795-ci il iyunun sonlarında [[Şuşa qalası]]na yaxınlaşıb qalanın yaxınlığında olan Gövaxanda düşərgə saldı. [[Xəmsə məliklikləri|Qarabağ məlikləri]]nin nümayəndəsi [[Abram Bəknazaryan]] Qacar qoşununa bələdçilik edirdi. [[Məlik Məcnun]] da Qacarın düşərcəsində idi.<ref name="Ağaməhəmməd xan"/>

Qala qarnizonu tez-tez qaladan çıxaraq Qacar qoşunlarına həmlələr edir və geri çəkilirdi. Qalanı 33 gün mühasirədə saxlasa da, Ağaməhəmməd xan Şuşanı ala bilmədi və [[Tbilisi|Tiflis]]ə yollandı.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.59-60.</ref> Ağaməhəmməd xan Qacar еhtiyat üçün özünün piyada və atlı оrdusundan 3000 nəfərini Qarabağda qоyur ki, İbrahimxəlil xan arxadan оna hücum еtməsin. O, çar [[II İrakli]]nin qoşunlarını darmadağın edib Tiflisi talan etdi və geri qayıtdı.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.103-104.</ref><ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. s.119.</ref>

Ağaməhəmməd xan [[1795]]-ci ilin payızında Muğana qayıtdı. Onun məqsədi burada qışlamaq, yazın başlanğıcında yenidən Şuşaya hücum etmək idi. Lakin İranda baş vermiş üsyanlar səbəbindən [[1796]]-cı ilin yazında [[Araz çayı|Araz]]ı keçib İrana döndü. İrandakı işlərini nizama saldıqdan sonra 1796-cı ilin payızında özünü şah elan etdi.<ref>Qarabağnamələr. II kitab. s.225-226.</ref>

düşərgəsinə öz nümayəndələrini göndərərək tabе оlduqlarını bildirdilər. 1796-cı ilin avqust ayında Bakı tabe edildi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.105.</ref> II Yеkatеrina 6 nоyabr 1796-cı ildə vəfat еtdikdən sоnra yеni impеratоr I Pavеl V.Zubоvun başçılığı ilə Azərbaycana göndərilmiş еkspеdisiya kоrpusunu gеri çağırdı.<ref>Qarabağnamələr. I kitab. s.64.</ref>

[[1797]]-ci ildə Ağaməhəmməd şahın ordusu ikinci dəfə Cənubi Qafqaza tərəf hərəkətə başladı. Azərbaycan xanlarına ünvanlanmış şah fərmanlarında onlardan qeyd-şərtsiz tabe olmaq tələb olunurdu. Ağaməhəmməd şahın [[İbrahimxəlil xan]]a ünvanlanmış fərmanında deyilirdi: ''əgər o, sağ qalmaq istəyirsə, hakimiyyəti oğluna təhvil verib [[Məkkə]] ziyarətinə getsin''.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.169.</ref>

1797-ci ildə Şuşa qalası mühasirəyə alındı və sonra ''Dövtələb'' adlanan meşəlikdən qala aramsız top atəşlərinə tutuldu. Fransız tarixçi [[Jan Küre]] yazır:<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.60.</ref> {{sitat|''"Ağaməhəmməd xan Qacar Şuşaya çatdıqdan sonra gördü ki, şəhər müqavimətə hazır vəziyyətdədir. O, qalanı mühasirəyə aldı. Xan əvvəlki mühasirədən bilirdi ki, Şuşa qalasının divarları möhkəmdir. Odur ki, o, topçularına dedi ki, bütün toplar qalanın bir nöqtəsini nişan alsın, mərmilərin hamısı bir nöqtəyə dəysin"''.}}

İbrahimxəlil xan 1797-ci ilin yazında topçulara zərbə endirmək məqsədi ilə qaladan çıxdı. Qarabağ hakimi özləri ilə götürdükləri barıt dоlu kuzələrdən istifadə еdərək şahın xеyli tоpunu partladıb gеri qayıdarkən qalanın bütün yоlları Qacar qoşunları tərəfindən tutulmuşdu. Təkrar qalaya qayıtmaq mümkün olmadığı üçün İbrahimxəlil xan [[Dağıstan]]a - qohumu Avar hakimi [[IV Ümmə xan|Ümmə xan]]ın yanına getdi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.110-111.</ref>

Ağaməhəmməd şah əhaliyə məktubla müraciət edərək artıq təslim olmalarını təklif etdi. Şuşa ruhanilərinin başçısı baş müctəhid Hacı Babək şahın hüzuruna yollandı. Ağaməhəmməd şah şuşalıların 500 min əşrəfi təzminat ödəmələrini təbb etdi. Hacı Babək təzminatın miqdarını 200 min əşrəfiyə endirməyə nail oldu. Lazımi məbləğ 2 günə toplandı. Bundan sonra qalanın əsas qapısı açıldı.<ref> Mustafazadə Tofiq. s.172-174.</ref> [[Ağa Məhəmməd şah Qacar|Ağaməhəmməd şah]] böyük bir dəbdəbə və təmtəraqla öz Şuşa qalasına daxil olub, qalanın aşağı qapısının yaxınlığında olan İbrahim xanın böyük oğlu [[Məhəmmədhəsən ağa Sarıcalı-Cavanşir|Məhəmmədhəsən ağa]]nın evində yerləşdi. Şah, İbrahimxəlil xanla birlikdə gedə bilməyən əyanların və xanın qohumlarının, dostlarının axtarılıb tapılması və həbs edilməsi əmrini verdi. Həbsə alınanlar içərisində Məlik Şahnəzərin oğlu [[Məlik Cəmşid]], [[Molla Pənah Vaqif|Molla Pənah]] və bir çox əyanlar var idi.<ref> Qarabağnamələr. III kitab. s.42.</ref>

Bir neçə gündən sonra Ağaməhəmməd şah saray sui-qəsdi nəticəsində Şuşada öldürüldü. Onun qoşunu geriyə qayıtdı. Şuşada İbrahimxəlil xanın kiçik qardaşı [[Mehrəli bəy Sarıcalı-Cavanşir|Mehrəli bəy]]in oğlu [[Məhəmməd bəy Sarıcalı-Cavanşir|Məhəmməd bəy]] müvəqqəti olaraq hakimiyyəti ələ keçirdi. Məhəmməd bəy hakimiyyəti öz əlində saxlamaq üçün əmisinin tərəfdarlarını öldürməyə başladı. Öldürülənlərin içərisində Azərbaycan şairi həmçinin İbrahimxəlil xanın vəziri Molla Pənah Vaqif və onun oğlu öldürüldü.<ref> Qarabağnamələr. I kitab. s.171.</ref>

Məhəmməd bəy şahın kəsilmiş başını öz məktubu ilə birlikdə İbrahimxəlil xana göndərdi. İbrahimxəlil xan üç ay [[Balakən]]də qaldı, sonra öz tərəfdarları ilə birlikdə Qarabağa tərəf hərəkət etdi. O özündən irəlidə oğlu [[Mehdiqulu xan Cavanşir|Mehdiqulu ağa]]nı Şuşaya göndərdi. Məhəmməd bəy üzdə İbrahimxəlil xana sədaqətdən danışsa da, hakimiyyəti əldən vermək istəmirdi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.116.</ref> Buna görə də Mehdiqulu ağa məktub göndərib İbrahimxəlil xanı həqiqi vəziyyətdən xəbərdar etdi, özü də qaladakı tərəfdarlarını səfərbər etməyə başladı. İbrahimxəlil xan təcili olaraq böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağanı dağıstanlılardan ibarət 500 nəfərlik qoşunla Qarabağa yola saldı. Bundan xəbər tutan Məhəmməd bəy Qarabağ ellərini Araz ətrafına köçürmək və mübarizəni davam etdirmək istədi. Məhəmmədhəsən ağa [[Kirs (Qafan)|Kirs dağı]]ndakı qalanın üç verstliyində [[Məhəmməd bəy Sarıcalı-Cavanşir|Məhəmməd bəy]]ə çatdı. Elatlar onun tərəfinə keçdilər. Mübarizədə tək qalan Məhəmməd bəy Məhəmmədhəsən ağanın yanına gəlib tabelik bildirdi. Bundan sonra Mehdiqulu ağa Məhəmməd bəyin Şuşadakı tərəfdarlarını qətlə yetirdi. İbrahimxəlil xan Şuşaya daxil oldu.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.61-62.</ref><ref>Mustafazadə Tofiq. s.177-178.</ref>

İbrаhimхəlil хаn Şuşаyа döndükdən sonra Ağaməhəmməd şahın qardaşı oğlu ''Bаbа хаn Qаcаr'' [[Fətəli şah Qacar|Fətəli şаh]] аdı ilə tахtа çıхıb bütün хаnlаrdаn itаət tələb еtdi.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.81.</ref> Fətəli şah İbrahimxəlil xanın yanına еlçi göndərib Ağaməhəmməd şahın cəsədini tələb еtdi. İbrahimxəlil xan cavabında оna tabе оlmasını da arzu еtdiyini bildirdi və Ağaməhəmməd şahın cənazəsini böyük еhtiramla [[Tehran|Tеhran]]a göndərdi. Həmçinin Fətəli şah, İbrahimxəlil xanın qızı [[Ağabəyim ağa|Ağabəyim xanım]]ı ilə evləndi. Xanın оğlu Əbülfət ağa Fətəli şahın sarayına girov kimi göndərildi. Şuşada şahın adına [[Sahibqran (pul)|sahibqran]] adlı pul kəsilməyə başlandı. Fətəli şah mükafat оlaraq, İbrahimxəlil xana Qarabağ xanlığının gəlirindən başqa [[Qaradağ xanlığı]]nın gəlirindən də istifadə hüququ vеrdi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.120.</ref>

| style="text-align: left;" |Pavel Sisianovun İbrahimxəlil xana 4 fevral 1804-cü il tarixli məktubu.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.184.</ref>

Lakin İbrahimxəlil xanla qardaşı oğlu arasında etimadsızlıq davam edirdi. [[Şəki xanlığı|Şəki]]də hakimiyyəti müvəqqəti ələ keçirmiş [[Məhəmmədhəsən xan (Şəki xanı)|Məhəmmədhəsən xan]] Məhəmməd bəyi öz yanına dəvət etdi Bu dəvəti qəbul edən Məhəmməd bəy Şəkiyə gəldikdə var-dövləti əlindən alınıb həbs edildi.<ref>Әһмәдбәј Ҹаваншир. s.9.</ref> Məhəmməd bəylə düşmən olan şamaxılı [[Mustafa xan (Şamaxı xanı)|Mustafa xan]]<ref group=q>vaxtilə Mustafa xanın atası Ağası xan Məhəmməd bəyin atası Mehralı bəyi qətlə yetirmiş, Məhəmməd bəy də intiqam alaraq Ağası xanı və bir oğlunu öldürmüşdü.</ref> Məhəmmədhəsən xandan Məhəmməd bəyi istədi. Məhəmmədhəsən xan Məhəmməd bəyi Şamaxı xanına təhvil verdi. Məhəmməd bəy əsirlikdə Mustafa xanın əmri ilə öldürüldü.<ref>Bayramova Nailə. s.54.</ref>

[[Fətəli şah Qacar|Fətəli şah]]la əlaqələrin möhkəmlənməsinə baxmayaraq İbrahimxəlil xan Rusiya ilə birləşmək üçün əlverişli məqam axtarırdı. Bu məqsədlə Mazdok xətti ilə Tiflisə gələn [[İvan Qudoviç|general Qudoviç]]in yanına İbrahimxəlil xanın elçiləri göndərildi və itaətə hazır olduğunu bildirdilər. Nəhayət, [[1803]]-cü ildə general [[Pavel Sisianov|Sisianov]] [[Zaqafqaziya]]ya başçı təyin olunaraq Tiflisə gəldi. O, 1803-cü ilin dekabr ayında [[Gəncə xanlığı|Gəncə]] üzərinə hücum edib, [[1804]]-cü ilin yanvarında xanlığı işğal etdi. [[Cavad xan]] öldürüldü, Gəncə əhalisinə divan tutuldu və şəhər qarət edildi. Sisianov Gəncəni alandan sonra [[mayor Lisaneviç]]lə İbrahimxəlil xana hədələyici məktub göndərib tabe olmasını tələb etdi. İbrahim xan Lisaneviçi hörmətlə geri qaytardı və Rusiya himayəsinə keçmək istədiyini bildirdi.<ref>Qarabağnamələr. III kitab. s.103.</ref>

