Şuşa: Redaktələr arasındakı fərq

|saytın dili = az

}}

 

 

 

 

Şuşa şəhəri 1992-ci il may ayının 8-də erməni birləşmələri tərəfindən [[Şuşanın işğalı|işğal]] edilmişdir.<ref name="virtualkarabakh"/> Şuşanın işğalı nəticəsində şəhərdə 195 nəfər Azərbaycan vətəndaşı xüsusi amansızlıqla qətlə yetirilmiş, 165 nəfər yaralanmış, onlardan 150 nəfəri əlil olmuş, 552 körpə valideynlərini itirmiş, 20 mindən artıq əhali isə doğma yuvasını tərk edərək məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür.<ref name="invader"/> Əsir və girov götürülmüş 58 azərbaycanlının taleyi barədə bu günə qədər məlumat yoxdur.<ref name="invader"/>

[[Şuşanın işğalı]] nəticəsində azərbaycanlıların tarixi izlərini silmək məqsədilə vandallar 600 yaxın tarixi memarlıq abidəsini, o cümlədən [[Pənahəli xan]]ın sarayını, [[Yuxarı Gövhər ağa məscidi]]ni, [[Aşağı Gövhər ağa məscidi]], [[Xurşidbanu Natəvan]]ın evini, [[Molla Pənah Vaqif]]in məqbərəsini yerlə-yeksan etmiş, 7 məktəbəqədər uşaq müəssisəsini, 22 ümumtəhsil məktəbini, mədəni-maarif, kənd təsərrüfatı texnikumlarını, orta ixtisas musiqi məktəbini, 8 mədəniyyət evinin, 22 klubu, 31 kitabxananı, 2 kinoteatrı, 8 muzeyi, o cümlədən [[Şuşa Tarix Muzeyi]], [[Azərbaycan Xalça Muzeyi]]nin filialı və xalq tətbiqi sənəti muzeyi, Qarabağ dövlət tarix muzeyi, turist bazasını, Qafqazda yeganə Şərq musiqi alətləri fabrikini dağıtmış, buradakı nadir sənət incilərini talamış və məhv etmişlər.<ref name="invader"/> Şəhərin tarixi muzeyinin 5 minədək əşyası, Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət muzeyi Şuşa filialı, Dövlət Qarabağ Tarixi muzeyinin 1000-dək əşyası, professional Azərbaycan musiqisinin banisi, bəstəkar [[Üzeyir Hacıbəyov]]un (300-dən çox əşya), müğənni [[Bülbül]]ün (400-dək əşya), musiqiçi və rəssam [[Mir Möhsün Nəvvab]]ın (100-dən çox əşya) xatirə muzeylərinin fondları qarət edilib.<ref name="invader"/>

 

Şuşa adının mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Eramızın II əsrində yaşamış qədim Roma tarixçisi [[Tasit Korneli]] Qafqaz ərazisində dondar türk tayfasına məxsus ''Sosu'' (latın dilində "ş" səsi yoxdur) şəhərinin olması haqqında məlumat vermişdir.<ref name="glass"/> Xalq əfsanəsinə görə, bu yerlərin havası büllur kimi saf və şəfalı olduğu üçün onu "Şuşa" ([[şüşə]]) adlandırmışlar.<ref name="glass"/>

 

 

=== Gerb ===

Şuşa şəhərinin gerbi 21 may 1843-cü ildə təsdiq olunmuşdur.<ref name=symbol/> Gerbin ikiyə bölünmüş qalxanvari lövhəsinin yarıdan yuxarı hissəsi [[Kaspi vilayəti]]nin gerbindəki təsvirlərin eyni idi: 1-ci hissədə [[pələng]], ikinci hissədə yerdən çıxıb alovlanan [[qaz (quş)|qaz]] dilimləri təsvir olunmuşdu.<ref name=symbol/> Gerbin yarıdan aşağı hissəsindəki yaşıl sahədə yəhərli qızılı rəngli at təsvir olunmuşdu ki, bu da həmin ərazidə yerli cins at növlərinin olmasından və atçılığın inkişafından xəbər verirdi.<ref name=symbol/>

