Kometa: Redaktələr arasındakı fərq

'''Komet''' ({{lang-grc|κομήτης|komḗtēs}}) — Kosmik fəzada təsadüf edilən müxtəlif ölçülü cisimlər olub, toz və qazdan ibarət "quyruğa" malikdirlər. Çox zaman [[Günəş]] ətrafında fırlanırlar.Kometlər Günəş sisteminin  kiçik cisimləridir. Onlar olduqca sıxılmış orbit boyunca hərəkət edirlər və Günəşə yaxınlaşdıqca formalarını kəskin dəyişirlər. Kometlər Günəşdən uzaq məsafədə olduqca dumanlı, zəif işıqlanan obyekt kimi görünürlər.  Günəşə yaxınlaşdıqca əks tərəfə yönəlmiş “quyruğu” yaranır. Komet yunanca “kometos” sözündən olub, “quyruqlu ulduz” deməkdir. Mürəkkəb kimyəvi tərkibə malik donmuş qazlardan, buzdan, toz və daha iri fraqmentlər şəklində olan, gecəriyən mineral maddələrdən ibarət olan bu özünəməxsus səma cisimlərini kosmik aysberqlər də adlandırırlar. Hər il təqribən 25-30 yeni komet kəşf olunur, 2-3 ildən bir isə Yerin və Günəşin yaxınlığından kifayət qədər iri quyruğa malik olan bir neçə parlaq komet keçir. Kometlər təkçə astronomları deyil, digər elm sahələrindən olan alimləri də, fizikləri, kimyaçıları, bioloqları, tarixçiləri və s. maraqlandırır. Bir çox alimlər  belə hesab edirlər ki, kometlər Günəş sisteminə daxil olan planetlərin ilkin qaz-toz buludundan formalaşmasından sonra qalan özünəməxsus “qalıqlardır”. Kometlərin səmada hərəkəti ilk dəfə ətraflı şəkildə Edmund Halley tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Onun apardığı elmi tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, kometlər fokusunda Günəş yerləşən elliptik, parabolik və hiperbolik orbitlər üzrə hərəkət edirlər. O, 24 parlaq kometin orbitini təyin edir və onların hətəkət orbitlərinin parabola olması fikrini irəli sürməklə ilk komet kataloqunu tərtib etmişdir. Halley 1531 və 1682-ci illərdə görünən kometlərin orbitlərini diqqətlə öyrəndikdən sonra tamamilə düzgün olaraq belə qərara gəlmişdir ki, bunlar eyni kometlərdir. Orbitləri çox oxşar olan bu kometlər Günəşin ətrafında 76 illik dövrlə, elliptik orbit boyunca hərəkət edən eyni bir kometin 1531 və 1682-ci illərdəki qayıdışlarının görüntüləri olmuşdur. Halley bu kometin növbəti qayıdışının 76 il sonra olduğunu əvvəlcədən hesablamışdır. Həqiqətən, 1758-ci ilin dekabr ayında həmin komet qayıdır – səmada müşahidə olunur. Ona görə də sonradan bu kometə Halleyin adı verilir və onun dövr periodunun qiyməti daha da dəqiqləşdirilir - 75.5 il. Bəşəriyyətin tarixi boyunca ən məhşurməşhur komet Neptun komet ailəsinə mənsub olan, ilk dəfə b.e.ə. 467-ci ildə qeydə alınan, 75.5 il dövrlük periodu olan və 32 dəfə müşahidə olunan Halley kometidir.Növbəti dəfə 2061-ci ildə müşahidə ediləcəkdir. Komet qruplarının və ailələrinin öyrənilməsi istiqamətində azərbaycan alimi [[Əyyub Quliyev (alim)|Əyyub Quliyev]] komleks tədqiqatlar aparmışdır. 