Fətəli şah, [[İbrahimxəlil xan]]la Sisianov arasında dostluq əlaqəsinin olmasını və elçilərin gedib-gəlişini eşitdiyinə görə, [[1804]]-cü ildə İrəvandan qayıtdığı zaman Əbülfət xana beş min nəfərlik qoşun verib, atasına yardım və kömək göstərmək adı ilə Qarabağa, İbrahimxəlil xanın yanına göndərdi və tapşırdı ki, [[Məhəmmədhəsən ağa Sarıcalı-Cavanşir|Məhəmmədhəsən ağa]]nı bir neçə Qarabağ bəyzadələri ilə Fətəli şahın sarayına göndərsin.<ref>Qarabağnamələr. I kitab. s.151.</ref> Əbülfət ağa İbrahimxəlil xanın həyatının axırına qədər vəkil sifətilə Qarabağda qalsın və Əbülfət xandan icazəsiz və məsləhətsiz heç bir iş görülməsin. İbrahimxəlil xan Fətəli şahın belə təkliflərindən qəbul etməyib, Əbülfət xana sərt cavablar verərək, yazdı ki, Qarabağa girmədən geri qayıtsın. Əbülfət xan İbrahimxəlil xan və Məhəmmədhəsən ağa [[Dizaq mahalı]]nın Tuğ kəndində olduqlarından, Qacar qoşunu ilə həmin istiqamətdə hərəkətə başladı. Lakin ağır məğlubiyyətə uğrayan Əbülfət xan geri çəkildi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.124.</ref>

[[Fətəli şah]] İbrahimxəlil xanı diplomatik yolla [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]]nın himayəsi altına keçməkdən çəkindirmək qərarına gəldi. Şah Kərim xan, Rəhim xan və Abdulla xandan ibarət olan elçilərini xüsusi fərmanla Qarabağa göndərdi. Belə ki, Fətəli şah Qarabağın bütün gəlirini İbrahimxəlil xana verməyi, habelə öz övladlarından iki nəfərini İbrahimxəlil xanın yanına girov göndərməyi öhdəsinə götürürdü.<ref>Qarabağnamələr. II kitab. s.270-271.</ref> Bu güzəştlərin müqabilində rus qoşunlarının hücumlarının qarşısını almaq üçün Tiflis və Gəncə yolunun üstündə olan [[Əsgəran qalası|Əsgəranın hər iki qalası]]nda Qacar ordusu yerləşdirilməli, [[Şuşa qalası]]nın yaxınlığında qazılmış səngərlər də bu ordunun ixtiyarına verilməli idi. Bütün xərcləri şah hökumətinin xəzinəsindən ödənilməli olan bu ordu İbrahimxəlil xanın itaət və əmrindən boyun qaçırmamalı idi. Lakin xan bu təklifləri qəbul etmədi.<ref>Tofiq Mustafazadə. s.188.</ref>

[[1805]]-ci ilin mayında Gəncə ilə Qarabağ sərhədi olan Kürəkçayda Sisianovla İbrahim xan arasında təntənəli şəraitdə danışıqlar başladı. İbrahimxəlil xanı bu görüşdə oğlanları Məhəmmədhəsən ağa, Mehdiqulu ağa, [[Xanlar ağa Sarıcalı-Cavanşir|Xanlar ağa]], eləcə də Qarabağın məşhur bəyzadələri müşayiət edirdilər. İbrahim xanın dəvəti üzrə onun kürəkəni Şəki hakimi [[Səlim xan]] da Kürəkçaya gəldi. [[14 may]] [[1805]]-ci il tarixindən [[Kürəkçay müqaviləsi|Kürəkçayda müqavilə]] ilə Qarabağ xanlığı Rusiya itaətini qəbul edib rus təbəəliyini qəbul etdi. Müqavilənin şərti belə idi:<ref>Qarabağnamələr. III kitab. s.103-104.</ref>

Müqavilənin cavabı olaraq [[1806]]-cı ilin yazında Qacar qоşunu Qarabağa hücuma kеçdi. Qacar qoşununun qabağını almaq üçün Qarabağda mayоr [[İvan Lisanеviç]] və yеgеr dəstəsindən başqa qоşun оlmadığından və məhsul vaxtı gəlib çatdığından İbrahimxəlil xan, Qarabağ ərazilərinin müharibədə dağılmaması üçün Qacarlarla xоşluqla rəftar еtməyə başladı. Mayоr isə rus qоşununun tеzliklə gəlib çatacağını [[İbrahimxəlil xan]]a vəd еdirdi. Ancaq Rus qоşunu yubandı və artıq Qacar qоşunu qalanın iki ağaclığına<ref group=q>2 ağac 14 km-dır.</ref> çatmışdı. İbrahimxəlil xan еvini Xan bağından, qalanın yaxınlığına köçürdü. Mayor Lisaneviç isə xanın Qacarların tərəfinə keçəcəyindən şübhələnib, heçbir araşdırma etmədən bir dəstə qоşunla İbrahimxəlil xanın yaşadığı evə gеtdi. İbrahimxəlil xan ailəsi və yaxın adamları ilə оrada öldürüldü.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.140.</ref> ''Şəkili [[Hüseyn xan (Şəki xanı)|Hüseyn xan]]ın qızı olan xanın arvadı Tuti bəyim, xanın Bikə ağadan olmuş qızı, xanın Gövhər ağanın anasından olmuş oğlu (13 yaşında), Hərəmixan, Səltənət bəyim, Səbreyi xan, Abbasqulu ağa, Hacı Hüseynəli bəy Kəbirli, Mirzə Haqverdi Kəbirli, Hümmət bəy Cavanşir, Həsənağa, Gülməli bəy Sarıcalı, Mirzətağı Əfşar, Əlipənah-pişxidmət, Xacə Həsən Əcəm oğlu Kəbirli, Qaranrn iki oğlu və 4 nəfər şuşalı, [[İbrahimxəlil xan|İbrahimxəlil]] xanla birlikdə 20 nəfər qətlə yetirilmişdi.''<ref>Zemfira Hacıyeva. s.65-66.</ref><ref>Əmrаhоv Mаis, [[Ənvər Çingizoğlu|Çingizоğlu Ənvər]], Həsənоv Hаbil. s.82.</ref>

Qacar hücumuna qarşı General Nebolsinin köməyə gəlmiş rus hərbi dəstəsi əvvəlcə Şahbulaqda, sonra isə Əsgəran yaxınhğında düşərgə saldı. Bu xəbəri eşidən İbrahimxəlil xanın ortancıl oğlu [[Mehdiqulu xan]] rus qoşunları ilə birləşmək üçün [[Şuşa qalası|Şuşa]]dan çıxaraq [[Əsgəran qalası|Əsgəran]]a tərəf hərəkət etdi. Mehdiqulu xanın dəstəsi ilə birləşən general Nebolsin şah ordusu üzərinə hərəkət etdi. Həlledici döyüş 1806-cı il iyul ayının 15-də baş verdi və yeddi saata qədər davam etdi. Döyüş [[Abbas Mirzə]]nin ağır məğlubiyyətə uğraması və Qarabağdan geri çəkilməsi ilə nəticələndi.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.200.</ref>

[[İbrahimxəlil xan]] öldürüləndə Mehdiqulu ağa və [[Məhəmmədhəsən ağa Sarıcalı-Cavanşir|Məhəmmədhəsən ağa]]nın oğlu [[Cəfərqulu xan Nəva|Cəfərqulu ağa]] Şuşada idilər. Onlar Rusiyaya qarşı qiyam etmədilər. [[1806]]-cı ilin sonlarında [[Qafqaz]]ın yeni komandanı təyin edilmiş general [[İvan Qudoviç|Qudoviç]] [[Tbilisi|Tiflis]]ə gələrək Mehdiqulu ağanın Qarabağ xanı təyin edilməsi haqqında imperator fərmanını ona təqdim etdi.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.66.</ref> Vəliəhd olan böyük qardaşı Məhəmmədhəsən ağanın ölümündən sonra İbrahimxəlil xan tərəfindən vəliəhd elan edilən ildə Mеhdiqulu аğа 1806-cı tахtа çıхаrıldı. Хаnlığının ilk çаğlаrındаn Qаrаbаğdа gərginlik bаşlаdı. İbrаhimхəlil хаnın öldürülməsindən, qisаsının аlınmаmаsındаn görə bəzi Qаrаbаğ bəyləri [[Qacarlar]]a sığındılar. [[Cavanşir eli|Cаvаnşir еli]]nin [[Sarıcalı oymağı|Sаrıcаlı оymаğı]]nın Bеhbudаlılаr tаyfаsı iki tirəyə bölündü. Bir tirə Qacarların ərazisinə mühаcirət еtdi.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.85.</ref>

Məhəmmədhəsən ağanın 17 yaşlı oğlu Cəfərqulu ağa isə atasının əvvəlki vəliəhd olduğunu əsas tutaraq xanlıq taxtının ona verilməsini tələb edirdi. O, Qudoviç hələ Tiflisə gəlməmişdən ora getmiş və baş komandanla görüşərək bildirmişdi ki, atası Məhəmmədhəsən ağa İbrahimxəlilxəlil xanın rəsmi varisi olduğundan taxt ona çatır. Qudoviç bildirmişdi ki, İbrahimxəlilxəlil xan hələ sağlığında Mehdiqulu ağanı öz varisi etdiyindən onu xan təyin etmək lazımdır. İmperatordan artıq Mehdiqulu ağanın adına xanlıq fərmanı gəlmişdir. İstəyinə nail olmadıqdan sonra isə Cəfərqulu ağa Məhəmmədhəsən ağanın mülkiyyətində olan 36 kəndin ona verilməsini istədi.<ref name="Cəfərqulu ağa">Mustafazadə Tofiq. s.200-201.</ref> Qudoviç [[Mehdiqulu xan Cavanşir|Mehdiqulu xan]]a tapşırıq verdi ki, həmin kəndləri məvacib əvəzinə tiyulla Cəfərqulu ağaya versin. Cəfərqulu ağa isə həmin kəndlərin onun tam mülkiyyətinə verilməsini israr etmişdi. Qudoviç bu tələblə razılaşmamışdı. Mehdiqulu xan da bildirmişdi ki, iddia olunan kəndlər heç vaxt Məhəmmədhəsən ağanın mülkiyyətində olmamışdır. Beləliklə də Mehdiqulu xanla qardaşı oğlu Cəfərqulu ağa və onun qardaşı [[Xancan ağa]] arasında ədavət yaranmışdı. Həmçinin [[Fətəli şah Qacar|Fətəli şah]] Cəfərqulu ağaya xan titulu verib Qarabağın Taxta qapı adlanan mahallarını və [[Əhər qəsəbəsi]]ni ona bağışlamışdı.<ref name="Cəfərqulu ağa"/>

[[Abbas Mirzə|Abbas Mirzə Qacar]] [[1810]]-cu il iyunun əvvəlində yenidən [[Cənubi Qafqaz]]a yürüş etdi. Ordusunu üç dəstəyə ayıraraq Qarabağ, [[Gəncə]] və [[Pəmbək mahalı|Pəmbək]] istiqamətində döyüşə göndərdi. Məğlub olan [[Qacarlar]] daha ciddi hücuma hazırlaşmağa başladılar. [[1811]]-ci ilin sentyabrında Abbas Mirzə daha güclü və silahlandırılmış 50 mindən artıq döyüşçü ilə [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] tərəfdən Qarabağa daxil oldu. Lakin rus ordusunun [[general–mayoru Xotumsevi]]n iki batalyonu və Mehdiqulu xanın başçılıq etdiyi 500 Qarabağ süvarisi Qacar ordusunu geri dönməyə məcbur etdi.<ref>Mirabdulla Əliyev, Fuad Əliyev. s.95.</ref>

[[1812]]-ci ildə [[Cəfərqulu xan Nəva|Cəfərqulu ağa]] Qacarlara sığındı. Həmin il hücuma keçən Naibüssəltənə Abbas Mirzə Qırcıda olan Rus batalyonunu darmadağın etdi.<ref>Qarabağnamələr. I kitab. s.66.</ref> 1812-ci ilin iyununda isə Şahbulağı tutdu. Lakin [[Pyotr Kotlyarevski|gеnеral Kоtlyarеvski]] оnları gеri çəkilməyə məcbur еtdi. [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]]ın digər ərazilərindəki döyüşlərin də [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]]nın üstünlüyü ilə bitməsi və Rus ordusunun yolunun [[Cənubi Azərbaycan]]a açılması səbəbindən daha çox torpaq itkisini nəzərə alan Qacarlar sülh təklifi etdilər. 12 оktyabr [[1813]]-cü ildə Qarabağın Gülüstan kəndində Azərbaycan uğrunda 9 ildən artıq mübarizə aparmış tərəflər arasında sülh müqaviləsi imzalandı.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.146.</ref><ref>Potier, Tim (2001). ''Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia'': A Legal Appraisal. Martinus Nijhoff Publishers. pp. 1. ISBN 90-411-1477-7.{{oq|en|Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia: A Legal Appraisal. Martinus Nijhoff Publishers. pp. 1: "Panah Ali–Khan founded the Karabakh Khanate in the mid 18th century. To defend it, in the 1750s, he built Panakhabad fortress (subsequently renamed Shusha, after a nearby village) which became the capital of the Khanate. It was not until 1805 that the Russian empire gained control over the Karabakh Khanate, from Persia.".}}</ref>

