Vikipediya

Qaraqoyunlular: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k Zireh → Zireh using AWB
Sətir 31:
|flag_p7 =
|yaranma1 = [[1375]]
|ləğvolma1 = [[1469]]<ref>[http://books.google.com.tr/books?id=gGKsS-9h4BYC&pg=PA704&lpg=PA704&dq=In+1469,+The+Karakoyunlu+were+wasted+by+another+Turkic+band,&source=bl&ots=Dsh2dLPCQr&sig=ZZQM8M51PCHR0DP-jMne13WIqpA&hl=ru&sa=X&ei=SWCjU-6SCoSe7Aab-4GgBw&ved=0CBoQ6AEwAA#v=onepage&q=In%201469%2C%20The%20Karakoyunlu%20were%20wasted%20by%20another%20Turkic%20band%2C&f=false Concise Encyclopeida Of World History. In 1469, The Karakoyunlu were wasted by another Turkic band] </ref>
|f1 = Ağqoyunlular
|flag_f1 = Flag of Ak Koyunlu.svg
Sətir 47:
|flag_f7 =
|şüar =
|paytaxt = [[Ərciş]]([[1375]]-[[1410]]) <ref> [http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/karakoyunlular Karakoyunlular nedir?]</ref><br />[[Təbriz]]([[1410]]-[[1468]])<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x The 15th century saw the beginning of a more important period in the history of the Azeri Turkish literature. The position of the literary language was reinforced under the Qarāqoyunlu (r. 1400-68), who had their capital in Tabriz.]</ref>
|şəhərlər = [[Bağdad]],[[Ərdəbil]],<br />[[Van]],[[Ərzurum]],[[İrəvan]]
|dil = [[Azərbaycan türkcəsi]] <ref>V. Minorsky. "Jihān-Shāh Qara-Qoyunlu and His Poetry (Turkmenica, 9)", ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London'', Vol. 16, No. 2 (1954), p. 277</ref><br /> [[Fars dili]]<ref>[http://elibrary.bsu.az/kitablar/895.pdf Balayev X. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təşəkkül tarixindən (XVI-XX əsrlər). Elmi red. Y.Mahmudov. Bakı, "Elm və Həyat", 2002.] - Səh. 8</ref>
Sətir 114:
|qeyd =
}}
'''Qaraqoyunlular''' — [[Oğuzlar|Oğuz tayfalarından]] olan Qaraqoyunlulara [[Baranlılar sülaləsi|Baharlılar]] başçılıq edirdilər. [[Van gölü]]nün cənubunda məskən salmış Qaraqoyunlular XIV əsrin 70-ci illərindən [[Ərzincan]]da, [[Sivas]]da, ümumən Şərqi [[Anadolu]]nun şimal-şərq torpaqlarında möhkəmlənib, [[Ağqoyunlular]]a, [[Cəlairilər]]ə və [[Teymurilər]]ə qarşı mübarizə aparmışlar.
 
Qaraqoyunlu sülaləsinin banisi [[Bayram xoca]] olmuşdur. Onun xələfi [[Qara Məhəmməd]] Cəlairilərlə ziddiyyəti aradan qaldırmaq üçün Cəlairi [[Əhməd Cəlayır|Sultan Əhmədlə]] qohum oldu. Bu da [[Azərbaycan]]ın [[Təbriz]] də daxil olmaqla qərb hissəsinin Qaraqoyunluların əlinə keçməsinə səbəb oldu.<ref>Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azəbaycan Tarixin (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək).s.99.</ref>
 
Qaraqoyunluların böyük bir imperiyaya çevrilməsi [[Qara Yusif]]in dövründə olmuşdur. [[Teymurilər]] və Cəlairilərlə gərgin mübarizədə Qara Yusif Azərbaycandan Şərqi [[Gürcüstan]], [[İraq|Ərəb İraqı]] və [[İran|Əcəm İraqını]] öz sərhədləri daxilində birləşdirən nəhəng bir dövlət yaratmağa nail olub.<ref name="Qara Yusif dövrü">[http://haqqinda.az/Dunya+ve+tarixi/6884-Qara+Yusif+d%C3%B6vr%C3%BC.html Qara Yusif dövrü]</ref>
 
Qara Yusifin oğlu [[Qara İsgəndər]] [[1421]]-ci ildə Qaraqoyunlu hakimiyyətini bərpa etdi və [[Sultan Şahrux]] Təbrizi tərk etdikdən sonra şəhərə daxil oldu.1421-ci ildə Alaşkert vadisindəki İsgəndərlə Şahruxun qoşunları arasında döyüş İsgəndərin məğlubiyyəti ilə nəticələnmişdir. Lakin Şahrux geri qayıdandan sonra onun tutduğu bütün torpaqlar Qara İsgəndər tərəfindən yenidən ələ keçirildi<ref>[http://haqqinda.az/%C3%9Cmumi/43394-Qara+%C4%B0sg%C9%99nd%C9%99r+I+hakimiyy%C9%99t+d%C3%B6vr%C3%BC.html Qara İsgəndər I hakimiyyət dövrü]</ref>
Sətir 130:
Qaraqoyunlular [[Oğuzlar|Oğuz türkman]] əsilli tayfa ittifaqıdır. Qaraqoyunluların tarixindən bəhs edən "Tarixi-Türkmaniyyə" və "Tarixi sultan Qütbşahi" əsərlərində Qaraqoyunluların [[1202]]-[[1203]] cu ildə [[Qara Yusif]]in 7-ci ulu babası Oğuz nəslindən olan Törə bəyin rəhbərliyi altında 30 min çadırdan ibarət kütlə halında [[Türküstan]]dan [[İran]]a, [[Azərbaycan]]a və Şərqi [[Anadolu]]ya gəlməsi göstərilir.<ref>Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.s.12.</ref>
 