Bütün kometlər adətən iki hissədən ibarət olur. Bu sərt maddələrdən ibarət([[Günəş]]dən uzaqlaşarkən buzlaşan maddələr) bütöv "baş" hissə və Günəşə yaxınlaşdıqca artan qaz-toz buludundan ibarət "quyruq" hissəldir. [[Günəş|Günəş küləyi]] təsiri altında kometlərin "quyruq" hissəsi adətən Günəşdən əks istiqamətə yönəlir. [[orbit|Eliptik orbitlə]] hərəkət edən kometlər, [[qravitasiya]] təsiri altinda yüksək sürətlə Günəş istiqamətinə doğru yönəlir və "baş" hissənin əriyərək "quyruq" buluduna cevrilməsi müşahidə olunur. Əks qravitasiya və [[enersiya]] qüvəsiylə, Günəş ətrafinda devr edən komet, yenidən [[Günəş sistemi]]nin sərhədlərinə dogru yonəldilir və bu zaman "quyruq" buludunun donub kiçilərək "baş" hissədə [[konsentrasiya]] olması müşahidə olunur.<ref>[http://www.coqrafiya.info/2014/01/kometa-ndir.html?max-results=10 Kometa nədir ?]</ref> Uzun dövrlü və qısa dövrlü kometlər var. Günəş ətrafında dolanma dövrləri 200 ildən çox olan kometlər, uzundövrlü kometlər adlanır. Müşahidə olunan kometlərin böyük əksəriyyəti Günəş sisteminin uzaq oblastlarından gəlirlər. Uzundövrlü kometlər planetlərin hərəkət zonasında qısa bir zaman ərzində qalaraq cüzi dinamik və fiziki dəyişikliyə məruz qalırlar. Sonra isə gəldikləri yerə qayıdırlar. Məlum olduğu kimi, bunlar əsasən uzundövrlü kometlərdir. Bu kometlər planet zonasından cox az bir zaman müddətində keçdikləri üçün demək olar ki, ciddi dəyişikliyə uğramamışlar. Ona görə də, uzundövrlü kometlər kainatın sirlərini özündə mühafizə edən ilkin maddə haqqında qiymətli informasiya daşıyıcıları sayılırlar. Uzundövrlü kometlərin 200 ildən artıq tədqiqat obyekti olmasına baxmayaraq, onların xeyli mürəkkəb olan mənşəyi ilə bağlı problemləri hələ ki, bu günə qədər öz həllini tam mənada tapa bilməmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, indiyədək uzundövrlü kometlərin cox cüzi bir hissəsi müşahidə olunmuşdur. Aydındır ki, bu kometlərin yeni-yeni nümayəndələri tapıldıqdan sonra indiyə qədər məlum olmayan xüsusiyyətləri aşkarlanacaq və onların mənşəyinin müəyyən edilməsi istiqamətində ciddi addımlar atılacaqdır. Qısa peridlu kometlərin (onların sayı 200-dən çoxdur) orbitlərinin ekliptika müstəvisinə meylləri bir qayda olaraq kiçikdir.Bu kometlərin Günəş ətrafında dolanma dövrləri 20 ildən çox olmur, onların indiyə kimi məlum olan sayı isə təqribən 400-ə yaxındır. Günəş sistemində başqa komet ailələri də mövcuddur. Məsələn, nümunə olaraq Saturn, Uran, Neptun komet ailələrini göstərmək olar. Saturn komet ailəsində kometlərin sayca az olması onunla əlaqədardır ki, Yupiterin cazibə qüvvəsi Saturnun cazibə qüvvəsindən 10 dəfə, digər planetlərin cazibə qüvvəsindən isə 100 dəfə böyükdür. Ehtimal olunur ki, bütün periodik kometlər əvvəllər uzundövrlü olmuşlar və nəhəng planetlərin, xüsusilə də Yupiterin uzunmüddətli qravitasiya təsiri nəticəsində bu kometlər uygun planetlərin orbitlərinə keçərək onların komet ailələrinin üzvləri olmuşlar.