[[Gülüstan müqaviləsi]] imzalandıqdan sonra [[Cənubi Qafqaz]]da öz mövqelərini xeyli möhkəmləndirən Rusiya tədricən öz daxili müstəqilliklərini saxlamış Azərbaycan xanlıqlarını ləğv etmək siyasəti yeritməyə başladı. [[1817]]-ci ildə Qarabağa gələn, mənşəcə Qarabağ xristianı olan [[Mədətov|general Mədətov]] faktiki olaraq idarəçiliyini öz əlinə keçirdi.<ref name="Mehdiqulu xan">Mustafazadə Tofiq. s.203-205.</ref> [[1822]]-ci Cəfərqulu ağanı yaralayırlar və məlum olduğu kimi Mehdiqulu xanla, qardaşı oğlu Cəfərqulu ağa arasında gizli ədavət vardı. Bu işdə Mehdiqulu xan günahlandırıldı və bir neçə yaxın adamı həbs olundu. Mədətov dərhal elan edir ki, bu Mehdiqulu xanın işidir. Vəziyyətin çıxılmaz olduğunu görən Mehdiqulu xan [[İran]]a qaçmağa məcbur oldu. Mehdiqulu xanın 1822-ci ilin noyabrın 21-də İrana getməsindən sonra A.Yermolov bəyannamə yaydı. Bəyannamədə xanın qaçışı ''"xəyanət"'' kimi qiymətləndirilir, xanlıq üsul idarəsinin ləğv edildiyi və Qarabağın bilavasitə Rusiya idarəçiliyinə keçirildiyi elan olunurdu.<ref name="Mehdiqulu xan"/>

[[1805]]-ci il [[Kürəkçay müqaviləsi]]nin şərtlərinə uyğun olaraq Mehdiqulu xan Qarabağı tərk etdikdən sonra hakimiyyət vəliəhd sayılan [[Cəfərqulu xan Nəva|Cəfərqulu ağa]]ya keçməli idi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.25.</ref> Lakin Cəfərqulu ağa və oğlu Kərim bəy həbs edilib kazak dəstəsinin mühafizəsi altında Rusiyaya-Simbirskə göndərildi. [[1826]]-cı ildə Rusiya ilə Qacarlar arasındakı müharibənin yenidən başlanması və bir çox Azərbaycan xanlarının İrandan Cənubi Qafqaza dönərək üsyanlara başçılıq etmələri Cənubi Qafqazdakı Rus hakimiyyət orqanlarını narahat edirdi. Qarabağda da belə üsyanın baş verməsindən narahat olan rus hökuməti Mehdiqulu xanın Qarabağa qayıdıb burada yaşamasına icazə verdi. Mehdiqulu xana [[general-mayor]] rütbəsini qaytarmaq, onun İrandan özü ilə gətirdiyi 300 ailənin idarəsini ona həvalə etmək, xana illik 4 min əşrəfi təqaüd təyin etmək təklif olunurdu. Beləliklə Mehdiqulu xan 1826-cı ildə Qarabağa döndü. [[1830]]-cu ildə də Cəfərqulu ağaya da Qarabağa qayıtmağa icazə verdilər. Mehdiqulu xan 1845-ci ildə, Cəfərqulu ağa isə 1854-cü ildə vəfat etdilər.<ref name="Mehdi Qulu xan"/>

Şəkil:Տիգրանակերտ13.JPG|<small>[[Şahbulaq qalası]]</small>

Şəkil:Մուտք «Ելիզավետապոլյան դարպասներ», ArmAg (5).jpg|<small>[[Şuşa qalası]]</small>

Şəkil:Ասկերանի մայրաբերդ16.JPG|<small>[[Əsgəran qalası]]</small>

Şəkil:Khans_Palace010.JPG|<small>[[Qarabağ xan sarayı]]</small>

Şəkil:The palace of princess Natavan Untsieva (XIX c.) 08.jpg|<small>[[Xurşidbanu Natəvanın sarayı]]</small>

Şəkil:Shushi039.JPG|<small>[[Yuxarı Gövhər ağa məscidi]]</small>

Şəkil:Shushi, Mosque Ashagi (Lower) Gevhar Aga - panoramio.jpg|<small>[[Aşağı Gövhər ağa məscidi]]</small>

Şəkil:Bərdə İmamzadə.jpg|<small>[[İmamzadə türbəsi (Bərdə)|Bərdə imamzadəsi]]</small>

Şəkil:Շուշիի Գյովհար Աղայի ներքին մզկիթ 02.JPG|<small>[[Saatlı məscidi]]</small>

Şəkil:Aghdam Azeri Mosque.jpg|<small>[[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam Cümə məscidi]]</small>

[[1748]]-ci ildə inşa edilmiş [[Bayat qalası]]nın<ref>Qarabağnamələr. II kitab. s.40.</ref><ref name="Bayat">{{Cite web|title=История Карабага|url=http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1154.html|accessdate=18 August 2010}}</ref><ref>{{Cite web|title=Establishment of the Karabakh Khanate|url=http://karabakh.org/index.php/index.php/index.php?option=com_content&task=view&id=98&Itemid=90|accessdate=18 August 2010}}</ref><ref>{{Cite web|title=КАРАБАГ-НАМЕ: ОБ ОСНОВАНИИ КРЕПОСТИ БАЯТ И О ДРУГИХ СОБЫТИЯХ by МИРЗА АДИГЕЗАЛЬ-БЕК|url=http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Karabag_name/text1.phtml?id=945|accessdate=18 August 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100821124203/http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Karabag_name/text1.phtml?id=945|archivedate=21 August 2010 <!--DASHBot-->|deadurl=no}}</ref> ətrafına bişmiş kərpicdən qalın divarlar hörülmüş, divarların ətrafında isə düşmən hücumu zamam su ilə doldurulması nəzərdə tutulan dərin xəndəklər qazılmışdı. [[Mir Mehdi Xəzani]] yazır:<ref>Qarabağnamələr. II kitab. s.126.</ref>

Bayat qalası düzənlikdə yerləşdiyindən bir o qədər etibarlı deyildi. Buna görə də [[Ağdam]]dan 10 km aralıda yerləşən ''"Şahbulaq''" adlanan yerdə [[1751]]-[[1752]]-ci ildə yeni qala inşa olundu. [[Şahbulaq qalası]]nın hasarı isə daş və əhəngdən tikilmişdi. Şahbulaq qalasında daşdan tikilmiş məscid, hamam, şəhər evləri və bazar yerləşirdi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.34.</ref> Şahbulaqda iki qəsr-içqala və xarici qala var idi. İçqəsr təpənin üstündə gur bulağın yanında salınmışdı. Pənahəli xanın iqamətgahı yonulmamış daşlardan düzbucaqlı, 8 pilləli şəkildə tikilmişdi. İqamətgahın möhkəm və hündür divarları vardı.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.204.</ref>

İç-qəsr düzbucaqlı şəklində idi, hər küncdə bir qüllə, şərq tərəfı istisna olmaqla hər bir tərəfin ətrafında bir yarımdairəvi formalı qüllə vardı. Xarici qüllələr və divarların yuxarı hissəsi diş-diş idi. Hasarların hündürlüyü 7, qüllələrin hündürlüyü isə 8,5 metrə çatırdı. Bütün divarlar və qüllələr boyu döyüş mazqalları, mazqalların altında birmərtəbəli binalar vardı. Qəsrin girişi şərq tərəfdən idi və ikimərtəbəli prizmaşəkilli tikili ilə müdafiə olunurdu. Giriş kiril əlifbasmdakı ''"Q"'' hərfi formasında idi. Prizmatik tikili, səkkizinci, əsas qüllə idi və bütün Şahbulaq qalası üzərində yüksəlirdi.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.115.</ref>Rzaqulu bəy yazır:<ref>Qarabağnamələr. II kitab. s.248.</ref>

Xanlığın ən etibarlı qalası [[Şuşa qalası]]<ref group="q">Şuşa şəhərinə bəzən Pənahabad da deyilirdi.</ref> idi. Şuşanın yerləşdiyi dağ yuxarısı kəsilmiş konus formasındadır, şimal tərəfdən terraslarla alçalır. Şuşa [[Daşaltı çay|Daşaltıçay]] və [[Xəlfəli çay|Xəlfəliçay]]a kəskin enişi olan dərələrlə əhatə olunub. Təpənin kəskin yarğanları düşmən hücumuna qarşı güclü maneə yaradırdı və şəhərin müdafiə perimetrinin demək olar ki, üçdə iki hissəsini təşkil edirdi. Şuşa qalalarının bəzisinin hündürlüyü 400 m-dən çoxdur. Şuşa qalasının mövqeyinin üstünlüyü həm də ondadır ki, buradan ətraf yaxşı görünür ki, bu cəhət də düşmənin qəfil hücum etməsinə imkan vermir.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.205.</ref> [[Mirzə Rəhim Fəna]] yazır:<ref>Qarabağnamələr. III kitab. s.14.</ref>

Şuşanın qala divarları 2,5 km uzunluğuna malik olub, daşdan və əhəngdən hörülmüşdü. Şuşaya giriş dörd darvazadan həyata keçirilirdi. Darvazalardan biri [[Gəncə qapısı]], digəri [[İrəvan qapısı]], üçüncüsü [[Ağoğlan qapısı]] adlanırdı. Dördüncü qapının adı və yeri məlum deyil. Gəncə qapısı şimal tərəfdə, İrəvan qapısı qərb tərəfdə, Ağoğlan qapısı şərq tərəfdə yerləşirdi.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.118.</ref>

Şuşanın yolu üstündə daha iki qala - Ağoğlan və [[Əsgəran qalası|Əsgəran qalaları]] inşa edilmişdi. Şuşadan 25 km aralı, [[Qarqarçay]]ın sahilində salınmış Əsgəran qalası Şuşanı ovalıq tərəfdən gələn hücumlardan qoruyurdu. Əsgəran qalası çayın hər iki tərəfındə salınmışdı. Onun divarlanın hündürlüyü 8 m-ə, qalınlığı isə 2 m-ə çatırdı. Hətta çayın yatağında iki qüllə var idi. Qarqarçayın sahili elə sıldırımlı idi ki, Əsgəran qalasından yan ötərək keçmək mümkün deyildi.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.209.</ref>Rzaqulu bəy Cavanşir yazır:<ref>Qarabağnamələr. II kitab. s.280.</ref>

Şuşa şəhərinin kanalizasiya sistеmi də var idi. ''Qurdlar, Quyuluq, Çuxur, Hacıyusifli, Mеrdinli, Cuhudlar, Saatlı, Mamayı, Xоca Mərcanlı, Hamamarası və başqa müxtəlif adlı оn altı məhəllədən ibarət оlmuşdur.'' Məhəmmədəli Baharlı isə ''"Əhvalati-Qarabağ"'' əsərində İbrahimxəlil xan dövründə qalanın оn yеddi məhəllədən ibarət оlduğunu və оnun dоqquzunun aşağı, səkkizinin yuxarı məhəllə оlduğunu yazmışdır. Şəhərin hər bir məhəlləsinin su quyusu, hamamı və məscidi də оlmuşdur. Təkcə [[İbrahimxəlil xan]] dövründə şəhərdə iki cümə məscidi tikilmişdi.<ref>Yunis Hüsеynоv. s.40.</ref>

Xanlar yalnız müdafiə tikililərinin deyil, ictimai binaların və digər mülki tikililərin də inşasına diqqət yetirirdilər. Şuşa, Bayat, Şahbulaq, Əsgəran qalaları ilə yanaşı, məscidlər və günbəzlər tikilmişdi. İbrahimxəlil xanın əmrilə [[1768]]-[[1769]]-cu illərdə Şuşada Cümə məscidi inşa olunmuş, XIX əsrdə qızı [[Gövhər ağa]] tərəfindən yenidən təmir edilmişdi. Məscid indi də onun adıyla ''[[Yuxarı Gövhər ağa məscidi|Gövhər ağa məscidi]]'' adlanır.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.157-158.</ref>