Sədli, Baharlı, Duharlı, Qaramanlı, Alpaut, Çəkirli, Ayınlı, Hacılı, Ağaçəri, Dögər, Bayramlı tayfaları Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına daxil olan tayfalar idilər.<ref>Çay. A. Karakoyunlular.s.344.</ref> Qaraqoyunluların [[Baranlılar sülaləsi|Baranlı]] və yaxud [[Baharlı oymağı|Baharlı]] sülaləsinin<ref>Kitâb-ı Cihan-Nümâ.s. 821</ref><ref>Cevâhirü‘l-ahbâr. s. 63</ref><ref>Lübbü‘t-Tevârîh. s. 210</ref> mənşəyi oğuzların [[Yıva boyu]]ndandır.<ref>[https://books.google.az/books?id=fY01Tc2SZVEC&pg=PA153&lpg=PA153&dq=qaraqoyunlu+yiva&source=bl&ots=YfPXZ4IiDF&sig=HFF8FCqpFUXbbCCkd52iDovIexk&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi0zu6CkYbSAhWExRQKHS5FBksQ6AEIOTAE#v=onepage&q&f=false The Cambridge History of Iran, edited by William Bayne Fisher, Peter Jackson, Lawrence Lockhart]</ref> Baranlı sözü Baranqar sözündən yaranmışdır, bu sözün də mənası qədim türk dilində "Sağ qol" mənasına gəlir ki, bu da Oğuz tayfalarından Üç oxların sağ qolunu təşkil etmək deməkdir.<ref >Şükrullah, s. 137</ref> <ref>[http://amirxeyir.com/?page_id=8214 Qaraqoyunlu dövləti]</ref> XV əsr Osmanlı tarixçisi Mövlana Şükrullah "Behcətüt-Təvarix" əsərində yazır: {{sitat|"Şükrullah Sultan [[Cahan şah]]ın yanına elçi olaraq getdiyi vaxt şahid olduqlarını belə danışırː Belə ki, 1499-cu ildə ildə Sultan Murad məni Mirzə Cahanşaha elçi göndərdi... Danışdığımız vaxt Cahanşah buyurdu ki:"[[II Murad|Sultan Murad]] mənim axirət qardaşımdır, bu qardaşlıqdan əlavə qohummdur". Qohumluğunu soruşanda Mövlanə İsmayıl Uyğur əlifbası ilə yazılmış kitab gətirdi. Bu kitabdan aydı oldu ki, Oğuzun oğlu oluşdur. Adları Göyalp, Yeralp, Günalp, Dənizalp, Ulduzalp və Ayalpdır. Cahanşah buyurdu ki:" Qardaşım Sultan Muradın əsli Oğuz oğlu Göyalpa çatır([[Qayı boyu|Qayının atası]]), [[Qara Yusif]]in əsli isə Dənizalpa(Yıvanın atasına) çatır".}}
 
Oğuz xaqan dastanına görə Oğuzların 24 boyundan biri və [[Mahmud Qaşqarlı]]ya görə "[[Divanu Luğati-t-Türk|Divanu Lüğəti-t-Türk]]"dəki iyirmi dörd Oğuz bölüyündən dördüncüsü. Damğaları budur:[[File:Yiva.svg|40px]]<ref>Besim Atalay, Divanü Lügati't-Türk, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Cilt I, Ankara 2006, s. 57. ISBN 975-16-0405-2</ref> "Yıva" sözünün mənası [[Qədim türk dili]]ndən "mərtəbəsi yüksək" mənasına deməkdir.
Sətir 139:
Elxani [[Əbu Səid Bahadur xan]]ın [[1335]]-ci ildə ölümündən sonra [[Elxanilər dövləti|Elxani xanədanlığını]] ara müharibələri bürüdü. Vəziyyətdən istifadə edən [[Sutaylı oymağı|Sutayoğulları]] Barımbay və Hacı Toqay, Cəlairi Böyük Şeyx Həsənlə birləşərək hakimiyyəti ələ keçirdilər. Beləliklə Sutayoğulları [[Van]]dan [[Ərzurum]]a və [[Mosul]]a qədər əraziləri ələ keçirdilər.
 
Çox keçmədən Sutayoğulları arasında da ara müharibələri başladı. Beləki, Barımbayın oğlu İbrahimşah atasının ölümündən sonra qiyam qaldıraraq [[Diyarbəkir]] və ətrafını ələ keçirdi. [[1343]]-cü ildə əmisi Hacı Toqayı da öldürdükdən sonra İbrahimşah hakimiyyəti tamamilə ələ keçirdi.<ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 34.</ref> Bu mübarizılərdə Qaraqoyunlular Hacı Toqayın, [[Ağqoyunlular]] isə İbrahimşahın tərəfində idilər.<ref>Enver Konukçu, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, s.85.</ref>
 
Sutayoğlu İbrahimşahın [[1350]]-ci ildə ölümündən sonra Sutaylı hakimiyyəti zəiflədi. [[1351]]-ci ildə hakimiyyətdə onun xələfi Hüseyn bəy gəldi.<ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 38.</ref> Hüseyn bəy isə Mosul civarında-İmadiyə<ref group=q>İmadiyə İraqın şimalında, bugünkü Türkiyə ilə sərhəddə yerləşən qəsəbədir.</ref> adlı yerdə [[Bayram xoca]] tərəfindən öldürüldü.<ref>Claude Cahen, “Contribution A L’Histoire Du Diyar Bakr Au Quatorzieme Siecle”, s.78.</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 39</ref> Hakimiyyət boşluğundan istifadə edən Bayram xoca Vanı və Mosulu ələ keçirir.<ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 40.</ref>
 
Bayram xoca [[Elxanilər]]in tamamilə zəifləməsindən istifadə edərək [[Azərbaycan]] və Şərqi [[Anadolu]]da Qaraqoyunlu hakimiyyətini genişləndirməyə başladı.XIV əsrin 70-ci illərinin sonunda Qaraqoyunlular Bayram xocanın rəhbərliyi altında Azərbaycanın cənub-qərb torpaqlarını-[[Xoy şəhristanı|Xoyu]], [[Naxçıvan]]ı, [[Ağkilsə]]ni və [[Sürməli]] bölgəsini ələ keçirmiş və Cəlairi hökmdarına vergi ödəməkdən imtina etmişdilər.<ref name="Nəcəfli T.H.">Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.s.37</ref> [[Ərətna bəyliyi|Ərətnal]]ıların<ref>İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988 (4. bs.), s. 155-161</ref> <ref>Kemal Göde, Eratnalılar, Ankara 1994; K. Göde, “Eretnaoğulları”, D.İ.A., c. XI, s. 295-296.</ref> da məğlub edilməsiylə [[Ərzurum]]a qədər böyük ərazilər Qaraqoyunluların əlinə keçir.<ref>Sümer, Kara Koyunlular, s. 43</ref> XIV əsrin 70-ci illərinin sonunda
 
Qaraqoyunluların qüvvətlənməsi onlarla sərhəddə yerləşən [[Cəlairilər]]i narahat etməyə başlamışdı.Bu səbəbdən [[Hüseyn Cəlayır|Sultan Hüseyn Cəlairi]] böyük orduyla Qaraqoyunluların üzərinə hücüma keçdi. Cəlairi ordusu [[Qara Məhəmməd]]in hakimlik etdiyi [[Ərciş]]i mühasirəyə aldı və [[Bayram xoca]] tərəfindən göndərilmiş ordunu məğlub etdilər. Qara Məhəmməd tabelilik göstərməyə və asılılığı qəbul edərək, bac verməyə məcbur oldu. Beləliklə Cəlairi ordusu geri çəkildi və [[Bağdad]]a qayıtdı.<ref>Hafız-ı Ebru, Zeyl-i Camiü’t-Tevarih-i Reşidî, nşr. Han Baba Beyanî, Tahran 1317/1938, s.203-204</ref><ref name="F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 44">F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 44</ref>
 
