Zəngəzur: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k 5.44.37.237 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Capay tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
k clean up using AWB
Sətir 1:
{{KəndYM
|ad = Zəngəzur mahalı
|xəritə = ADR-xəritə.JPEG
Sətir 34:
}}
 
'''Zəngəzur''' – [[Ermənistan]] və [[Azərbaycan]] ərazilərinin bir hissəsini əhatə edən tarixi mahal. Zəngəzur mahalı [[Qafan]], [[Gorus]], [[Qarakilsə]] (Sisian), [[Meğri rayonu|Mehri]], və [[Kürdüstan qəzası]] ([[Zəngilan rayonu|Zəngilan]], [[Qubadlı rayonu|Qubadlı]] və [[Laçın rayonu|Laçını]]) əhatə edirdi. XX əsrin əvvəllərində Zəngəzur mahalında 149 türk, 91 kürd və 81 erməni kəndi var idi.<ref> name="ReferenceA">Кавказский календарь на 1900 г., III Отдел. Статист. свед. с. 42-43, Елизаветпольская губерния. Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа., Тифлис, 1888, с.V </ref>
 
Toponimin sonundakı «zur» türk dilində «dərə», «yarğan» mənasında işlənən car ''(>zar>zur -İ.B)'' sözünün fonetik variantıdır. Etnotoponimdir. Quruluşca mürəkkəb toponimdir.
Sətir 40:
== Təbiəti ==
Qərbdən Zəngəzur, şərqdən Qarabağ dağları bu qədim mahalın sipərinə çevrilib. Zəngəzurun torpağında [[Bazarçay]] axır.
[[Zəngəzur silsiləsi|Zəngəzur dağ silsiləsi]] ilə [[Qarabağ vulkanik yaylası|Qarabağ yaylası]] arasında yerləşir. Ona görə də bu əraziyə zəngi dərəsi də deyirlər. Bütün Zəngəzur mahalı boyu uzanan bu dağ silsiləsi Tərtər və Arpa çaylarının yuxarı axınlarından [[Araz çayı]]nadək gedib çıxır. Uzunluğu təqribən 130 &nbsp;km, hündürlüyü isə 3904 m-dir.
 
== Tarixi ==
Zəngəzur Cavidan, Cavanşir, Babək dövründə xürrəmilər hərəkatının, ərəblərə qarşı savaşların əsas mərkəzi, 30 ildən artıq sürən qanlı döyüşlərin məkanı olub. Həm də ona görə ki, atəşpərəstliyin ən məşhur məbədgahları bu yerlərdə idi və neçə-neçə abidədə izi yaşamaqda idi. Ərəblər məhz Cənubi [[Azərbaycan]]-Naxçıvan-Biçənək-Gorus-Laçın-Bərdə istiqaməti ilə hərəkət edərək o vaxt Alban, Arran adlanan Şimali [[Azərbaycan]]ı zəbt ediblər.
 
1065-ci ildə Səlcuq-türk imperiyasının şanlı hökmdarı Alp-Arslan Qafan şəhərini tutaraq Sünik knyazlığının mövcudluğuna son qoydu. 150 il davam edən səlcuqlu hökmranlığı Zəngəzur ərazisində türk-islam nüfuzunu daha da genişləndirdi, bu yerlərdə çox sayda türksoylu tayfalar məskunlaşdı.
 
1236-cı ildə monqol-tatarlar, 1395-ci ildə Əmir Teymur Qarabağ və Zəngəzuru çox böyük itkilər bahasına tutdu, onun qoşunlarına qarşı çox dirəniş göstərdiklərinə görə bu yerləri xarabazara çevirdi, 10 min ailəni buradan imperiyasının şərqinə -Əfqanıstana köçürmək əmri verdi. Teymurun bu yürüşünü canlı görüb yazıya alan Foma Mesoplu “Əfqan tarixi”ndə, Yesay Həsən Cəlal “Alban ölkəsinin qısa tarixi”ndə bu köç haqqında məlumat veriblər. Təkcə 4 min ailə Qəndəhar yaxınlığında məskən saldı. Ən maraqlısı odur ki, yerli əhali bu köçürülənləri öz adları ilə “ağvan” çağırırdı və bu ad sonra fonetik dəyişimə uğrayaraq bütöv bir xalqın və ölkənin adını, ünvanını dəyişib “əfqan” a çevirdi.
 