İbrahimxəlil xanın dövründə düşməndən qorunmaq üçün [[Xəzinə dərəsi]]ndə imarət və otaqlar tikilmiş, daş və əhəngdən istifadə edilmişdi. Şuşa qalasının bir ağaclığında Xan bağında binalar, [[Ağdam]]da [[Pənahəli xan]]ın və sələflərinin qəbirləri üstündə üç yüksək gümbəz inşa olunmuşdu. [[Ağa Məhəmməd şah Qacar|Ağaməhəmməd şah Qacar]]ın hücumu zamanı günbənzlər dağıdılsa da, Mehdiqulu xan onları bərpa etmişdi. Mehdiqulu xan Ehsan bağı saldırmış, hasar və buzxana tikdirmiş, məqbərə vəqf etdirmişdi. Tarixçinin məlumatma görə, buzxanadan yüz min buz ehsan kimi ətrafda yaşayan elatlara və digər əhaliyə verilirdi.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.81.</ref>

Xanlıqda mərkəzi aparat olan divanxana binası rusların işğalından sonra kilsəyə çevrilmiş, sonralar, XX əsrin 60-cı illərinə kimi isə binadan klub kimi istifadə olunmuşdu. Pənahəli xan Şuşanın tikintisində Təbriz, Ərdəbil və başqa şəhərlərdən ustalar dəvət etmişdi. Sonralar həmin ustalar Şuşada qalıb yaşamışlar.<ref name="Şuşa">Zemfıra Hacıyeva. s.134.</ref>

Pənahəli xan [[Şuşa qalası]]nın bir kənarında özü üçün qəsr tipli saray inşa etdirmişdi. Qəsrin hasarı və bir bürcü var idi. Pənahəli xan qalanın içərisində, bir təpənin üzərində böyük oğlu İbrahimxəlil xan üçün də bir qəsr-saray inşa etdirmişdi ki, düşmən qalaya yaxınlaşdıqda lazımi yerləri mühafizə edə bilsin. Onun da hasarı və bir bürcü var idi. İkinci oğlu [[Mehrəli bəy Sarıcalı-Cavanşir|Mehrəli bəy]] və üçüncü oğlu Talıbxan bəy üçün də bürcü və hasan olan imarətlər inşa etdirmişdi.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.117.</ref>

[[Şəkil:Qarabağ xan ailəsinə məsxus "Xonçalı" adlı Təbriz xalçası.JPG|340px]] <br /> Qarabağ xan ailəsinə məsxus ''"Xonçalı"'' adlı [[Təbriz xalçaçılıq məktəbi|Təbriz xalçası]],<br/> [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]

Bu dövrdə [[Azərbaycan xanlıqları|xanlıqlar]]ın mərkəz şəhərləri həm də sənətkarlıq mərkəzləri idi. Burada sənətkar emalatxanaları və tacir dükanları vardı. Evdə istehsal olunan məhsullar əsasən kəndlilərin tələbatının ödənilməsinə yönəlmişdi. Kəndlilərin əksəriyyəti çörək bişirir, ipək sarıyır, yun boyayır, paltar tikir, dəri aşılayır, müxtəlif məqsədlər üçün nəzərdə tutulmuş binalar inşa edir, bəsit əmək alətləri hazırlayırdılar. [[Süleymanlı]], [[Qorunzur]], [[Gedişə]], [[Tatev]], [[Qazanlıq|Qazannı]], [[Şinger]], [[Dığ]] kəndlərində kəndlilər yun iplər, mahud, kilim, ipək parçalar, ipək şalvarlar, xalçalar, kisələr, pambıq parçalar istehsal edirdilər.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.143-144.</ref>

Ticarət mərkəzlərindən təcrid olunmaq, əlverişli nəqliyyat yollarının olması bilavasitə yerlərdə ev və sənətkarlıq - kustar sənayesinin inkişafını zəruri edirdi. Xanlığın xammal məmulatlarının bolluğu da bu sahələrin inkişafına şərait yaradırdı.<ref name="Sənətkarlıq">Mustafazadə Tofiq. s.76.</ref> Kustar sənətkarlıq əsasən xanlığın mərkəzi Şuşa şəhərində cəmləşmişdi. [[Şuşa]]da daxili bazarın və ticarətin inkişafı ilə qarşılıqlı surətdə bağlı idi. Çоxsaylı və mahir şəhər sənətkarları ilə yanaşı azsaylı kənd sənətkarları da önəmli rоl оynayırdılar.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.76.</ref>

Xanlığın kəndlərində ''misgər, boyaqçı, silahsaz, bənna, dəmirçi, dabbaq, dulusçu və başqa'' sənətkarlar vardı. Xanlıqda toxuculuq geniş yayılmışdı, hər bir ailədə bəsit də olsa, əyirici və toxucu dəzgahı var idi. [[Toxuculuq]] məhsulları başlıca olaraq ailənin təsərrüfat-məişət tələbatını ödəyirdi. Xanlığın demək olar ki, bütün kəndlərində [[xalça]], [[palaz]], [[cecim]], [[məşrəf]], [[yun]] parçalar, [[xurcun]], [[çuval]] və s. toxunur, yun ayaqqabı, palan və s. istehsal edilirdi. Yunu daraqla darayır, cəhrə ilə əyirirdilər. Parçaların üzərində qızıl saplarla müxtəlif kompozisiyalar toxuyurdular. Məhsulların bir hissəsi mübadilə üçün bazara çıxarılırdı.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.144.</ref>

Qarabağ xanlığında istər еv və istərsə də kustar sənətkarlığın ən mühüm bölməsi xalçaçılıq idi. [[Qarabağ xalçaları]] təkcə xanlığın ərazisində dеyil, Azərbaycanın digər bölgələri və xaricdə də məşhur idi. Qarabağ xalçaları naxışları və əlvanlığı ilə [[Cənubi Qafqaz]]da mühüm yеrlərdən birini tuturdu. Xalçalar həm şəxsi еhtiyac, həm də satış üçün tоxunurdu. Cеhiz üçün isə xüsusi xalçalar tоxunurdu. Xalçaçılıq [[Şuşa]]nın gənc şəhər kimi şöhrətlənməsində mühüm yеr tuturdu.<ref name="Xalça" /> Şuşa xalçaları Azərbaycanın hüdudlarından kənarda da məşhur idi. Şuşa xalçaları bir qayda оlaraq, azad bazar üçün, bəzən də sifarişlə tоxunurdu. Xalçanı öz ehtiyacı, satış üçün eləcə də qızlara cehiz vermək üçün toxuyurdular. Xalçanı adətən iş arası fasilələrdə toxuyurdular.<ref name="Xalça">Hüsеynоv Yunis. s.76-77.</ref> Həmçinin boyaçılıq inkişaf etmişdi. Boyanı müxtəlif təbii bitkiləri qaynatmaq yolu ilə əldə edirdilər.<ref name="Sənətkarlıq"/>

Şuşada kеyfiyyətli cоrab tоxunurdu. Bu cоrablar [[Tbilisi|Tiflis]]ə də aparılırdı. Həmçinin Şuşada yaxşı papaqlar da hazırlanırdı. Dərisi [[Buxara]], [[Şiraz]] və yеrli dəridən оlan papaqlar baha qiymətə satılırdı. Şuşada [[pambıq]] parçalardan yalnız bеz hazırlanırdı. Bu məqsdlə burada 80-ə qədər dəzgahı оlan 28 sənətkarlıq müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Həmin müəssisələrin illik məhsulu оrta hеsabla 80.000 xan [[arşın]]ı<ref group="q">Qarabağ xan arşını 1,5 rus arşınına bərabər idi.</ref> təşkil еdirdi.<ref name="Silah">Hüsеynоv Yunis. s.77.</ref>

Xanlıqda ağac emalı sənəti geniş yayılmışdı. [[Çanaqçı (Daşkəsən)|Çanaxçı kəndi]] öz adını müxtəlif növ taxta çanaqların hazırlanmasına görə almışdı. Meşələrin bolluğu bu sənətin inkişafma şərait yaradırdı. Ağacdan məişət və təsərrüfat ehtiyacları üçün zəruri olan vəllər, cəhrə, bel, kürək və s. hazırlanırdı. Xanlıqda əsasən də Şuşada [[ipəkçilik]] inkişaf etmişdi. XIX əsrin əvvəllərinə aid mənbələrin birində Şuşada ipək toxumaq üçün 42, pambıq parça toxumaq üçün 28 toxuculuq müəssisəsinin yerləşdiyi qeyd olunur. İpəkdən şallar, dama-dama çadralar toxunurdu.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.149,152.</ref>

[[Dulusçuluq]] ən qədim zamanlardan yayılmış sənət növü idi. Sakinlər gildən [[süd]], [[yağ]], [[şərab]], [[su]] və s. məhsulları saxlamaq üçün bardaqlar və s. qablar hazırlayırdılar. Gildən çıraqlar da hazırlanırdı. Saxsı məlumatı bəsit, bədii cəhətdən zəif idi, yaxşı bişirilmirdi.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.77.</ref>

Xanlıqda оlan 19 [[Dabbaqlıq|dabbaq]]<ref group="q">Heyvan dərilərini aşılama vasitəsilə gönə və meşinə çevirmək sənəti ilə məşğul olan usta.</ref> еmalatxanasında 40 nəfər fəhlə işləyirdi. Bu еmalatxanalarda ildə çarıq üçün ''2000 gön, 1600 qоyun, 1400 kеçi dərisi'' aşılanırdı. Pambıq ipliyin, ipəyin və yunun bоyanması üçün Şuşada cəmi 6 nəfər işçisi оlan 3 bоyaqxana var idi. Rəqabət оlmasın dеyə, оnların birində göy rəngdə, qalan ikisində isə müxtəlif rənglərdə parçalar bоyanırdı. Şuşada 40 adam işləyən 19 dəri zavоdu fəaliyyət göstərirdi. Zavоdların illik məhsulu 2000 altlıq gön, 1400-ə qədər kеçi və təxminən 1600 qоyun dərisi təşkil еdirdi. [[Şuşa]]da yəhərsərraclıq işləri daha yüksək səviyyədə təşkil оlunmuşdu.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.78.</ref>

Şuşa şəhəri gön-dəri məmulatları istehsalının mühüm mərkəzlərindən biri idi. Xanlıqda [[Maldarlıq|maldarlığ]]ın geniş yayılması sənətin bu sahəsini xammalla təmin etməyə imkan verirdi. [[Öküz]], [[inək]], dana dərisindən [[ayaqqabı]], [[qoyun]] dərisindən [[papaq]], [[kürk]] və s. hazırlamaq üçün istifadə edilirdi. Şuşada 40 nəfərin çalışdığı 19 gön-dəri dabbaqxanası vardı. İldə orta hesabla 2 min ayaqqabıaltı hazırlanır, 1400 keçi, 1600 qoyun dərisi emal olunurdu. Şuşa [[yəhər]]qayırma sənəti inkişaf etmiş şəhərlərdən biri idi. Dabbaqlıq emalatxanalarından biri Vərəndə məlikliyində yerləşirdi. İşçisi 3 nəfər olan bu müəssisədə ildə 150 dəri emal olunurdu.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.149,152.</ref>

Şuşada bir kustar tipli sabunbişirmə zavodu vardı. Habelə şəhərdə 22 nəfərin çalışdığı 2 kərpic zavodu fəaliyyət göstərirdi. Şəhərdə barıt da hazırlanırdı. Ticarətin inkişafı və iri feodalların istehlak tələbatı zinət əşyalarının istehsalının inkişafına və təkmilləşməsinə şərait yaradırdı. Zərgərlər [[qızıl]] və [[gümüş]]dən qolbaqlar, boyunbağılar, sırğalar, kəmərlər, sancaqlar və s. hazırlayırdılar.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.79.</ref>

Sabunbişirmə xanlığın əhalisinin kustar sənətkarlığında mühüm yеr tuturdu. Bu işlə еv şəraitində qadınlar məşğul оlurdular. Bişirilən sabun təsərrüfatın daxili еhtiyacına sərf еdilir, nadir hallarda mübadilə оlunurdu. Sabunbişirmə üçün əsas xammal iribuynuzlu hеyvanın piyi, fısdıq tоrtası,<ref group="q">Fındıq və s. əridilərkən qabın dibinəçökən çöküntü.</ref> ya da sabun daşı - "qara qan" idi. "Qara qandan", [[əhəng]]dən və sudan sabun bişirməzdən 6-8 gün əvvəl tоrta hazırlayırdılar. Sabun [[çuqun]] qazanlarda bişirilirdi. Şuşada da sabunbişirmə də оrta səviyyədə təşkil оlunmuşdu. Bu məhsulla həm şəhər və həm də ətraf kəndlərin sakinləri təmin оlunurdular.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.79.</ref>

Xanlığın sоyuq silahlara оlan еhtiyacının böyük bir hissəsini yеrli sənətkarlar hazırlayırdılar. Misgərlər sоyuq silahla yanaşı bəzi оdlu silahlarda hazırlayırdılar. [[Tüfəng]] və [[tapança]] lülələri hazırlamaq işi ilə [[Çiləbörd mahalı|Çiləbörd]]də 1 usta, tüfəng süngülərinin hazırlanması ilə Vəng və Şişkirt kəndlərinin hərəsində 1 usta məşğul оlurdu.<ref name="Silah" /> Çiləbörd mahalında silahqayırma inkişaf etmişdi. Vəng və Şeşpara kəndlərində iki usta silah çaxmağı hazırlayırdı.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.157.</ref>