[[1380]]-ci ildə Bayram xocanın ölümündən sonra [[Qara Məhəmməd]] Qaraqoyunlu hökmdarı oldu.<ref> name="F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 44<"/ref>
 
=== Qara Məhəmməd (1380-1389) ===
{{Əsas|Qara Məhəmməd}}
[[Qara Məhəmməd]]in hakimiyyətinin ilk illərində [[Cəlairilər sülaləsi]] içərisində ara müharibələri başladı. [[1382]]-ci ildə Şeyx Əli qardaşı [[Əhməd Cəlayır|Sultan Əhməd Cəlair]]ə qarşı üsyan etdi. Şeyx Əli ilə mübarizədə zəif olduğunu görən Sultan Əhməd Qara Məhəmməddən kömək istədi. Onun bu istəyini qəbul edən Məhəmməd bəy, ordusunun sayca azlığına baxmayaraq Şeyx Əlinin ordusunu darmadağın etdi. <ref> [http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c24/c240272.pdf Karakoyunlular. Doğu Anadolu, Azerbaycan, İran ve Irak 'ta hüküm süren Türkmen hanedanı (135 1-1469).] </ref> Sultan Əhməd kömək əvəzində Qara Məhəmmədin hakimiyyətini tanıdı və sülh bağlandı. Qara Məhəmməd Sultan Əhmədin qızıyla evlənərək Cəlairilərə qohum oldu və öz mövqeyini daha da gücləndirdi. <ref> Şahin Fərzəlibəyli. Azəbaycan və Osmanlı İmperiyası,səh.6. </ref> <ref> Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azəbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək). səh.99. </ref>
 
Qara Məhəmməd [[1383]]-cü ildə [[Suriya|Suriyaya]]ya yürüş etmək məcburiyyətində qaldı. Beləki Cabə hakimi Salim bəy [[Mosul]] [[hacı]]larının yollarını kəsərək onları qarət etmişdi. 12 minlik orduyla Salim bəyin üzərinə hücuma keçən Qara Məhəmməd onu darmadağın etdi. Salim bəy döyüşdən qaçdı və [[Məmlüklər]]ə sığındı. Qara Məhəmməd bu döyüşdən böyük qənimət əldə etdi. <ref> [http://www.hicrandergisi.com/selcuklular/karakoyunlular.pdf Karakoyunlular səh. 4 / 14] </ref>
 
Daxildəki çəkişmələri tamamilə aradan qaldırmaq üçün Qara Məhəmməd ilk öncə qonşuları ilə münasibətləri yaxşılaşdırmağa başlamışdı. O, [[1384]]-cü ildə [[Mardin]] hökmdarı Məlik İsaya elçilər göndərərək qızını özünə istədi. Ancaq Məlik İsa bu təklifi qəbul etmədi. Bu səbəbdən Qara Məhəmməd Məlik İsanın üzərinə hücuma keçərək onu məğlubiyyətə uğratdı. Müqavimət göstərə bilməyəcəyini anlayan Məlik İsa bacısını Qara Məhəmmədlə evləndirdi. Beləliklə sülh sazişi bağlandı və Qara Məhəmməd [[Ərciş]]ə geri döndü. <ref> [http://haqqinda.az/Qaraqoyunlular/47842-Qara+Məhəmməd.html Qara Məhəmməd ]</ref>
 
[[1387]]-ci ildə Ağqoyunluların qarşısında davam gətirə bilməyən [[Ərzincan]] əmiri [[Ərzincan bəyliyi|Müdahhardən]] Qara Məhəmməddən kömək istədi. Bu təklifi qəbul edən Qara Məhəmməd [[Əhməd bəy Bayandur|Ağqoyunlu Əhməd bəyi]] ağır məğlubiyyətə uğratdı. <ref> F.Sümer, Kara Koyunlular, s.49.</ref> Ağqoyunlular [[Qazi Bürhanəddin]]in himayəsinə girməyə məcbur oldular. <ref> F.Sümer, Kara Koyunlular, s.47-49.</ref>
 
[[1387]]-ci ildə [[Naxçıvan]] yolu ilə [[Anadolu]]ya daxil olan [[Əmir Teymur]], Qara Məhəmmədin oğullarından Misir xocanın əlində olan Avnik qalasını mühasirəyə aldı. Lakin qalanın möhkəm qorunduğunu görərək orada çox qalmadı və irəliləyərək Ərzurumu doğru yola düşdü. Ərzurum yaxınlığında [[Çapaqcur döyüşü (1387)|Çapaqçur döyüşünd]]ə Qara Məhəmməd Əmir Teymurun qüvvələrini sıxışdıraraq geri çəkilməyə məcbur etdi. <ref> Tovına Metsobetsi'i's, History of Tamer(ane and His Successors, İng. tərc. R. Bedrosian), New York, 1987, s. 6 vd. </ref> <ref> Nizameddin Şamî, Zafername, çev. Necati Lugal, Ankara 1987 (2.baskı), s. 124 </ref> <ref> F.Sümer, Kara
Koyunlular, s. 49-50 </ref> Əmir Teymur dağlara çəkilmiş Qara Məhəmmədi ələ keçirə bilməyəcəyini başa düşərək [[Van]] yoluyla [[İran]]a doğru getdi. <ref> N. Şamî, Zafername, s. 125 </ref> <ref> F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 51 </ref> <ref> F. Sümer, Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu Türk Beylikleri, Ankara 1990, s. 60 </ref>
 
[[1388]]-ci ildə Teymurun İrana doğru getməsindən və Cəlairi əmirləri arasındakı qarışıqlıqdan istifadə edən Qara Məhəmməd Təbrizə yürüşə başladı. Şəhərdəki Cəlairi qarnizonunu məğlub edən Qara Məhəmməd Təbrizi ələ keçirdi <ref> Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında. səh. 38.</ref> və öz adına pul zərb etdirməyə başladı.
 