 

=== XVII-XIX əsrlər ===

Qarabağ hökmdarı [[Pənahəli xan]] ərazini düşmənlərdən qorumaq məqsədilə xanlığın ən strateji mövqelərində müdafiə qurğularının tikintisinə başlamışdır.<ref name="panah"/> 1748-ci ildə [[Bayat qalası]], 1752-ci ildə isə [[Şahbulaq qalası]] inşa edilmişdir.<ref name="panah"/> Lakin, Pənahəli xan müharibələr dövründə əhalinin sığınması üçün daha etibarlı, üç tərəfi keçilməz sıldırım qayalarla əhatə olunmuş əlçatmaz dağ yaylasında yeni bir [[Şuşa qalası|qala]] ucaltmağı qərara aldı.<ref name="panah"/> Yeni qala ilk illərdə öz banisinin adı ilə "Pənahabad", sonralar isə "Şuşa" adlandırılmağa başlandı.<ref name="panah"/><ref>{{ru icon}} [http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/079/682.htm Great Soviet Encyclopedia, "Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast", 3rd edition, Moscow, 1970]</ref><ref name="Bakikhanov">{{ru icon}} [http://vostlit.info/Texts/rus2/Bakihanov/frametext5.htm Abbas-gulu Aga Bakikhanov. Golestan-i Iram]</ref> Şuşa qalasının təməli Pənahəli xan tərəfindən qoyulmuşdur.<ref name="panah"/> 1747-ci ildə [[İran]] hökmdarı [[Nadir şah Əfşar]]ın ölümündən sonra Pənahəli xan özünü bu torpaqların xanı elan edir və xanlıq ərazisini düşmən hücumlarından qorumaq məqsədilə mükəmməl qala tikdirməyi qərara alır.<ref name="panah">{{cite web|title=Şuşa şəhərinin tarixi|url=http://shusha.az/susa-s%C9%99h%C9%99rin-yaranma-tarixi/|publisher=shusha.az|accessdate=10 oktyabr 2017}}</ref><ref name="books.google.nl">Michael Axworthy. [https://books.google.nl/books?id=k9HyyYrPIGgC&pg=PT192&dq=agha+mohammad+khan+conquer+georgia&hl=nl&sa=X&ei=SghYVajbGbKQ7AbrloPADQ&ved=0CD0Q6AEwAzgU#v=onepage&q=agha%20mohammad%20khan%20conquer%20georgia&f=false ''Iran: Empire of the Mind: A History from Zoroaster to the Present Day''] Penguin UK, 6 nov. 2008 {{ISBN|0141903414}}</ref>

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Keppelə görə, şəhərdə iki min ev var idi. Şəhər əhalisinin dörddə üçünü azərbaycanlılar, dörddə birini ermənilər təşkil edirmiş:

Şuşa [[Rusiya]] imperatoru [[I Nikolay]] tərəfindən 10 aprel 1840-cı ildə təsdiq olunmuş inzibati islahat haqqında "Zaqafqaziya ölkəsinin idarəçiliyi üçün təsisat" adlı qanun əsasında yaradılan [[Kaspi vilayəti]]nin tərkibinə daxil olmuşdur.<ref name="symbol">{{cite book|title=Gerblər və Emblemlər|url=http://ismayilli.cls.az/front/files/libraries/1308/books/902508749.pdf|accessdate=4 oktyabr 2017}}</ref> XIX əsrin birinci yarısında Şuşaya şəhər statusu verilmiş və [[Rusiya İmperiyası]]nın “Şəhər əsasnaməsi”nın (1785) 28-29 maddəsinə əsasən, 1843-cü il mayın 21-də Şuşa şəhərinin gerbi təsdiq olunmuşdur.<ref name="seyidli">{{cite web|title=Şuşa şəhərinin təşəkkül mərhələləri və əhalisi|url=http://shusha.az/susa-s%C9%99h%C9%99rin-formalasmasinin-m%C9%99rh%C9%99l%C9%99l%C9%99ri/|publisher=shusha.az|accessdate=10 oktyabr 2017}}</ref>