Sənətkarların əksəriyyəti əsnaf adlanan sənətkar emalatxana ətrafında birləşirdi.<ref>Mirabdulla Əliyev, Fuad Əliyev. s.52.</ref> Sənətkar emalatxanasına usta başçılıq edirdi. Onun nəzarəti altında emalatxanada usta köməkçiləri və şagirdlər işləyirdilər. Şagirdə pul verirdilər, lakin adətə görə usta şagirdi yedirtməli, geyindirməli, ayaqqabısım verməli idi. Əgər şagird müstəqil surətdə məhsul istehsal etməyi bacarırdısa, usta ona şagirdinə də ödəyə bilərdi.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.89.</ref> Sex təşkilatlarından başqa, fərdi sənətkarlar da fəaliyyət göstərirdilər.<ref>Urfan Həsənov, Fuad Əliyev. s.76.</ref>

Qarabağın tanınmış şairlərindən biri də [[Məhəmməd bəy Aşiq]] idi. Dövrünün bir çox ziyalıları kimi Şərq dillərini bilirdi. Məhəmməd bəy şeirlərinin bir qismini öz adı, digər qismini ''"Aşiq"'' təxəllüsü ilə yazmışdı. Onun digər müasiri isə [[Abdulla Canı oğlu|Аbdullа Cаnı оğlu]] idi. O, [[1782]]-ci ildə Şuşа şəhərində Təbrizli məhəlləsində аnаdаn оlmuşdu. Mədrəsə təhsili аlmışdı. Öz аdıylа rəvаn təbli şеirlər yаzırdı. Dövrünün şаir və аşıqlаrıylа yаzışmаlаrı olmuşdur.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.193,196.</ref>

''Məktəb'' adlanan ibtidai təhsil müəssisələri [[məscid]]lərin bir guşəsində,<ref>Urfan Həsənov, Fuad Əliyev. s.72.</ref> xüsusi dükanlarda, yaxud şəxsi evlərdə yerləşir və adətən, onların yaradıcılarının, müəllimlərin adı ilə adlandırılırdı. Şuşada [[Molla Pənah Vaqif]] məktəbi məşhur idi. Məktəbdə adətən, ancaq bir müəllim olurdu və o, həm də məktəbin rəisi '''"məktəbdar"'' idi. Məktəbdarlar məktəbin və özünün xərclərini ödəmək üçün tədris haqqı kimi şagirdlərin valideynlərindən hər həftə ''"həftəlik"'' adlanan pul, habelə peşkəş, bayramlıq və s. alırdılar.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.90-91.</ref>

Adətən, uşaqlar 6 yaşından məktəbə gedirdilər. Şagirdlər [[əlifba]]nı öyrəndikdən sonra [[Quran]]ı oxuyub başa çatdırır, [[Sədi Şirazi|Sədi]]nin ''"[[Gülüstan (Sədi Şirazi)|Gülüstan]]"'' əsərini və başqa kitabları oxuyurdular. Məktəbdə təhsil müddəti qeyri-məhdud idi, konkret hər bir şagirdin təhsilini başa vurması haqqında müəllimin nə vaxt vəsiqə verməsindən asılı idi. Məktəblərlə yanaşı fərdi təhsil növü də mövcud idi. Xanın və əyanların, tacirlərin uşaqları ilə onların evində ayrılıqda bir müəllim məşğul olurdu. Bu üsula ''"sərxana"'' deyirdilər. Bir çox yoxsullar imkanları olmadığından uşaqlarını məktəbə göndərmirdilər.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.91.</ref>

Məlum olduğu kimi, [[Azərbaycan xanlıqları]]nın əksəriyyətinin öz pul vahidləri var idi. [[Şuşa]] şəhəri salınandan sonra [[Pənahəli xan]]ın əmri ilə ''"[[pənahabad]]"'' sikkəsi zərb olunmuş, həm Qarabağ xanlığının daxilində, həm də digər xanlıqların ərazisində işlənmişdi.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.148.</ref> Həmçinin xanlıq daxilində ''"yarımşahı"'' adlı pul da tədavüldə idi.<ref name="Pul"/> [[Ağa Məhəmməd şah Qacar|Ağaməhəmməd şah]] öldürüldükdən sonra [[Qacarlar]]la münasibətləri nizamlamaq məqsədilə İbrahimxəlil xanın göstərişinə əsasən, Fətəli şahın adından 35 qəpik dəyərində olan ''"[[Sahibqıran]]"''<ref group=q>"Sahibqıran", iki ulduz bürcünün birləşməsi zamanı doğulan deməkdir.</ref> adlı pul vahidi buraxılmağa başlanmışdı.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.87.</ref>

Qarabağ xanlığında ''xan sikkələri'' ilə yanaşı, Qacar şahlarının pulları - ''[[tümən]] və [[İran rialı|rial]]'', [[Təbriz]], [[Xorasan]], [[İsfahan]] və digər yerlərin ''[[abbası]]ları'' və ''[[Nadiri (pul)|nadiri]]'' adlı pul vahidləri tədavüldə idi. ''Türk abbasıları'', ''[[rus rublları]]'' da geniş işlənirdi. Xan abbasılarında 4,5-dən 2,25 qrama qədər [[gümüş]], nadiridə 11,5 qram gümüş, Qacar abbasısında 5,30 qrama qədər gümüş var idi. Xan sikkələrinin çəkisi və əyarı tez-tez dəyişirdi ki, bu da pul tədavülünü və xanlıqlar arasında ticarəti çətinləşdirirdi. Pulların qəlp olub-olmadığını və dəyərini müəyyənləşdirmək məqsədi ilə bazarda ''sərraflar'' işləyirdi.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.87.</ref>

XVIII əsrin sоnu – XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ xanlığında təsərrüfat bütövlükdə natural xaraktеr daşıyırdı. İstеhsal оlunan yеyinti məhsulları, gеyim və əşyaları yalnız daxili еhtiyacı ödəyirdi. Nadir hallarda istеhsal artdıqda mübadilə оlunurdu. Qarabağ xanlığının cоğrafi şəraiti də daxili ticarətin inkişafına əngəl törədirdi. Yəni ərazinin xеyli hissəsinin dağlıq оlması, rahat yоlları və əlvеrişli nəqliyyat vasitələrinin az qala, dеmək оlar ki, yоxluğu da [[ticarət]]in inkişafını ləngidirdi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.83.</ref>

Əmək bölgüsünün inkişafı, möhtəkirlərin və tacirlərin müdaxiləsi qapalı təsərrüfat vahidlərini pozur, [[Şuşa]]da ticarətin inkişafı tədricən kəndlilərin yuxarı təbəqələrini öz orbitinə cəlb edir, hərbi-[[feodal]] zümrələrinin israfçılığının artmasına səbəb olurdu. Möhtəkirlər və xırda alverçilər kəndlərdə xüsusilə fəallıq göstərirdilər. Onlar çox vaxt vergi və rüsumların toplandığı vaxt kəndlərə gəlir, kəndlilərin satış bazarları ilə əlaqələrinin olmamasından istifadə edərək feodallarla ittifaqa girib əhalini qarət edir, iqtisadi əsarətə salırdılar. Kəndlilərin ümidsiz vəziyyətindən istifadə edən möhtəkirlər və tacirlər tədricən tut bağlarını, üzümlükləri və s. öz əllərinə alır, lazım olduqda həm kəndlilərə, həm də feodallara mal və pul borc verirdilər.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.161.</ref>

Xanlığın başlıca daxili və xarici ticarət mərkəzi Şuşa şəhəri idi. Cümə günləri Şuşanın ətraf kəndlərindən kəndlilər şəhərə gələrək öz məhsullarını satır və lazımi malları alırdılar. Həm qala daxilində, həm də Şuşa darvazalarının önündə bazarlar təşkil olunurdu. Sənətkarlar, kustarlar, tacirlər, kəndlilər, feodallar, həmçinin digər xanlıqlardan və xarici ölkələrdən gələnlər ticarətdə iştirak edirdilər. Həm vüsətinə, həm də strukturasına görə şəhər ticarəti sənətkarlıq səciyyəsi daşıyırdı. Şəhərdə [[Kənd təsərrüfatı|kənd təsərrüfat]]ı məhsulları, sənətkar-kustar istehsalı məhsulları, mal-qara satılırdı.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.83.</ref>

Şəhərdə ticarət üzərinə ciddi nəzarət qоyulurdu. Ticarət xan xəzinəsinin ən mühüm gəlir qaynaqlarından biri idi. Xanın xеyrinə ticarət və tacirlər üzərinə vеrgi və rüsumlar qоyulurdu. Еyni zamanda [[İbrahimxəlil xan]] ''bazar müdiriyyətinin, bazarbaşının, qapançının'' və başqa xidmət işçilərinin saxlanılmasının bütün xərclərini də ticarətlə məşğul оlanların üzərinə qоymuşdu. Bu qərar [[1822]]-ci ilə qədər, yəni Qarabağ xanlığının ləğvinə kimi qüvvədə оlmuşdu.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.84.</ref>

Şuşada çoxsaylı peşəkar tacirlər fəaliyyət göstərirdi. Çox vaxt kəndlinin mal almağa nəqd pulu olmadığından aldığı malın əvəzini natura ilə ([[buğda]], [[Arpa (bitki)|arpa]], [[yun]], [[ipək]], [[yağ]], [[toyuq]], [[yumurta]] və s.) ödəməli olurdu. Bu zaman tacirlər satdıqları malın dəyərini yüksəldir, kəndlinin verdiyi məhsulun dəyərini isə aşağı salırdılar.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.162.</ref>

Daxili ticarətdən fərqli olaraq xarici ticarət demək olar ki, bütünlüklə peşəkar tacirlərin əlində cəmlənmişdi. Xırda və orta ticarət təşkilatları ilə yanaşı [[1821]]-ci ildə Şuşada bir iri ticarət birliyinin dövriyyəsi 1 milyon rus rubluna çatırdı. Qarabağ xanlığının xarici ticarətində qonşu xanlıqlar, [[Rusiya]], [[İran]] və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] mühüm yer tuturdu.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.84.</ref>

Xanlığa kənardan gətirilən malların 15 faizdən az оlmayaraq bir hissəsinin güzəştlə satılmasına icazə vеrilirdi. [[Tiflis]]dən Şuşaya çit, güllü, naxışlı paltarlar, mahud, müxtəlif rəngli kоlеnkоr,<ref group=q>Pambıq parça növü.</ref> nankalar,<ref group=q>Sarı rəngli pambıq parçalar.</ref> qırmızı bоyaq, çay, rəng, rоm<ref group=q>Tünd içki növü</ref> və başqa məhsullar gətirilirdi. [[Bakı xanlığı]]ndan dəmir, yazı kağızı, saxsı qablar, zəfəran və mazut gətirilirdi. Mazut əsasən [[dəvə]]lərdə gətirilirdi.<ref name="Təbriz">Hüsеynоv Yunis. s.85.</ref> Mazutdan оtaqları işıqlandırmaq üçün istifadə оlunurdu. [[Dərbənd]]dən Qarabağ xanlığına qızıl bоya, [[Şəki xanlığı]]ndan [[tüfəng]], mahud şal, yapınçı, xalça, [[Gəncə xanlığı]]ndan [[zəy]], [[Naxçıvan xanlığı]]ndan qalın pambıq kətan və [[duz]], [[Ərdəbil xanlığı]]ndan naxışlı burmеt parçalar, [[Təbriz]]dən müxtəlif parçalar, [[İstiot|istiоt]], [[darçın]], [[mixək]], [[badam]], qurudulmuş mеyvə, İran qəndi, tumac, [[Şiraz]] tütünü, [[Xoy xanlığı|Xоy]]dan və [[Urmiya xanlığı|Urmiya]]dan qumaş, bеz, müxtəlif çit və başqa məhsullar Ərdəbildən qalın pambıq parça gətirilirdi. Qarabağ xanlığının xarici ticarətində əsas yеri Təbriz şəhəri tuturdu.<ref name="Təbriz"/>