Qara Məhəmməd [[1389]]-cu ildə əmisi oğlu Pir Həsən bəy tərəfindən öldürüldü. <ref> F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 53. </ref>
 
== İmperiya dovrü ==
Sətir 170:
{{Əsas|Qara Yusif|Pirbudaq}}
[[Şəkil:Qara Yusif Bey leading Qaraqoyunlu army against Shirvanshahs.jpg|thumb|300px|left| Qara Yusif döyüşdə. [[1412]]-ci il [[Kür]] sahili döyüşü, rəsm əsəri. [[Azərbaycan Tarixi Muzeyi|Azərbaycan Milli Tarix Muzeyi]]]]
[[Qara Məhəmməd]]in ölümündən sonra [[Qara Yusif]] [[1390]]-cı ildə Qara Pir Həsən bəyi öldürərək hakimiyyətə gəldi.<ref> Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azəbaycan Tarixin (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək).s.100. </ref> Qara Yusif 20 il Qaraqoyunlu xanədanlığına hökmdarlıq etdi. [[Həsən bəy Rumlu]] onun haqqında yazırdı:'''''"Qara Yusif ibn Qara Məhəmməd son dərəcə cəsur, mərd və güclü olmuşdur. Belə ki, Əmir Teymurla dəfələrlə vuruşmuşdu və Sultan Əhməd Cəlairlə birgə Ruma, oradan isə Şama getdi."'''''<ref>Qızılbaşlar tarixi. s.15</ref>
 
Qara Məhəmməd [[Təbriz]]i ələ keçirdikdən sonra Çalıq bəyi şəhərə hakim təyin ederək geri dönmüşdü.Lakin Qaraqoyunluların daxilində başlayan ara müharibələri şəhərin yenidən [[Cəlairilər sülaləsi|Cəlarilərin]] əlinə keçməsinə səbəb olmuşdu. Qara Yusif ziddiyyətləri aradan qaldırdıqdan sonra [[1391]]-ci ildə Təbrizə yürüşə başladı və şəhər yenidən Qaraqoyunlu hakimiyyəti altına düşdü. Qara Yusif geri qayıtdıqdan sonra Cəlairi əmirlərindən Məhəmməd Siyahi şəhəri mühasirəyə alsa da müvəffəqiyyətsizliklə üzləşərək geri çəkildi. <ref name="S. Onullahi">S. Onullahi.XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhəri (Sosial-iqtisadi tarixi).s.61.</ref><ref name="Nəcəfli">Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.s.38.</ref>
 
[[1392]]-ci ildə Qara Pir Həsən bəyin oğlu Hüseyn bəy Qara Yusifə qarşı qiyam qaldırdı. Qara Yusif onu məğlub etdikdən sonra Təbrizə geri qayıtmağa məcbur oldu. Belə ki Qara Yusifin başının Hüseyn bəyə qarışmasından istifadə edən Mahmud Xalxali adlı bir əmir Təbrizi ələ keçirmişdi.İKinci dəfə Təbrizə yürüş edən Qara Yusif şəhəri asanlıqla ələ keçirdi.<ref name="S. Onullahi"/><ref name="Nəcəfli"/>
 
Həmin ildə [[Azərbaycan]]a 2-ci yürüşünə başlayan [[Əmir Teymur]] [[1393]]-cü ildə Şimali [[İraq]]ı və [[Bağdad]]ı tutdu. Qara Yusif və [[Sultan Əhməd]] Əmir Teymura qarşı sülh müqaviləsi imzaladılar və birləşərək [[1394]]-cü ildə Bağdada Teymurun üzərinə hücüma keçdilər. Bağdad yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Əmir Teymur qalib gəldi. Qara Yusiflə Sultan Əhməd geri çəkildilər. <ref>Şahin Fərzəlibəyli. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası.s.5.</ref> Avnik qalasına üz tutan Əmir Teymur Qara Yusifin qardaşı Misir xocanı da məğlub edərək əsir götürdü.<ref>N. Şamî, Zafername, s. 185-186</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 57-58</ref><ref>Enver Konukçu, “Kara Koyunlular’ın Avnik Kalesi”, Prof. Dr. İsmail Aka Armağanı, İzmir 1999, s. 38-40.</ref> Avniki sərkərdələrindən Atlamış bəyə verərək [[Toxtamış]]ın üzərinə yollandı.Lakin Qara Yusifi ələ keçirə bilmədi.
 
Əmir Teymurun geri dönməsindən istifadə eden Qara Yusif [[1395]]-ci ildə [[Ərciş]]i geri aldı. Avnikə hücuma keçərək Atlamışı əsir götürdü.<ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 59</ref> [[1399]]-cu Əmir Teymurun yürüşü Qara Yusifi yenidən geri çəkilməyə məcbur etdi.<ref>Sümer, Kara Koyunlular, s. 60</ref> Sultan Əhməd Cəlairdə həmin ildə Qara Yusifin yanına - [[Mosul]]a çəkildi. [[1400]]-cü ildə müttəfiqlər İraqdan, [[Məmlüklər]]ə sığınmaq üçün [[Suriya]]ya yola düşdülər. Lakin Suriya hakimi Dəmirtaş onların yollarını kəsərək Məmlük torpaqlarına daxil olmağa icazə vermədi. Bu isə tərəflər arasında döyüşə gətirib çıxardı. Baş vermiş döyüşdə Dəmirtaş darmadağın edildi və böyük Məmlük sərkərdələri müttəfiqlər tərəfindən məğlub edildilər.
 
Bu hadisədən sonra Qara Yusif və Sultan Əhməd Misirə getməyin faydasız olduğunu başa düşərək Osmanlı sultanına sığınmağa qərar verdilər. [[İldırım Bəyazid]] onları qəbul edərək sığınacaq verdi.<ref>Şahin Fərzəlibəyli. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası.s.6.</ref> Sultan Bəyazidin Qara Yusiflə, Sultan Əhmədə sığınacaq verməsi osnzuda yaxşı vəziyyətdə olmayan [[Teymuri]]-[[Osmanlı]] münasibətlərini pik həddinə çatdırmışdı. Əmir Teymur məktublarında müttəfiqlərin ya Osmanlı xanədanlığından kənarlaşdırıllmasını ya da özünə təhvil verilməsini tələb edirdi.Lakin İldırım Bəyazid bunu qəbul etmədi.<ref>[http://haqqinda.az/Dunya+ve+tarixi/6884-Qara+Yusif+d%C3%B6vr%C3%BC.html name="Qara Yusif dövrü]<"/ref>
{| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; width:30em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" | Əzəmətli noyon Bayazid xan bahadır!.. Qoy bizim aramızda elçi və kəlməçilər get-gəli başlasın Sultan Əhməd Cəlairi ilə Qara Yusifin arası yaxşıdır hərçənd ki, Sultan Əhməd tərəfdən üç-dörd nəfər o ölkələrdə<ref group=q>Cəlairilər sülaləsini nəzərdə tutur. 1336-cı ildən 1432-ci ilədək Azərbaycanda, İranda və İraqda iqtidarda olmuş monqol xanədanıdır. </ref> hakimiyyət etmişlər, amma Qara Yusif yolkəsən quldurdur. Bizim dostluğumuzun və sülhün davamı üçün: gərək o cənab Qara Yusifi öz yanında saxlamayıb, ya bizim tərəfə yollasın, ya da vilayətdən çıxarsın
|-
| style="text-align: left;" | Əmir Teymurun İldırım Bəyazidə məktubundan.<ref>Şahin Fərzəlibəyli. Azəbaycan və Osmanlı İmperiyası,s.7.</ref>
Sətir 189:
Qara Yusif [[Ankara döyüşü]]ndən əvvəl Osmanlı torpaqlarını tərk edərək Suriyaya getdi. Orada Məmlük sultanı Fərəc Qara Yusifi həps etdirdi. Əmir Teymurun ölümündən sonra Məmlüklərin Suriya valisi Şeyx əl-Mahmudi Qara Yusifi azad etdi. Hətta tərəflər arasında Məmlük sutanını devirmək haqqında müttəfiqlik müqaviləsi də bağlandı.[[1405]]-ci ildə birləşmiş qüvvələr Misir yürüşünə başladılar.Lakin məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildilər. Belə olduqda Qara Yusif Suriyanı tərk etdi və [[Mardin]]ə ordan da Mosula getdi. Ardınca [[Bitlis]]ə yolan düşən Qara Yusif şəhər hakimi Şərəfoğlu Şəmsəddin tərəfindən yaxşı qarşılandı.<ref>Ebu Bekr-i Tihranî, Kitab-ı Diyarbekriyye, çev. Mürsel Öztürk, Ankara 2001, s. 47-48</ref><ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, çev. M. Öztürk, Ankara 2006, s. 53-54.</ref><ref>Mirza Şahruh ve Zamanı, Ankara 1994, s. 51.</ref>
 