Zəngəzur Qaraqoyunlu (1410-68), Ağqoyunluların (1468-1502), 1502-ci ildə Səfəvi qızılbaşlarının hakimiyyəti altına düşdü. 1420-ci ildə Ərzurumda Ağqoyunlu hökmdarı Qara Osmanı məğlub edib [[Naxçıvan]] və Zəngəzur ellərini “soyurğal” alan Qara İsgəndər çoxlu sayda erməni ailəsini Ararat və Sünikə köçürdüb yerləşdirdi. Osmanlı və Səfəvilər arasında Qarabağ-Zəngəzur uğrunda uzunsürən qanlı döyüşlər getdi, bu səbəbdən o dövrlərə aid “Müfəssəl dəftər”lərdə Zəngəzurun əksər yaşayış məntəqələrinin boşaldığı, əhali yaşamadığı, xarabalıqlara çevrildiyi qeyd edilib.
 
İstanbul Topkapı sarayı muzeyinin kitabxanasında Zəngəzur, Naxçıvan, İrəvanla bağlı müfəssəl məlumatların yer aldığı 48 səhifəlik “Rəvan mühasirəsi tarixçəsi” və “Mühimmə dəftəri”nin müəllifi Cərrahzadə Məhəmməd təsvir etdiyi hadisələrin canlı şahidi olub; I Şah Abbasın Naxçıvan və Zəngəzur uğrunda apardığı qanlı savaşlar, onun bu yerlərin müsəlman əhalisinə qarşı pis münasibəti nəticəsində hər iki vilayətin əhalisinin öz yerlərini tərk edib getdiyi faktlarla göstərilir. Zəngəzurdan daha bir kütləvi köç fərmanını I Şah Abbas (27 yanvar 1571 – 19 yanvar 1629) verib.
[[Şəkil:ADR-xəritə.JPEG|thumb|250px|Zəngəzur mahalındakı yaşayış məntəqələri]]
[[Çar Rusiyası]] dövründə [[Yelizavetpol quberniyası]]nın tərkibində olub. [[1905]]-[[1907]] və [[1914]]-[[1920]]-ci illərdə silahlı erməni dəstələrinin törətdiyi qırğınlar nəticəsində bu mahalda təxminən yarım milyon yerli əhali həlak olmuşdur. Həmin illərdə Zəngəzurda 115 müsəlman kəndi yer üzündən silinmişdir. 4472 qadın və uşaq erməni silahlıları tərəfindən vəhşiliklə qətlə yetirilmişdir.
 
Bölgə [[Osmanlı İmperiyası]] ilə bağlanan müqaviləyə görə [[Fevral burjua-demokratik inqilabı|Fevral inqilabı]]<nowiki/>ndan sonra yaranan [[Ermənistan Demokratik Respublikası]]nın ərazisinə daxil deyildir, ancaq bu müqaviləni tanımayan [[Andranik Ozanyan]] Osmanı ordusundan qaçaraq bölgəni işğal etdi və bundan sonra silahlı erməni dəstələrinin törətdikləri vəşiliklər daha amansız oldu.
 
[[Mudros müqaviləsi]] əsasında osmanlı qoşunları Azərbaycanı tərk etdikdən sonra ingilislər AXC tərkibində yaradılan [[Qarabağ general-qubernatorluğu]]<nowiki/>nu tanıdılar və [[Şuşa qəzası|Şuşa]], [[Cavanşir qəzası|Cavanşir]], [[Cəbrayıl qəzası|Cəbrayıl]] qəzaları ilə birlikdə Zəngəzur qəzası da bura daxil idi. Andranik bölgəni tərk etsə də Dronun qoşunları ərazinin bir hissəsini öz nəzarəti altında saxlaya bildi. [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] hökuməti ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün Zəngəzura qoşun hissələrinin göndərilməsini qərara aldı. Bu məqsədlə hərbi nazirlik 1919-cu il oktyabr ayının 30-da xüsusi Zəngəzur dəstəsi yaratdı. Dəstənin rəhbəri 1-ci piyada diviziyasının komandiri, general-mayor [[Cavad bəy Şıxlınski]] idi. Dəstə oktyabrın 30-da ilkin mövqelər istiqamətində [[Xankəndi]]<nowiki/>ndən Zəngəzura doğru hərəkətə başladı. Müxtəlif istiqamətlərlə hərəkət edən birinci, habelə sağ və sol dəstələr Dığ yaşayış məntəqəsinə doğru irəliləməli idilər. Dığın erməni silahlı qüvvələrindən təmizlənməsi həm Qarabağa aparan strateji yolu, həm də bölgəni nəzarət altında saxlamaq üçün böyük əhəmiyyət daşıyırdı. Dəstənin rəisi Şıxlınskinin əmrinə əsasən, 1-ci dəstə noyabrın 3-də hücuma başlamalı, dəstənin piyada bölmələri 2 ədəd topla [[Hüsülü (Laçın)|Sultanlar]] kəndi, suvari bölmələri isə [[Sadınlar]] kəndi istiqamətində irəliləməli və orada döyüşqabağı mövqe tutmalıydı. Hücum zamanı dəstənin sağdan mühafizəsi [[Sultan bəy Sultanov]]un rəhbərliyi ilə yerli partizanlara tapşırıldı. Dığ istiqamətində aparılan döyüşlər Azərbaycan qoşun hissələrinin uğuru ilə başlasa da, onu əldə saxlamaq mümkün olmadı.
Sətir 61:
1920-ci il 28 apreldə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra bölgənin böyük hissəsi erməni qüvvələrinin faktiki nəzarəti altında idi. Eləcə də Qarabağın dağlıq hissəsində erməni qüvvələrinin hücumları davam edirdi. [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] hökuməti (Müvəqqəti İnqilab Komitəsi) 1920-ci il 30 aprel tarixli notasında Ermənistandan Zəngəzur və Qarabağı öz qoşunlarından təmizləməsini tələb etmişdi.
 