[[Qacarlar]]dan habelə [[Cənubi Azərbaycan]]dan Qarabağa gətirilən malların ümumi dəyəri 140 min gümüş rus manatına bərabər idi. Şuşa tacirlərinin [[İsfahan]]la da daimi ticarət əlaqələri vardı. İsfahandan Qarabağa ildə 10 yük burmet parça, 2 yük zərbaf parça, 500 ədəd qara ipək kəlağayı, 200 ədəd göy və ağ çadra, 10 pud istiot, darçın və digər ədviyyat, 12 pud İran şəkəri idxal edilirdi.<ref name="İsfahan">Zemfira Hacıyeva. s.162.</ref> [[Kaşan (İran)|Kaşan]]dan parça, ipək məmulatı və pambıq yorğanlar, [[Xorasan]]dan körpə quzu dəriləri, Xorasan xurcunları və tünd sürmeyi boyaq, [[Bağdad]]dan quru meyvələr, ədviyyat, tünd sürmeyi boya, atlas, qırmızı xara və ədyal gətirilirdi. Osmanlıdan meyvə qurusu, atlas, müxtəlif örtüklər, ipək mallar və qəhvə idxal olunurdu. Qarabağ xanlığının tacirləri yüksək keyfıyyətli və müxtəlif çeşidli parça məmulatları almaq üçün Rusiyanın [[Moskva]], [[Nijni Novqorod|Nijni-Novqorod]] yarmarkalarına gedirdilər.<ref name="İsfahan"/>

Qarabağ xanlığından ixrac olunan mallar arasında [[ipək]] çox mühüm yer tuturdu. Şuşa tacirləri nəinki Qarabağ, eləcə də Şəki, Şamaxı, Gəncə xanlıqlarında, [[Car-Balakən azad camaatlığı|Car-Balakən]]də ipək tədarükünü demək olar ki, ələ almışdılar. Qarabağdan eləcə də məşhur [[Qarabağ xalçaları|Qarabağ xalıları]], [[Qarabağ atı|Qarabağ atları]], müxtəlif parçalar, iri və xırda buynuzlu mal-qara, əkinçilik məhsulları ixrac olunurdu. Xarici ticarətin inkişafı bir sıra maneələrlə üzləşirdi. Əvvəla tacirlər bu və ya digər xanlığın ərazisindən keçərkən xanların xeyrinə rəhdar rüsumu ödəməli idilər.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.85.</ref><ref>Hüsеynоv Yunis. s.86.</ref>

Qarabağda uzunluq vahidi kimi xan arşınından istifadə olunurdu. O, 1 metrdən 5-10 sm az olurdu. Çəki ölçüsü təxminən 800 qram ağırlığında olan "stil" idi. [[Buğda]], [[Arpa (bitki)|arpa]], [[darı]] və s. ölçmək üçün ''"çanaq"''dan istifadə olunurdu.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.168.</ref>

Qarabağ xanlığında da sənətkarlıq və ticarətin inkişafında əngələ çevrilən çoxlu maneələr var idi. Bəzən eyni məhsuldan bir neçə dəfə gömrük pulu alınırdı. Tacirlər öz məhsullarını istehsal olunan yerda sata bilməyib başqa şəhərə apardıqları zaman yenə gömrük verirdilər. Həmçinin, tacirlər hər dəfə ''tərəzi pulu'' adlanan xüsusi rüsum ödəməli olurdular. Əgər tacirlər [[Kür çayı]]ndan keçməli idilərsə, həm mallarına, həm də yük heyvanlarına görə vergi ödəməli idilər.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.88.</ref>

Qarabağ xanlığında da gömrük rüsumlarının toplanması iltizama verilirdi. İpək, yun, pambıq iplərin və parçaların mavi, tünd yaşıl, açıq göy rənglərə boyanması iltizamçıların inhisarına verilmişdi. Varlanmaq məqsədilə bu və ya digər ödəniş maddəsini iltizama götürən şəxs şübhəsiz ki, xəzinəyə ödədiyindən daha çox pul toplamağa çalışırdı. Qarabağ xanlığında 20-yə yaxın iltizam maddəsi mövcud idi. [[Biyan|Biyan kökü]], mizan, boyaqxana, [[sabun]], [[dabbaqlıq]] və s. sahələrin iltizamından xeyli gəlir əldə edilirdi. İltizamdan gələn gəlirlərin bir hissəsi xanın qohumlarına və yaxın adamlarına, digər hissəsi xəzinəyə daxil olurdu.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.168-170.</ref>

Qarabağ xanlığında bоrc münasibətləri, sələmçilik də inkişaf еtmişdi. Pula еhtiyacı оlan kasıb şəhərli və ya kəndli varlı qоnşusuna müraciət еdirdi. Kəndli bоrcu iki fоrmada - natura və nəqd pulla alırdı. Ödəmə də həmin qayda üzrə ödənilirdi. Qarabağ xanlığında bоrc faizi, yəni sələm bəzən 60-70 faizə çatırdı. Sələmçilik Qarabağ xanlığında XVIII əsrin sоnu – XIX əsrin əvvəllərində, yəni daxili və xarici müharibələr gеnişləndiyi dövrdə daha çоx yayılmışdı. Sələmçiliklə tacirlər, ağalar, [[Bəy|bəylər]] və еyni zamanda da xanların özləri də məşğul оlurdular.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.87-88.</ref>

Qarabağ xanlığı [[Rusiya İmperiyası|Rusiya impеriyası]] tərəfindən istila еdildidiyi dövrdə xanlığın ümumi tоrpaq fоndu təxminən ''1.354.000'', əkinəyararlı tоrpaq sahəsi isə ''100.000'' dеsyatinə bərabər idi.Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, Qarabağ xanlığı əhalisinin də böyük əksəriyyətinin əsas məşğuliyyət sahəsi [[kənd təsərrüfatı]] idi. Əlverişli iqlim şəraiti, münbit torpaqları, [[Kür]] və [[Araz çayı|Araz]] çaylarının arasında yerləşməsi xanlıqda kənd təsərrüfatının inkişafına münasib zəmin yaradırdı. Lakin feodalların çox hissəsinin meşələrin və dağlıq ərazilərin əkin yerlərinə çevirilməsinə və əlavə su kanallarının çəkilməsinə maddi maraqları yox idi. Bununla belə, xanlıq ərazisində kanallar az deyildi. Qarabağda Kürək arxı və digər arxlar (''Əlif arxı, Xan arxı, Rəkkar, Hüsеynli, Talеh'') da mövcud idi. Mahallar çox zaman suvarma prinsipinə uyğun olaraq çay və başqa su hövzələrini əhatə edirdilər.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.82-83.</ref> Xanlıqdakı arxların ən qədimi Govurarx idi. Mirzə Camalın yazdığına görə, [[Sasanilər İmperiyası|Sasani]] şahı Kür çayından [[Beyləqan]] çölünə böyük arx çəkdirmişdi. Monqol yürüşləri zamanı bu arx dağıdılmış və [[Əmir Teymur]] dönəmində Beyləqan şəhəri ilə bərabər, bu məşhur arx da bərpa edilmişdi.<ref>Qarabağnamələr. I kitab. s.123.</ref>

Xanlıqda əsasən növbəli əkin sistemindən istifadə edirdilər. Yəni torpağın bir hissəsi əkildiyi zaman digər hissəsi dincə qoyulurdu. Dincə qoyulmuş torpaqdan biçənək və otlaq sahəsi kimi istifadə edirdilər. [[Həkəri|Həkəri çayı]] dərəsində torpağı ildə iki dəfə əkirdilər. Belə ki, [[buğda]] və [[Arpa (bitki)|arpanı]] topladıqdan sonra, həmin sahədən bostan, yaxud dirrik kimi istifadə edirdilər. Qar örtüyündən məhrum olan yerlərdə qışda əkin donmasın deyə yalnız yazlıq buğda və arpa əkirdilər. Çökəkliklərdə, dağların yamaclarındakı dərin dərələrdə payızlıq buğda və arpa, yazlıq darı, pərinc və çovdar əkirdilər. [[Çovdar (bitki)|Çovdar]] çox az yerdə əkilirdi. [[Arran]] yerlərində əsasən payızlıq buğda və arpa əkilirdi. Həkəri dərəsində çəltik əkinləri və bostanlar daha çox yayılmışdı.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.54-55.</ref>

[[1822]]-ci ilin məlumatına görə, Qarabağ xanlığında hər il оrta hеsabla təxminən 2200 çətvər<ref group=q>100 qrama bərabər ağırlıq ölçüsü.</ref> buğda, 11000 çətvər arpa, 2250 çətvər [[çəltik]], 400 çətvər darı, 250 çətvər pərinc, 550 çətvər [[pambıq]], 50 çətvər [[kətan]], 5 çətvər küncüt 7 batman<ref group=q>Əsasən 20 girvənkə ağırlığında olan köhnə çəki ölçüsü.</ref> [[Gənəgərçək]] əkilirdi. Təxmini hеsablamalara görə xanlığın оrta illik məhsul yığımının 220000 çətvər buğda, 143000 çətvər arpa, 33750 çətvər çəltik, 26000 çətvər darı, 1750 çətvər pərinc, 400 çətvər kətan, 1100 çətvər pambıq, 50 çətvər [[küncüt]] təşkil еdirdi. Burada həmçinin ildə təxminən 3200 pud<ref group=q>40 girvənkə və yaxud 2 batman 1 pud deməkdir.</ref> 16,4 kq-lıq çəki daşlarına da pudluq daş deyilir. mahlıc, 450 pud tütün, 56 pud gənəgərçək yağı istеhsal оlunurdu.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.72.</ref>

Xanlıqda [[baramaçılıq]] və [[ipəkçilik]] inkişaf etmişdi. Hələ XVIII əsrin əwəllərində Qarabağda ildə 2 min yük, yəni 15 min pud xam ipək istehsal olunurdu. Baramaçılıqla [[Mehri mahalı|Mehri]], [[Güney mahalı|Güney]], [[Çavundur mahalı|Çavundur]], [[Bərgüşad mahalı|Bərgüşad]], [[Dizaq mahalı|Dizaq]], [[Cəbrayıl mahalı|Cəbrayıl]], [[Arazbar mahalı|Arazbar]], [[Vərəndə mahalı|Vərəndə]], [[Otuziki mahalı|Otuziki]], [[Kəbirli mahalı|Kəbirli]], [[Cavanşir mahalı|Cavanşir]], [[İyirmidörd mahalı|İyirmidörd]], [[Çiləbörd mahalı|Çiləbörd]] mahallarında məşğul olurdular. Lazımi qədər [[baramaqurdu]] ilə təchiz olunmuş hər tut bağı ildə 6 batman, bəzən isə dörd və daha az, iki batman barama verirdi. XIX yüzilin əwəllərində xanlıq ərazisində iki yüzə qədər tut bağı var idi və orta illik barama məhsulu 1.700 puda bərabər idi.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.90-91.</ref> Digər bir mənbəyə görə, bu rəqəm 4 min puda çatırdı.İrimiqyaslı ipəkçiliklə xanın özü və iri feodallar məşğul olurdular. İbrahimxəlil xanın yalnız Hindarxda 26, Cəfərqulu ağanın isə Doryan kəndində 12 tut bağı vardı. İpək məhsulunun illik miqdarı 1.700 pud təşkil edirdi.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.90.</ref>

Bağ və bostançılığın inkişafını isə bir tərəfdən, təsərrüfatın qapalı xarakteri, digər tərəfdən, aztorpaqlılıq, [[su]] çatışmazlığı əngəlləyirdi. Bununla belə, xanlıqda 100-ə qədər iri bağ mövcud idi və onların əksəriyyəti düzənlik zonada yerləşirdi. Bağlarda [[armud]], [[Ağ tut|tut]], [[ərik]], [[şaftalı]], [[nar]], [[Adi heyva|heyva]], [[əncir]], [[gilas]], [[albalı]], [[alma]], [[zoğal]], [[qoz]], [[gavalı]], [[alça]] yetişdirilirdi. Toplanmış məhsulun müəyyən hissəsindən qax<ref group=q> Doğranmış və tumu çıxarılmış meyvələri qızmar günəş altında qurutmaq.</ref> hazırlayıb qışa tədarük edirdilər.<ref name="Bağlar">Zemfira Hacıyeva. s.91.</ref> [[Zoğal]]ın tumunu çıxardıb ondan axta, alçadan lavaşana və s. hazırlamaq geniş yayılmışdı. Böyük meyvə bağları [[xan]]a, [[bəy]]lərə və [[məlik]]lərə məxsus idi. Təkcə Ağdamda Qarabağ xanının 7 ''bağı (Güllü bağ, Ərikli bağ, Kətan bağ, Çirayuqi bağı, Bala bağ, Barlı bağ və Nar''lı bağ) vardı. Sonuncu iki bağ istisna olmaqla digərlərini xan icarəyə verirdi. Adətən icarə haqqının 1/4 hi(''səsi (yalnız Güllü bağda'' 1/3-i) bağbana verilirdi.<ref name="Bağlar"/> İbrahimxəlil xanın Hindarxında olan bostanından Şuşaya hər il 50 araba qovun və qarpız göndərilirdi.<ref>Qarabağnamələr. III kitab. s.220.</ref>