Əmir Teymurun ölümündən ([[1405]]) sonra Əbu Bəkr mirzə Qara Yusiflə vuruşmaq üçün Naxçıvana gəldi. [[1406]]-cı ildə baş vermiş [[I Şənbi Qazan döyüşü|I Şənbi-Qazan döyüşü]] Qara Yusifin üstünlüyü ilə sona çatdı və Əbu Bəkr [[Sultaniyyə]]yə qaçdı. Qara Yusif irəliləyərək Təbrizə daxil oldu.<ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 54-58</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 72-73</ref> 1408-ci ilin 21 aprelində Təbriz yaxınlığındakı Sərdrud düzündə Teymuri [[Miranşah]] üzərində 2-ci qələbə qazanıldı və bununla da Teymurilərin Azərbaycandakı hakimiyyətlərinə son qoyuldu.<ref name="ReferenceA">Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.s.24.</ref><ref>Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azəbaycan Tarixin (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək).s.100</ref>
 
[[1409]]-cu ildə Mardin [[Artuqlu sülaləsi|Artuqlu hökmdarı]] Məlik Saleh [[Qara Yuluq Osman bəy]]ə qarşı Qara Yusifdən kömək istədi. Qara Yusif Osman bəyi məğlub edərək Mardini tutdu. Şəhərə öz sərkərdələrindən birini hakim təyin edərək, [[1409]]-cu ildə Artuqlu hakimiyyətinə tamamilə son qoydu. Bundan sonra yaylağa - [[Aladağ]]a getdi.<ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 79-80.</ref><ref>Aka, Timurlular, s. 71.</ref><ref>İ.Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti, s. 8.</ref>
 
Qara Yusifın Azərbaycanın cənub torpaqlarında getdikcə möhkəmlənməsi Bağdad hökmdarı Sultan Əhməd Cəlayirini narahat edirdi. [[1409]]-cu ilin 18 dekabrında Sultan Əhmədin elçisi Təbrizə gəlmiş və [[Həmədan]] yaylağının ona verilməsini Qara Yusifdən tələb etmişdi. Qara Yusif bu tələbi rədd edərək elçini geri qaytarmışdı.Bunu bəhanə edən Sultan Əhməd Bağdadda Qara Yusifin üzərinə hücum etmək üçün hazırlıq gördü. [[1410]]-cu ilin 30 avqustunda Təbriz yaxınlığındakı Əsəd kəndi yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Qara Yusif keçmiş müttəfiqinin üzərində qələbə çalaraq İraqı da Qaraqoyunlu dövlətinə birləşdirdi.Bu döyüşdə [[I İbrahim (şirvanşah)|Şirvanşah İbrahimin]] oğlu Kəyumərsin başçılığı ilə müəyyən qədər Şirvan qoşunu da Sultan Əhmədə dəstək vermişdi.<ref>Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.s.24.<name="ReferenceA"/ref>
 
Qara Yusif şah nəslindən gəlmədiyi üçün adətlərə görə taxta çıxa bilməzdi. Ancaq Qara Yusif əvvəlcədən Pirbudağı Sultan Əhmədə oğulluğa verdiyi üçün [[Pirbudaq]] uşaq yaşında hakimiyyətə gəlir , ali hakimiyyət isə atasında qaldı.<ref>Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər).s.73.</ref> Lakin Pirbudaq çox yaşamadı, [[1413]]-cü ilin noyabr ölmdü. Bu hadisədən bir ay sonra Qara Yusif xütbəni öz adına oxutdurub, Qaraqoyunlu səltənət taxtına əyləşmişdi.<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə)s.62.</ref>
Sətir 202:
|}
 
Qara Yusifin Sultan Əhmədi ağır məğlubiyyətə uğradaraq öz mövqeyini daha da möhkəmləndirməsi Şirvanşah İbrahimi xeyli narahat etdi. Buna görə də, o, [[Şəki]] hakimi [[Seyid Əhməd Orlat|Seydi Əhməd]] və Gürcü çarı Konstantin ilə ittifaq yaradaraq Qara Yusifə qarşı döyüşə hazırlaşmışdı. Qara Yusif bu hadisədən xəbər tutdu və [[1412]]-ci ilin 17 noyabrında [[Qarabağ]]a gəldi. O, buradan I İbrahimə elçi gondərərək, ona barışıq təklif etdi. Qara Yusifin bu təklifi Şeyx İbrahim və müttəfiqləri tərəfindən qəbul olunmadı. Bu cavabdan Qəzəblənmiş Qara Yusif 1412-ci ilin 19 dekabrında [[Kür çayı]]nı keçərək, və Şeyx İbrahimi və müttəfiqlərini darmadağın etdi.<ref>Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.s.25.</ref> Şirvanşah I İbrahim, onun yeddi oğlu, qardaşı, məsləhətçiləri və [[Kaxetiya]] çarı Konstantin əsir alındı. Qara Yusif İbrahimdən 1200 İraq tüməni bac tələb etdi. Şirvanşahın Təbrizdəki tərəfdarları bu məbləğdə mal toplayıb verdilər. Qara Yusif I İbrahimi azad etdikdən sonra, o, 1413-cü ilin aprelində [[Şirvanşahlar dövləti|Şirvana]] qayıtdı. Qara Yusifin qoşunu Şirvanı tərk etdi. I İbrahim Şiravanı Qara Yusifdən asılı vəziyyətdə idarə etməyə başladı.<ref>Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azəbaycan Tarixin (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək).s.101.</ref>
 