 

 

=== XX əsr ===

1905-ci il avqustun 16-da isə ermənilər azərbaycanlıların üzərinə hücuma keçdilər.<ref name="axund"/> Onlar Köçərli və Xəlfəli məhəllələrində yaşayan xeyli azərbaycanlı əhalisinə qarşı böyük vəhşiliklər törətdilər.<ref name="axund"/> Ruslar ermənilərə böyük kömək göstərirdilər.<ref name="axund"/> Lakin Şuşalıların qəhrəmanlıqları nəticəsində onlar törətdikləri vəhşiliklərə baxmayaraq öz istəklərinə tam çata bilmədilər.<ref name="axund"/> Şəhər özünü qoruya bildi.<ref name="axund"/> Avqust ayının 17-də "[[Difai]]" partiyasının rəhbərliyi altında yaxşı təşkil olunmuş müdafiə və hücumdan sonra ermənilər xeyli itki verərək geri çəkilməyə məcbur oldular.<ref name="axund"/>

 

 

 

 

{{cquote|müəllif=Luici Villari|''"(Sentyabrın) 2-də müsəlman sərkərdələri ermənilərə qasid göndərdilər və rus pravoslav kilsəsində sülh danışıqları axır ki, baş tutdu. Tatarlar və ermənilər xalq qarşısında bir-birini qucaqladılar və əbədi dostluğa - gələn dəfəyə qədər - and içdilər. Müharibə aparan sivil xalqlara xas olaraq, əsirlər dəyişdirildi. Ölən və yaralananlarm sayı 300 nəfərə çatırdı, ermənilər yaxşı silahlandığından və əlverişli strateji mövqedə olduqlarından, bunların üçdə ikisi tatarlar idi. Ziyan 4-5 milyon rubl dəyərində qiymətləşdirilmişdi. 350 nəfərdən ibarət (rus) qoşunları dava zamanı demək olar ki, heç nə etməmişdilər, lakin barışıq mərasimində hərbi orkestr çalırdı.<ref>Villari, "Fire and Sword in the Caucasus'' ("Qafqazda od və qılınc"), səh. 199.</ref>''}}

 

 

1920-ci ildə iqtisadi böhranın və vətəndaş müharibəsinin başlanmasından sonra ruslar şəhəri tərk etdilər, bunun ardınca Şuşada dəhşətli basqınlar baş verdi.<ref name=waal/> Bu vaxt Azərbaycan qoşunları şəhərin ermənilərin yaşadığı yuxarı məhəllələrində bütün küçələri yandırıb, yüzlərlə ermənini öldürmüşdülər.<ref name=waal/> Şuşanın erməni məhəlləsinin xarabalıqları qırx ildən çox bir müddət ərzində kabus kimi toxunulmaz qalmışdı.<ref name=waal/> 1930-cu ildə şair [[Osip Mandelştam]] şəhərə gəlib, onun boş sakit küçələrindən dəhşətə gəlmişdi.<ref name=waal/> Şerlərinin birində o, onu basan "qırx min sakit pəncərənin" vahiməsindən yazır.<ref name=waal/> 1961-ci ildə Bakıdakı kommunist rəhbərliyi bu xarabalıqların dağıdılmasına sərəncam verdi, baxmayaraq ki, bir çox köhnə binaları bərpa etmək mümkün idi.<ref name=waal/>