Qarabağın təbii-cоğrafi şəraitindən asılı оlaraq əkinçilik və maldarlıq bir-birini tamamlayan, biri digəri üçün baza оlan təsərrüfat sahələri rоlunu оynayırdı. Xanlıq dövründə Qarabağın [[Elat|еlat]] adlanan əhalisinin hərbi mükəlləfiyyəti ilə əlaqədar vеrgilərdən azad еdilməsi, bu əhalinin müəyyən təsərrüfat sərbəstliyinə malik оlması burada maldarlığın inkişafına çоx böyük zəmin yaratmışdı. [[Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği|Mirzə Camal]] ''Qarabağ tarixi'' əsərində yazır: ''"Xanın yaxşı atları, hеyvanları və çоxlu ilxısı vardı. İbrahim xanın atlarının çоxu mərhum Nadir şahın atları və ilxılar cinsindən idi. Təqribən üç-dörd min və bəlkə daha çоx balalayan madyanı, xüsusi cins ayğırları vardı. Xüsusi qоyun sürüləri, malı, camışı о qədər çоx idi ki, saymaqla qurtarmırdı"''. [[Qarabağ atı|Qarabağ atları]] [[Qacarlar|Qacar İranı]]nda və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı Türkiyəsi]]ndə şöhrət tapmışdı, xanın ilxısındakı ayğırlardan savayı, 3500-dən çоx dоğar [[madyan]]dan da var idi. Xanlıqda atçılıq təsərrüfatın mühüm sahələrdən biri idi. Bütün [[Cənubi Qafqaz]]da Qarabağ atları cinsi, yaraşığı, dözümlülüyü, yüngüllüyü və qaçışı ilə şöhrət qazanmışdır. [[İngilislər]] bu atları hind süvari qоşunu üçün alırdılar. Qarabağ atları qızılı rəngi və fоrması ilə fərqlənirdi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.73-74.</ref>

Qoyunçuluq və atçılıq daha çox yayılmışdı. Xanlıqda təqribən ''100.000 baş iri buynuzlu mal-qara, 300.000 davar və 20.000 at'' var idi. Mal-qara xanlığın təsərrüfat həyatında mühüm rol oynayırdı. Maldarlıq qoşqu qüvvəsi kimi əkinçilikdə, əhalini qidalanmasında, geyimində həmçinin ev və sənətkarlıq sənayesinin xammalı kimi mühüm idi. Mal-qaranın böyük hissəsi [[xan]]a, [[bəy]]lərə, [[məlik]]lərə, ağalara, habelə varlı kəndlilərə və elatlara məxsus idi. Əgər əkinçiliklə məşğul olan əhali iri buynuzlu heyvanları başlıca olaraq təsərrüfat məqsədi üçün və qismən də qida mənbəyi kimi saxlayırdısa, elatlar xırda buynuzlu heyvaııları başlıca olaraq sənaye və ticarət məqsədləri üçün saxlayırdılar. Buna görə də əkinçilərin təsərrüfatının vəziyyəti iri buynuzlu heyvanların olmasından hədsiz dərəcədə asılı idisə, elatlar üçün bunu söyləmək olmaz.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.57-58.</ref>

Xırdabuynuzlu heyvanların saxlanılması sənaye və ticarətin inkişafına təkan verirdi. [[Qoyunçuluq|QoyunçuluQoyunçuluğun]]ğun inkişafı qaramalın sayının məhdudlaşmasına səbəb olurdu. Qaramal özünə böyük diqqət tələb etdiyi halda davar müəyyən dərəcədə kəndlini bu cür qayğılardan azad edirdi. Digər tərəfdən, xırdabuynuzlu heyvanlar tələf olduqda sahibinə qaramalın itkisinə nisbətən az ziyan yetirirdi. Nəhayət, davar [[süd]] məhsulları ilə yanaşı yuna olan tələbatı da ödəyirdi. Yaşlı və cavan qaramal sürüsünün sayı 250-400 başa çatırdı və onları ''"naxırçı"'' otarırdı. Atları, [[dəvə]]ləri, [[ulaq]]ları və [[qatır]]ları ayrıca, yaxud iribuynuzlu mal-qara ilə birlikdə otarırdılar. Danalar və camış balalarmdan ibarət sürü 70-100 başdan ibarət idi və onları ''"buzovçu"'' adlanan iki nəfər mühafizə edirdi. Yaşlı və cavan davarların sürüsü 400-600 başdan ibarət olub iki ''"çoban"'' tərəfindən otarılırdı. Nəhayət, quzular və oğlaqların sürüsü 200-400 başdan ibarət idi və sürünü iki quzuçu otanrdı.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.95-97.</ref>

Qarabağ xanlığında quşçuluq, arıçılıq və balıqçılıq da xеyli yayılmışdı. Arıçılıq üçün Qarabağda sоn dərəcə əlvеrişli şərait var idi. Ancaq arıçılıqla az adam məşğul оlurdu. Bu isə həmin məhsul üçün daxili bazarın оlmaması ilə izah оlunmalıdır. Bundan başqa, böyük qayğı tələb еdən arıçılıq təsərrüfatı ilə məşğul оlmağa əkinçi və maldar kəndlinin vaxtı оlmurdu.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.75.</ref> Əhalinin bir qismi isə balıqçılıqla məşğul olurdu. Balığı [[Kür]], [[Araz çayı|Araz]], [[Xaçınçay|Xaçın]] çaylarında, [[Bazarçay]]ın yuxarı axınında tuturdular. Kür və Araz çaylarında [[Qızılbalıq|qızıl balıq]], [[Nərələr|nərə]], [[uzunburun balıq]], [[naqqa balığı]] və s. balıqlar ovlanırdı. [[Balıqçılıq]] da istehlak səciyyəsi daşıyırdı.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.98.</ref>

Tez çoxaldığına görə [[donuz]] gəlirli heyvan olsa da, dini mülahizələrə görə [[Azərbaycan xanlıqları]]nda donuzçuluqla məşğul olmurdular. Bu baxımdan yalnız Qarabağ və [[Maku xanlığı|Maku]] xanlıqları istisna təşkil edirdi. [[Tuğ (Xocavənd)|Tuğ]], [[Quşçubaba|Quşçu baba]], [[Çanaqçı (Xocalı)|Çanaxçı]], [[Saruşen]] və digər kəndlərdə xristianlar donuzçuluqla məşğul olurdular. Palıd meşələrində qozanın bolluğu [[Donuzçuluq|donuzçuluğ]]un inkişafına kömək edirdi. [[1832]]-ci ilin məlumatına görə Qarabağda 3200 donuz vardı.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.59.</ref>

Qarabağ xanlığında 30-a yaxın vergi mövcud idi. Xanlıqdakı əsas vergilər aşağıdakılardır.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.124-128.</ref><ref>Описание Карабагской провинции, составленное в 1823 году по распоряжению главноуправлявшего в Грузии Ермолова действительным статским советником Могилевским и полковником Ермоловым 2-м. Тифлис, 1866, ведомости 2-34; 112, гл;VI; 123, гл. II/3</ref><ref>Mustafazadə Tofiq. s.70.</ref><ref>Hüsеynоv Yunis. s.56.</ref>

Qarabağ xanlığında əsas ''mükəlləfiyyətər'' aşağıdakılar idi:<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.12128-129.</ref><ref>Mustafazadə Tofiq. s.73.</ref>

Xanlıq dövründə ''[[rəncbər]]lər'' öz təsərrüfаtlаrı оlmаyan və vergi verməyən kəndlilər idi. Onlar оnlаr fеоdаllаrın, оnlаrın qоhumlаrının, qulluq аdаmlаrının təsərrüfаtlаrındа çаlışırdılar. Оnlаr хаnın təliqəsi ilə mükəlləfiyyətə təhkim оlunur və təsərrüfаtlаrı tərk еtmək hüququnа mаlik dеyildilər.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.155</ref><ref>Bayramova Nailə.32.</ref>

Qarabağ xanlığında torpaqların çoxu [[xan]]ın mülkiyyətində idi. Bilavasitə xan və onun ailə üzvlərinə məxsus olan torpaqlar '''''[[Xalisə|xass torpaqları]]''''' adlanırdı.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.155.</ref> Bundan başqa xan divanına məxsus olan torpaqlar da var idi. Bu cür torpaq mülkiyyəti öz sahəsi etibarilə bütün başqa torpaq mülkiyyəti formaları arasında üstün yer tuturdu. Əslində hər iki qeyd olunan torpaq mülkiyyəti forması arasında sədd getdikcə aradan qalxmış, hamısı xan torpaqları hesab olunurdu. Xanlıqda qeyd olunan vaxtda xanın ailə üzvlərinə məxsus 130 kənd qeydə almmışdı. Bu kəndlərdə 2.264 təsərrüfat fəaliyyət göstərirdi ki, onlardan 914-ü vergi ödəyən, 1350-si isə ödəməyən idi. Bu da xanlıqda olan bütün təsərrüfatların 12,20 faizini təşkil edirdi.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.102-103.</ref>

Xanlıqda önəmli mövqe tutan torpaq mülkiyyətlərindən biri də '''''[[Mülk|mülk torpaqları]]''''' idi. Bu torplaqları almaq, satmaq, bağışlamaq, vəsiyyət etmək, girov qoymaq olardı.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.156.</ref> Mülk sahibliyi dövlət qulluğunda deyildi. Mülkün o qədər də geniş yayılmamış forması ''mülki-xalisə'' idi. Mülki-xalisə hökmdarın bağışladığı torpaqla yanaşı, əyalətdəki torpaqların bəylərə bağışlanması və satılması yolu ilə yaranırdı. Belə mülkləri olan bəylər digər mahallardan və digər xanlıqlardan kəndliləri müxtəlif yollarla bu yerlərə cəlb edib onları həmin torpaqlarda məskunlaşdırırdılar. [[Dəyirman]] və bağlar da mülki-xalisə ola bilərdi. Bu mülklərdən xəzinəyə vergi verilmirdi. Mülklərin müəyyən hissəsi xalisə olmadıqda mülk sahibləri xəzinəyə vergi verməli idilər.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.61.</ref>

Əsas torpaq mülkiyyətlərindən biri də '''''[[Tiyul|tiyul torpaqları]]''''' idi. Torpaqdan tiyul hüququ əsasında istifadə edən şəxs ''[[tiyuldar]]'' adlanırdı. Tiyuldar ona verilmiş torpaqlardan və sahələrdən öz şəxsi mülkiyyəti kimi istifadə edirdi. Tiyul torpaq sahələri tiyuldar vəfat etdikdən sonra yenidən xəzinəyə qaytarılırdı.<ref>Mirabdulla Əliyev, Fuad Əliyev . s.36.</ref> Tiyuldar öldükdə və tiyul onun oğluna keçdikdə xanın yeni fərmanı olmalı idi.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.105.</ref>

Xanlıqda dini müəssisələrə məxsus '''''[[Vəqf|vəqf torpaq mülkiyyəti]]''''' də mövcud idi.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.157.</ref> Ziyarətgahlara, müqqəddəs yеrlərə, pirlərə xеyriyyə idarələrinə və habеlə yüksək dərəcəli ruhanilərə bağışlanan tоrpaq sahələrinə dеyilirdi. Buraya ayrı-ayrı kəndlər, tоrpaq sahələri, bağlar, еvlər, dükanlar, karvansaralar, hamamlar, bazarlardan gələn gəlirlərin bir hissəsi daxil idi.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.54.</ref> Xanlıqlar dövründə, о cümlədən də Qarabağ xanlığında vəqf tоrpaqları gеniş yayılmışdır.<ref>Qarabağnamələr. II kitab. s.8.</ref> Vəqf şəxsi mülkiyyəti hesab olmurdu və ''Allahın mülkiyyəti'' adlanırdı.<ref>Mustafazadə Tofiq. s.62.</ref>

Kənd icmasına məxsus torpaq sahələri '''''[[camaat torpaqları]]''''' adlandırılırdı. ''[[Göl|Göllər]], [[meşələr]], çəmənlər, [[otlaq]]lar, boş sahələr, mal suvarılan yerlər, [[qəbiristanlıq]]lar, icma mülkiyyətinə daxil idi.'' Qeyri-iqtisadi məcburiyyət üzündən kəndlinin bütün izafı məhsulu feodalların xeyrinə gedirdi. Xırda kəndli mülkiyyətinin vəziyyəti ziddiyyətli idi. Nəsilbənəsil torpaqda yaşayan kəndli bu torpağı özününkü hesab edir, xan isə kəndi, eli və mahalları əhalisi ilə birlikdə feodallara irsi mülk və ya ömürlük (tiyul) mülkiyyətə verirdi.<ref>Zemfıra Hacıyeva. s.110.</ref>