[[1417]]-ci ildə Şirvanda I İbrahimin ölümündən sonra onun yerinə hakimiyyətə oğlu - [[I Xəlilullah]] keçdi. I Xəlilulllah Qaraqoyunlu hakimiyyətini tanımadı və Teymuri [[Sultan Şahrux]]la ittifaqa girdi.<ref>Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azəbaycan Tarixin (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək).s.102.</ref> 1420-ci ildə yaxın adamlarından Sadıq bəy adlı bir nəfəri məktubla Azərbaycana göndərərək Qaraqoyunlu hökmdarını itaətə çağırdı. Şahruxun elçisi rədd cavabı alaraq geri qaytarıldı.<ref>Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.s.26.</ref> Həsən bəy Rumlu yazır:{{sitat|Qara Yusifin yanına Təbrizə göndərilən elçi qayıdaraq [Şahruxa] bildirmişdi ki, Qara Yusif orada özsünü müstəqil şah sayır, ətraf yerlərin bütün hakim və sərdarları ona tabedir. Şahruxun şövkəti və qoşununun qələbələrindən qorxmayan Qara Yusifin çoxlu döyüşçü dəstələri vardır.<ref>Şahin Fazil Fərzəlibəyli Azərbaycan və Osmanlı İmperiyası (XV–XVI əsrlər)s.11.</ref>}} Bu cavabı bəhanə edən Sultan Şahrux qoşun yığaraq Azərbaycana hücuma başlamadı.Sultan Şahruxu qarşılamaq üçün yola çıxan Qara Yusif yolda - [[Ucan]]da 13 noyabr [[1420]]-ci ildə vəfat etdi.<ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 122-128</ref><ref>İ.Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti, s. 14-15.</ref> Qara Yusif Ərcişdə atasının və babasının yanında dəfn edildi. Ancaq bu gün türbəsinin yeri belə bəlli deyil.<ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 112</ref><ref>İ.Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti, s. 15n.52, 16, 73n.353</ref>
 
=== Qara İsgəndər (1421-1436) ===
{{Əsas|Qara İsgəndər|Əbu Səid (Qaraqoyunlu)}}
[[Şəkil:Qara Qoyunlu Isgender sultan.jpg|thumb|200px|right|Qara İsgəndərin adına zərb olunmuş pul.]]
[[Qara Yusif]]dən sonra hakimiyyətə gələn Qara İsgəndər bəy, Qara Yusifin ölümündən istifadə edərək fəallaşan [[Qara Yuluq Osman bəy|Qara Yuluq Osmanı]] [[Suriya]]nın şimalında [[1421]]-ci ilin mart ayında Sincar döyüşündə məğlubiyyətə uğratdı.<ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 134.</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 118-119.</ref> Bu səbəbdən Osman bəy Əmir Şəmsəddin adlı elçisini [[Qarabağ]]da qışlayan [[Sultan Şahrux]]un hüzuruna göndərərək Qaraqoyunluların güclənməsindən şikayət etdi. [[Həsən bəy Rumlu]] onun haqqında yazır:{{sitat|"Qara İsgəndər ibn Qara Yusif son dərəcə şücaətli və cəsur idi. Atasının ölümündən sonra taxta çıxdı. 824-cü il rəcəb ayının 27-də (28.07.1421) bazar ertəsi Ələşkerddə Mirzə Şahruxla iki gün döyüşüb böyük şücaət və qəhrəmanlıq göstərdi. Axırda əldən düşdüyü üçün qaçıb Ruma getdi və Mirzə qayıtdıqdan sonra Azərbaycana gəlib taxta oturdu."<ref name="Qızılbaşlar tarixi.s.16">Qızılbaşlar tarixi.s.16.</ref>}}
 
Bu xəbərdən narahatlıq keçirən Şahrux qərbə doğru hərəkətə başladı. Yolunun üstündəki [[Yeni Bəyazid qəzası|Bəyazid qalasın]]ı tutduqdan sonra [[Aladağ]]a getdi.<ref>Hafız-ı Ebru, Zubdetü’t-Tevarih, c. II, s. 767</ref><ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 137</ref><ref>Hasan Geyikoğlu, “Selçuklular’ın Fethinden Osmanlı Hakimiyetine Kadar Bayezid ve Çevresinin Tarihine Bir Bakış”, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu, Editör: Oktay Belli, İstanbul 2004, s. 181.</ref><ref>İ.Aka, Mirza Şahruh ve Zamanı, s. 122</ref> Ordan da [[Van]]a İsfəndiyarın üzərinə hücuma keçdi. İsfəndiyar isə geri çəkilərək [[Cizrə]]də olan qardaşı İsgəndərin yanına getdi.<ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 138</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s.120</ref><ref>İ.Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti, s. 16.</ref> Şahrux [[Van gölü]] ətrafındakı [[Əxlat]], Adilcəvaz, [[Ərciş]] və Vanı tutdu. Qara Yuluq Osman bəyin oğulları Əli və Bəyazid gələrək [[Ağqoyunlular]]ın tabe olduğunu bildirdilər.<ref>İ.Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti, s. 17.</ref><ref>F.Sümer, Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu Türk Beylikleri, s. 60</ref>
Sətir 215:
Şərqi [[Anadolu]]nu tabe etdikdən sonra Şahrux buradan [[Təbriz]]ə getmək niyyətində idi.Lakin həmin əsnada Qara İsgəndər və İsfəndiyarın Əxlat və Adilcəvaz ətrafına gəldikləri xəbəri çatdı. Sultan Şahruxun yanında olan Qara Yuluq Osman bəy: '''''"Qara Yusifin oğulları tamamilə yox edilməsə, bu məmləkətlərdə qayda-qanun qurulmayacaq və bölgədəki xalq sülhə qovuşmayacağını"''''' deyərək Şahruxu Qaraqoyunlularla təhrik etdi.<ref>Hafız-ı Ebru, Zubdetü’t-Tevarih, c. II, s. 773-777.</ref><ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 138-139.</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 120</ref><ref>İ.Aka, Mirza Şahruh ve Zamanı, s. 123.</ref> Şahrux Qaraqoyunluların üzərinə İlyas xocanın başçılığ ilə qüvvə göndərdi.[[1421]]-ci ilin avqustunda baş vermiş [[Alaşkert döyüşü|Alaşkerd döyüşünd]]ə Qaraqoyunlular məğlub oldular.<ref>Hafız-ı Ebru, Zubdetü’t-Tevarih, c. II, s. 777–796</ref><ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 139-145</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 121-123</ref><ref>İ.Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti, s.17-18</ref> Döyüşdən sonra Şimali [[İraq]]a çəkilən Qara İsgəndər, Şahruxun [[Xorasan]]a dönməsindən istifadə edərək [[Azərbaycan]]ı yenidən ələ keçirdi.<ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 145–146.</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s.124.</ref>
 