Buna baxmayaraq, 1920-1937-ci illərdə Şuşanın yüzlərlə azərbaycanlı sakini ermənilərin fitvası ilə həbs etdirilmiş, güllələnmiş və təqiblərə məruz qalmışdı.<ref name="axund"/> Şəhərin bir çox bəyləri əhalinin gözü qarşısında güllələnmişdi.<ref name="axund"/> Azərbaycanlı ailələrin xeyli hissəsi erməni təqiblərindən xilas olmağın yeganə yolunu Şuşanı tərk edərək İrana və Türkiyəyə qaçmaqda görürdülər.<ref name="axund"/> Həyat keçirilən bu repressiyalar şəhərdə azərbaycanlıların sayının daha da azalmasına səbəb olmuşdu.<ref name="axund">{{cite web|title=Şuşanın tarixi barədə bildiyimiz və bilmədiyimiz məlumatlar|url=https://www.faktxeber.com/uann-tarixi-bard-bildiyimiz-v-bilmdiyimiz-mlumatlar_h496322.html|publisher=www.faktxeber.com|accessdate=14 oktyabr 2017}}</ref>

 

 

 

1977-ci ildə Azərbaycan hökuməti iki tarixi qərar qəbul etmişdi.<ref name="qoruq"/> Həmin qərarların yerinə yetirilməsi Şuşanın sosial və mədəni inkişafında böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir.<ref name="qoruq"/> Şəhərdə yeni sənət ocaqları yaradılmış, bərpa, tikinti və yaşıllaşdırma işlərində yüksək nailiyyətlər qazanılmışdır.<ref name="qoruq"/> Tarixi-memarlıq və şəhərsalma abidəsinin yüksək bədii əhəmiyyəti nəzərə alınaraq 1977-ci ildə Şuşa tarixi-memarlıq qoruğuna çevrilmişdi.<ref name="qoruq">{{cite web|title=Şuşanın tarixi və memarlıq abidələri|url=http://shusha.az/susanin-tarixi-v%C9%99-memarliq-abid%C9%99l%C9%99ri/|publisher=shusha.az|accessdate=10 oktyabr 2017}}</ref>

 

 

 

 

 

[[Şəkil:Shusha in February of 1992.jpg|thumb|1992-ci ildə Şuşa şəhəri]]

 

 

 

Şuşanın işğalı nəticəsində şəhərdə 195 nəfər Azərbaycan vətəndaşı xüsusi amansızlıqla qətlə yetirilmiş, 165 nəfər yaralanmış, onlardan 150 nəfəri əlil olmuş, 552 körpə valideynlərini itirmiş, 20 mindən artıq əhali isə doğma yuvasını tərk edərək məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür.<ref name="invader"/> Əsir və girov götürülmüş 58 azərbaycanlının taleyi barədə bu günə qədər məlumat yoxdur.<ref name="invader">{{cite web|title=Şuşa şəhərinin işğalı|url=http://shusha.az/susa-s%C9%99h%C9%99rinin-isgali/|publisher=shusha.az|accessdate=10 oktyabr 2017}}</ref>

[[Şəkil:2014 Szuszi, Plac miejski.jpg|thumb|Şuşa şəhərinin meydanı]]

 

 

Üçüncü mərhələdə yeni stadionun və yeni erməni ibtidai məktəbinin tikilməsi vacib hesab edilir.<ref name=shousi/> Bu erməni məktəbində Şuşaya turist kimi gəlmiş diaspora üzvlərinin övladlarına erməni dili dərsi tədris ediləcək.<ref name=shousi/> XİX əsrin əvvəllərində inşa edilmiş [[Şuşa real məktəbi]] təmir edilərək onu Marinay adına gimnaziya adlandırmaq, Zaxaryan adına müasir xəstəxana binasının tikilməsi planlaşdırılır.<ref name=shousi/>

[[Şəkil:2014 Szuszi, Katedra Chrystusa Zbawiciela (12).jpg|thumb|Şuşa şəhərində Xilaskar Müqəddəs Məsihin Kafedralı]]

 

 

* Qalanın və onu əhatə edən bütün ərazilərin xəritələrinin və fotoşəkillərinin çəkilməsi