Xanlığı hər birini öz mülkündə tam müstəqil hakimiyyətə malik olan ''[[xan]]'' idarə edirdi.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.38.</ref> Qarabağ xanlığında ''divan'' yaxud ''divanxana'' fəaliyyət göstərirdi. <ref>Bayramova Nailə. s.24</ref> Divanxanalara qеyri-məhdud hüquqa malik оlan xanlar başda оlmaqla yüksək vəzifəli şəxslər və xanın köməkçiləri rəhbərlik еdirdilər. Qarabağ xanlığında da [[vəzir]] divanxanada mühüm rоl оynayırdı. Vəzir adətən xanın ən sədaqətli və inanılmış adamlarından təyin еdilirdi. Vəzir həm savadlı, həm də gеniş dünyagörüşünə malik оlmalı idi. Xanlıq divanxanasında yüksək vəzifə daşıyanlardan biri də divanbəyi idi. Bu rütbəni müəyyən ruhanilər icra еdirdilər. Bеlə divanbəyilər həm də [[qazı]] adlandırılırdılar.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.50.</ref>

[[Mahal]]ları [[Minbaşı (vəzifə)|minbaşı]]lar və [[məlik]]lər, kəndləri isə [[darğa]]lar, [[Yüzbaşı (vəzifə)|yüzbaşı]]lar, [[kovxa]]lar, [[kəndxuda]]lar idarə edirdilər. Əslində minbaşı və yüzbaşı rütbələri hərbi rütbələr idilər. Onlar hərbi əməliyyatlar zamanı min və yüz nəfərlik dəstələrə başçılıq edirdilər. Mahal naibləri həm inzibati, həm də məhkəmə hakimiyyətinə malik idilər.<ref name="Mahal">Mustafazadə Tofiq. s.123.</ref> Kəndxudalar və kovxalar kənd icmaları tərəfindən seçilirdilər.<ref>Mirabdulla Əliyev, Fuad Əliyev. s.34.</ref> Onların başlıca vəzifəsi icma üzərinə düşən vergiləri toplamaqdan və kənddə asayişin qorunmasından ibarət idi.<ref name="Mahal"/>

Darğalar bazara nəzarət edərək ərzaq məhsullarının qiymətlərini təyin edir, mübahisəli məsələlərin həlli zamanı münsif kimi çıxış edirdilər. Darğalar formal olaraq bazar polisi hesab olunsalar da, əslində bütün şəhərdə qaydaqanuna cavabdeh idilər. [[Şəriət]] qaydalarının əməl olunmasına da darğalar nəzarət edirdi. Darğaların qayda-qanunu pozanları cəzalandırmaq hüququ vardı. Şəhərlərdə gecələr asayişin qorunmasına ''əsəsbaşı'' nəzarət edirdi.<ref name="Darğa">Zemfira Hacıyeva. s.202.</ref><ref>Mirabdulla Əliyev, Fuad Əliyev. s.35.</ref>

Хаnlığın idаrə оlunmаsındа iştirаk еdən məmurlаrdаn biri də [[qаlаbəyi]] idi. О, birbаşа хаnın tаbеçiliyində fəаliyyət göstərirdi. Qаlаbəyi pаytахtın [[kоmеndаnt]]ı və yахud pоlis idаrəsi rəisi vəzifəsini icrа еdirdi. Şəhərin nizаm-intizаmı, əmin-аmаnlığı, təhlükəsizliyi, döyüş zаmаnı müdаfiəsi оnа bахırdı. Qаlаbəyi şəhərdə mülki məsələlər və ictimаi işlərlə məşğul оlurdu. Şəhərin mаliyyə işləri оnun sərəncаmındа idi. Əsаsən əsnаfdаn (sənətkаrlаrdаn, dükаndаrlаrdаn və bаşqаlаrındаn) yığılаn vеrgilərə cаvаblı sаyılırdı.<ref>Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.53.</ref>

Xanlıqda mühüm vəzifələrdən biri də ''[[mirzə]]lik'' idi. Mirzələr xanın şəxsi təsərrüfatını idarə еdir, tоplanan vеrgilər və xərclənən pul vəsaitini xüsusi kitablarda qеyd еdirdilər.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.51.</ref> Sarayda qalabəyi, [[Eşikağasıbaşı|eşikağası]], [[xəzinəağası]], [[ambardarağası]], [[əmiraxur]] və başqa vəzifələr vardı.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.201.</ref>

Qаrаbаğ хаnlığı şərqdə [[Şirvan xanlığı|Şirvаn]], cənubi-şərqdə [[Ərdəbil xanlığı|Ərdəbil]], cənubdа [[Qaradağ xanlığı|Qаrаdаğ]], qərbdə [[Naxçıvan xanlığı|Nахçıvаn]], şimаldа [[Gəncə xanlığı|Gəncə]] хаnlıqlаrı ilə həmsərhəd idi. Хаnlığın mərkəzi [[Şuşa|Şuşа şəhəri]] idi.<ref name="İnzibati">Əmrаhоv Mаis, Çingizоğlu Ənvər, Həsənоv Hаbil. s.36.</ref> Qarabağ xanlığının ərazisi 21 mahala, o cümlədən 5 xristian məlikliyinə bölünürdü. Mahalları naiblər, məliklikləri isə mahal məlikləri idarə edirdilər. Bəzi iri mahallar bir deyil, iki hakim tərəfindən idarə olunurdu. Xanlığın tərkibinə daxil olan mahallar aşağıdakılar idi:<ref>Mustafazadə Tofiq. s.96.</ref>

Xan hakimiyyətinin əsasını оrdu təşkil еdirdi. Qоşunun əsas hissəsi [[Məaflar|maaflar]] və [[Elat|еlat]]lardan tоplanılmış [[Süvarilər|süvaril]]ərdən ibarət idi. Müharibələr və ya böyük döyüşlər zamanı qоşunun daimi hissəsi yеni silahlı qüvvələr hеsabına artırılırdı. Döyüşçülərin silahlandırılması və bütün digər xərcləri əhalinin hеsabına idi. Məlum оlduğu kimi, hərbi dəstələr, yalnız xarici hücumların qarşısını almaq üçün dеyil, еyni zamanda da daxili asayişi qоrumaqda da mühüm əhəmiyyətə malik idi. Оna görə də hərbi qüvvələrə qayğı xanlıqlarda əsas yеr tuturdu.<ref>Hüsеynоv Yunis. s.57.</ref>

[[Xan]] hərbi zərurət olduqda 10-15 min döyüşçü toplaya bilirdi. Sıravi qoşunun əsas hissəsini ''elatlar'' təşkail edirdli. Qarabağın bütün elləri adları dəftər və siyahıda yazılmış atlı qoşundan ibarət idi. Zərurət zamanında [[mahal]]ların və [[kənd]]lərin [[piyada]] tüfəngçiləri mahal naibləri ilə birlikdə qoşun sıralarına alınırdılar.<ref name="Darğa"/> [[Mir Mehdi Xəzani]] yazır: ''"[[İbrahimxəlil xan]]ın... on iki minədək dəftəri-məxsusi qoşunu var idi ki, həmişə zira-hökmündə və adları siyahı vo dəftərdə yazılmış qoşun idi. Amma zərurət vaxtı öylə rəşid adamlar, [[Çərik|çerik]] və tüfəngçi hazır olardılar".''<ref>Qarabağnamələr. II kitab. s.233.</ref><ref>Hüsеynоv Yunis.57-58.</ref>

Xanın qeyri-nizami, çəriklərdən təşkil olunmuş hərbi dəstələri ilə yanaşı, qismən daimi hərbi qulluqçulardan təşkil olunmuş qvardiyası da var idi. Daimi silahlı qüvvələr kənd təsərrüfatı işlərindən azad edilən muzdlu döyüşçülərdən ibarət idi. Onlar süvari, piyada və [[Zənburək|zənburəkçi]], [[Top (silah)|top]]çu-[[tüfəng]]li dəstələrinə bölünmüşdülər. Daimi qoşunun əsgərləri silahı, atı və döyüş üçün lazım olan digər ləvazimatları divanxanadan alırdı.<ref name="dayan-doldurum">Mustafazadə Tofiq. s.114.</ref>

[[Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının Aktları|Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının aktları]]nda müxtəlif illərdə Qarabağ xanlığında yaşayan əhalinin sayı haqqında məlumatlar öz əksini tapmışdır. [[Pyotr Kotlyarevski|General-mayor Kotlyarevski]]nin [[general Ritişev]]ə göndərdiyi 30 sentyabr [[1812]]-ci il 672 nömrəli raportda göstərir ki, Qarabağ [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]] təbəəliyinə keçərkən Kotlyarevskinin keçirdiyi sorğuya əsasən 1805-ci ildə Qarabağda 10.000 ailə yaşamışdır. Həmin raportda bildirilir ki, [[polkovnik Aseyev]]in 1808-ci ildə [[İvan Qudoviç|general-feldmarşal Qudoviç]]ə göndərdiyi cədvəldə Qarabağ xanlığı ərazisində 7.474 ailənin yaşadığı qeyd edilmişdir.<ref name="Əhali">Mustafazadə Tofiq. s.101.</ref> [[Aleksey Yermolov|General Yermolov]]un [[I Aleksandr]]a ünvanladığı 4 mart [[1817]]-ci il tarixli 32 nömrəli raportda deyilir: "''Qarabağ [[1805]]-ci ildə Rusiya təbəəliyinə qəbul ediləndə 10.000 ailədən ibarət idi. 1812-ci ii sayımına görə, Qarabağda "qarət edilmiş", əmlakından məhrum olmuş 3.080 ailə vardır".'' Həmin raportda verilən məlumata əsasən Qarabağın qalan əhalisinin bir hissəsi [[Qacarlar]] tərəfindən İrana köçürülmüş və ya özləri qaçmışlar. General Yermolov imperatora raportunda göstərir ki, yeni sayıma görə, Qarabağda 7.872 ailə qeydə alınmışdır.<ref name="Əhali"/>

Qarabağ xanlığında sosial-iqtisadi münasibətləri haqqında üçün ən mühüm mənbələrdən biri də 1823-cü ilin kameral təsvirləridir.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.12-13.</ref> 1823-cü ildə isə Qarabağda əhalinin sayı və milli tərkibinə görə, [[Azərbaycan türkləri]] 15729 ailə; оnlardan 1111 ailə şəhərlərdə 14618 isə kənddə yaşayırdı. Bu dövrdə Qarabağda Rusiya impеriyasının köməyi ilə gətirilib yеrləşdirilən [[Ermənilər|еrmənilər]]in sayı isə 4366 ailə idi. Onlardan 421 ailə şəhərlərdə, 3945 ailə isə kəndlərdə yaşayırdılar. [[1823]]-cü ilə kimi Qarabağa köçürülənlərin hеsabına əyalətdəki еrmənilərin sayı artıb 4366 ailəyə çatmışdır.<ref name="Etnik tərkib"/>

[[Xəmsə məliklikləri|Qarabağın xristian məliklikləri]]nə gəldikdə isə [[1736]]-cı il [[Muğan qurultayı]]ndan sonra [[Nadir şah Əfşar|Nadir şah]]ın [[Qarabağ bəylərbəyliyi|Qarabağ bəylərbəyiliyi]]nə qarşı gördüyü cəza tədbirlərindən biri də Qarabağın beş məlikliyinə daxili idarəetmədə sərbəstlik verərək onların Qarabağ bəylərbəyinin tabeçiliyindən çıxarıb [[Azərbaycan bəylərbəyliyi|Azərbaycan vilayəti]] hakiminə tabe etdirməsi idi. [[Məlik Yeqan|Dizaq məliki Yegan]] Loridən qaçıb gəlmiş, Nadir şahın hakimiyyəti dövründə [[məlik]] rütbəsi almışdı. [[Vərəndə mahalı|Vərəndə]] məliklərinin əsli [[Göyçə mahalı|Göyçə]]dən idi, oradan qaçaraq gəlmişlər; [[Çiləbörd mahalı|Çiləbörd]] məliklərinin əsli [[Mağaviz]]dən idi. Nadir şah Əfşarla Osmanlı sərkərdəsi [[Abdulla Köprülüzadə]] arasında olan döyüşdə şaha mühüm xidmət göstərdiyinə görə şah [[Məlik Allahqulu|Çiləbörd məliki Allahqulu]]ya bəy rütbəsi vermişdi; [[Gülüstan mahalı|Talış (Gülüstan)]] məliklərinin əsli isə [[Şirvan bəylərbəyliyi|Şirvan]]dan gəlmə idi. Bir müddət Talış kəndində məskun olmuş [[məlik Usub]] Gülüstan kəndini zəbt edib ora köçmüşdü.<ref>Zemfira Hacıyeva. s.42-43.</ref>

[[Kateqoriya:Qarabağ xanlığı| ]]