Qara İsgəndər ona tabesizlik göstərərk Şahruxa tabe olan əmirləri cəzalandırmaq üçün [[1422]]-ci ildə Van gölü tərəfə hərəkətə başladı.<ref>Tihranî, Kitab-ı Diyarbekriyye, s. 68–69.</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 124-125.</ref><ref>İ.Aka, Timurlular, s. 66.</ref> [[Bitlis]]i mühasirəyə alaraq şəhərin hakimi Şəmsəddinin bir neçə yaxın adamını qətlə yetirdi.<ref>F.Sümer, Kara koyunlular, s. 125.</ref> [[1423]]-cü ildə isə yenidən hücum edərək Əxlata çəkilən Şəmsəddinin özünü öldürdü və Bitlisi mühasirəyə aldı.<ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 146.</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 126.</ref><ref>F.Sümer, Doğu Anadolu Türk Beylikleri, s. 60–61.</ref> Van hakimi Məlik Əhmədi də xəyanətinə görə əsir aldı və həps etdirdi. Van gölünün ətafı yenidən Qaraqoyunlu hakimiyyətinə tabe edildi.<ref name="F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 127">F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 127.</ref>
 
Van gölü və ətrafındakı əraziləri yenidən tabe etdikdən sonra Qara İsgəndər qisas almaq üçün [[Şirvanşahlar dövləti|Şirvana]] yürüş etdi. [[1427]]-[[28]]-ci illərdə Şirvana daxil olan İsgəndər Şamaxını capıb talayaraq Təbrizə qayıtdı.[[1429]]-cu ildə [[Əbhər]], [[Qəzvin]] və [[Zəncan]]a yürüşlər etdi.<ref>Hasan-ı Rumluname="F.Sümer, Ahsenü’t-TevarihKara Koyunlular, s. 196<127"/ref><ref>F.SümerHasan-ı Rumlu, Kara KoyunlularAhsenü’t-Tevarih, s. 127.196</ref>
 
Bu Sultan Şahruxun Azərbaycana 2-ci yürüşünə səbəb oldu. [[1429]]-cu Təbriz və [[Urmiya]] yaxınlığında [[Səlmas]] döyüşündə Qaraqoyunlular məğlub edildilər<ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 196-198</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 128-129.</ref><ref>Pamuk Aydın, ”Karakoyunlu–Temürlü Mücadelesi ve Eleşgird Meydan Muharebesi”, s. 145-160.</ref> və İsgəndər [[Ərzurum]]a çəkildi. Şahrux qayıtdıqdan sonra İsgəndər yenə bütün torpaqları özünə tabe etdi.Van gölü və ətrafının idarəsini qardaşı [[Cahan şah]]a tapşırdı.<ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 131.</ref> Şahrux geri qayıdarkən [[Əbu Səid (Qaraqoyunlu)|Əbu Səidi]] özündən asılı şəkildə Qaraqoyunlu hökmdarı elan edərək taxta oturdu. [[1431]]-ci ildə Qara İsgəndər geri döndü, Əbu Səidi məğlub etdi və Təbrizi yenidən ələ keçirdi.<ref>Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər).s.74.</ref>
 
[[1435]]-ci ildə Şahrux Azərbaycana 3-cü yürüşə başladı. [[Rey]]də düşərgə saldığı vaxt Vandakı Cahan şahı hüzuruna dəvət etdi. Cahan şah bu dəvəti qəbul etdi və Reydə Şahruxla görüşdü.<ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 212.</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 134.</ref><ref>İ.Aka, Mirza Şahruh ve Zamanı, s. 152.</ref><ref>İ.Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti, s. 22.</ref> [[1436]]-cı ildə Cahan şahı Azərbaycan taxtına otuzduran Sultan Şahrux geriyə [[Herat]]a döndü.<ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 223.</ref><ref>F.Sümer, Kara Koyunlular, s. 137</ref><ref>İ.Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti, s. 25.</ref>
Sətir 228:
{{Əsas|Cahan şah}}
[[Şəkil:JahanShah1.JPG|thumb|300px|left| [[Göy məscid (Təbriz)|Göy məsciddə]] Cahan şahın məzarı]]
Hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra Cahan şah dövlətin ərazisini genişləndirməyə başladı. O, [[1440]]-[[44]]-cü ildə Gürcüstana yürüş təşkil edərək Tiflisi tutdu. Cahan şah [[Azərbaycan|Azərbaycanda]]da bütün torpaqları özünə tabe etsə də, qardaşı Əmir İsfahan [[Bağdad|Bağdadda]]da özü müstəqil hakimlik etməyə başlamış və öz adına sikkələr vurdururaraq mərkəzihakimiyyətlə hesablaşmırdı. Cahan şahın Tiflisə hücumu ərəfəsində Əmir İsfahanın ölüm xəbəri ona çatdırıldı. [[Gürcüstan|Gürcüstandan]]dan qayıtdıqdan sonra Bağdada yürüşə başlayan [[Cahan şah]] 1446-cı ilin iyununda Bağdadı tutdu. Şəhərin idarəsini Məhəmməd mirzəyə tapşıraraq [[Təbriz|Təbrizə]]ə qayıtdı.<ref name="Qızılbaşlar tarixi.s.16">Qızılbaşlar tarixi.s.16.</ref>
{| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; width:30em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" | Mənim məktubum sənə çatanda xalqı özündən və öz söhbətlərindən uzaq etməyin gərək idi, yanında olan müridləri toplayıb sakit olmalısan, mən sənin sufilərindən xatircəm deyiləm. Cahillərə uyub qiyamdan dəm vurursan, ürəyində səltənət arzusu yer tutsun, asan gedən işlər çətinə düşsün və hər iki tərəfdən minlərlə qan tökülsün? Əgər mənim sözümü dinləməsən, bu həddini aşan hərəkətlərindən imtina etməsən yaxın vaxtda sənin və müridlərinin qovulması mənim üçün vacib olacaqdır.
|-
| style="text-align: left;" |Cahan şahın Şeyx Cüneydə məktubundan.<ref>Aləm Ara-yi Şah İsmayıl, Haz. Əsgər Müntəzir Sahib, Şirkət-i İntişarət-ı Elmi və Fərhəngi, Tehran 1386, s.22–23 </ref>
|}
 