1920-ci il 10 avqustda Rusiya K(b)P-nin Qafqaz Bürosu Azərbaycanın bolşevik rəhbərliyinin razılığı olmadan Naxçıvanın Şərur-Dərələyəz bölgəsini Ermənistana vermək bərədə qərar çıxardı, Qarabağ və Zəngəzur isə Azərbaycanla Ermənistan arasında "mübahisəli ərazilər" elan olundu. 1920-ci il noyabrın 29-da Ermənistanda sovet hakimiyyətinin qurulduğu elan olundu, hərçənd bölgələrdə daşnak hökuməti hələ tam süqut etməmişdi.
 
Zəngəzurun Ermənistana verilməsi 1920-ci il noyabrın 30-da keçirilən Azərbacan K/b/P MK Siyasi və Təşkilat bürolarının birgə iclasının qəbul etdiyi qərarı ilə həll olundu. <ref> name="azerbaycanli.org">[http://azerbaycanli.org/az/page604.html İtirdiyimiz tarixi yurdlar: Zəngəzur] </ref> Qərarda Zəngəzur bölgəsini 2 yerə: Qərbi Zəngəzur qəzası və Şərqi – əhalisinin [[Kürdlər|kürd]]<nowiki/>lərdən ibarət olmasına görə Kürdüstan qəzasına bölmək təklif edilirdi. <ref>İ.Musayev "Azərbaycanın Naxzıvan və Zənqəzur bölgələrində siyasi vəziyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər)" monoqrafiyası, Bakı, 1998, с.284 </ref> Nəticədə Zəngəzur qəzasının 6.742 kv. verstlik ərazisindən <ref>Скибицкий А.М. Карабахский кризис // Союз, 1991, №7; Гейдаров Н.Г. В горах Зангезура. Баку, 1986, с.3</ref> 3.105 kv. versti Azərbaycan SSR tərkibində qalmış, 3.637 kv. verstlik hissəsi isə Ermənistana verilmişdi. <ref> [http://name="azerbaycanli.org"/az/page604.html İtirdiyimiz tarixi yurdlar: Zəngəzur] </ref><ref>[http://mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=00&article_id=20101201043838800 Zəngəzurun itirilməsindən 90 il ötür]</ref>
 
1988-ci ildə təkcə Zəngəzurda deyil, [[Göycə]]də, [[Dərələyəz]]də, [[İrəvan]]da, [[Vedi]]də – indiki Ermənistan adlanan torpaqlarda yaşayan azərbaycanlılar dədə-baba yurdlarından qovuldular. Kütləvi terrora məruz qalan azərbaycanlıların son nümayəndələri məcburiyyət qarşısında qalıb Zəngəzuru tərk edəndən sonra, burada onlara məxsus yüzlərlə tarixi, maddi-mədəniyyət abidələri ermənilər tərəfindən dağıdılaraq məhv edilib.
Sətir 70:
 
== Kəndlər==
XX əsrin əvvəllərində Zəngəzur mahalında 149 türk , 91 kürd və 81 erməni kəndi var idi. 1905-1907 və 1914-1920-ci illərdə erməni daşnaklarının törətdiyi qırğınlar nəticəsində bu mahalda çox sayda müsəlman (türklər və kürdlər) həlak olmuşdur. Həmin illərdə Zəngəzurda 115 kənd yer üzündən silinmişdir. 4472 qadın və uşaq ermənilər tərəfindən vəhşiliklə qətlə yetirilmişdir.<ref> Кавказский календарь на 1900 г., III Отдел. Статист. свед. с. 42-43, Елизаветпольская губерния. Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа., Тифлис, 1888, с.V <name="ReferenceA"/ref>
 
== Məscidlər ==