[[1447]]-ci ildə [[Səfəvilik|Səfəvi təriqətinin]] başına [[Şeyx Cüneyd]] keçdi. Cahan şah təriqət üzvlərinin çoxalmasından çəkinərək Şeyx Cüneydin əmisi [[Şeyx Cəfər|Şeyx Cəfərə]]ə müraciət edərək Cüneydin [[1449]]-cu Azərbaycandan çıxmasını təmin etdi. Azərbaycandan çıxan Cüneyd [[Həsən padşah Bayandur|Uzun Həsənə]] sığındı.<ref>İsgəndər bəy Münşi Türkman. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye-Abbasi).s.67.</ref> [[1460]]-cı ildə Şeyx Cüneyd 10000 tərəfdarı ilə [[Dağıstan|Dağıstana]]a yürüş etdi. Buradakı [[Çərkəzlər|Çərkəzlərin]]in [[I Xəlilullah|I Xəlilüllahı]] Şeyx Cüneydlə döyüşə təhrik etdilər. Şeyx Cüneydlə tək mübarizə aparmaqdan çəkinən I Xəlilulah Qaraqoyunlu Cahan şahdan kömək istədi. 1460-cı ildə [[Samurçay (çay)|Samur]] çayının sol sahilindəki [[Qıpçaq kəndi|Qıpçaq kəndinin]]nin yaxınlığında Şeyx Cüneydlə birləşmiş qoşunlar arasında döyüş oldu. Baş verən vuruşmada Şeyx Cüneyd öldürüldü, onun [[Qızılbaş|müridləri]] isə məğlub edildi.<ref>Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər). Bakı.s.90.</ref><ref>İsgəndər bəy Münşi Türkman. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye-Abbasi).s.68.</ref>
 
1447-ci ildə [[Şahrux|Sultan Şahruxun]] ölümündən sonra Cahan şah [[Teymurilər dövləti|Teymurilərin]] hakimiyyətini qəbul etmədi və müstəqil hakimiyyətə başladı. 1447-ci ildə hücuma keçərək Sultaniyyəni, [[Qəzvin ostanı|Qəzvini]] və [[İsfahan|İsfahanı]]ı ələ keçirdi.<ref>Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.s.27.</ref> 1452-ci ildə Teymurilərin müttəfiqi [[Ağqoyunlular|Ağqoyunluların]]ın üzərinə yürüş etdi. [[Cahangir Mirzə|Cahangir mirzə]] Qaraqoyunlu hakimiyyətini tanıdı və sülh müqaviləsi imzalandı. <ref>Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.s.40.</ref>
 
Qərb sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etdikdən sonra [[1453]]-cü ildə şərqi İrana yürüşlər edərək [[Fars ostanı|Fars]] və [[Kirman]] vilayətlərini tutdu.<ref>Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər).s.76.</ref> Lakin Qaraqoyunluların qərb sərhədlərində yeni bir təhlükə yarandı. Belə ki, Uzun Həsən qardaşı Cahangir mirzəni devirərək 1452-ci ildəki sülh müqaviləsini tanımadı. [[1457]]-ci ildə Cahan şah Uzun Həsənin üzərinə Rüstəm bəyin başçılığı ilə qoşun göndərdi. [[Mardin]] yaxınlığında döyüşdə Rüstəm bəy məğlub edildi və öldürüldü.<ref>Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.s.28.</ref>
 
Bu məğlubiyyətə çox da önəm verməyən Cahan şah əsas rəqibləri Teymurilər arasındakı qarışıqlıqdan istifadə etməyə çalışırdı. [[Rey|Reydə]]də hazırlıqları başa çatdıran Cahan şah [[1458]]-ci ildə [[Hirkan (vilayət)|Cürcan]], [[Xarəzm]], [[Manqışlaq körfəzi|Manqışlaq]], [[Məşhəd]], [[Nişapur]] və [[Xorasan|Qərbi Xorasan]]ı tamamilə tutdu. Həmin ildə çox asanlıqla Teymurilərin paytaxtı [[Herat|Herata]]a daxil oldu. Qarşısında sadəcə [[Mavərənnəhr|Məvarənəhr]] hakimi Teymuri Əbu Səid qalmışdı. Ancaq bu vaxt oğlu [[Həsənəli mirzə|Həsənəlinin]] üsyan qaldıraraq Təbrizi tutması<ref>Qızılbaşlar tarixi.s.16-17.</ref> və Pirbudağın Bağdadda üsyan xəbəri ona çatanda, Əbu Səidlə sülh müqaviləsi bağladı və Xorasanı Teymurilərə güzəştə gedərək Təbrizə qayıtmağa məcbur oldu. Cahan şah Həsənəlinin və Pirbudağın üsyanlarını yatırdı. Həsənəli [[Maku]] qalasına həps olundu, Pirbudaq isə edam edildi.<ref>Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azəbaycan Tarixin (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək).s.103.</ref>
 
Cahan şah [[1466]]-cı ildə Ağqoyunluları tabe etmek üçün böyük ordu ilə Təbrizdən hərəkət edərək [[Van|Vanda]]da düşərgə qurdu. Uzun Həsən Cahan şahı 12 min süvari ilə qarşılayırdı. Ordusunun az olmasına baxmayaraq Uzun Həsən strateji əhəmiyyətli qayalıq və keçidləri tutmuşdu. Cahan şah döyüşün çətin və böyük itkilər hesabına başa gələcəyini bilirdi. Həmdə qış olduğu üçün ordunu yaylağa göndərdi, özü isə [[Muş|Muşda]]da - Səncəq adlı yerdə qaldı. Bundan istifadə edən Uzun Həsən 1467-ci ilin noyabr ayında Cahan şahın düşərgəsinə hücuma keçdi və onu öldürdü.<ref>Qızılbaşlar tarixi.s.17.</ref><ref>Tihranî, Kitab-ı Diyarbekriyye, s. 252–253.</ref><ref>Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, s. 435–442</ref><ref>İ.Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti, s. 70–71.</ref>
 
== Dağılması ==
{{Əsas|Həsənəli mirzə|Səncəq döyüşü|Xoy döyüşü (1468)}}
[[Şəkil:Hasan Ali bin Cahan shah.jpg|thumb|300px|left|Həsənəlinin adına zərb olunmuş pul.]]
[[Cahan şah|Cahan şahın]]ın ölümündən sonra Qaraqoyunlu əmirləri [[Maku]] qalasındakı [[Həsənəli mirzə|Həsənəlini]] azad etdilər. Ancaq onun hakimiyyətinə qarşı çıxan [[Qara İsgəndər|Qara İsgəndərin]]in oğlu Hüseynəli özünü [[Təbriz|Təbrizdə]]də sultan elan etdi. Hüseynəlinin hakimiyyəti çox sürmədi, o, Həsənəlinin tərəfdarları tərəfindən məğlub edilərək öldürüldü. Beləliklə Həsənəli mirzə [[1468]]-ci ildə Qaraqoyunlu taxtına oturdu.<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə).s.68.</ref><ref>[https://web.archive.org/save/http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100402024749477&ext=pdf PDF versiyası, səh. 83]. // Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər). Məsul redaktor: Oqtay Əfəndiyev. Bakı: "Elm" nəşriyyatı, 2007, 592 səh. + 56 səh. illüstrasiya. ISBN 978-9952-448-39-9{{oq|en|1467-ci il noyabrın 10-da Muş düzündə hər iki tərəf arasında başlanmış döyüş Cahanşahın öldürülməsi və Qaraqoyunluların məğlubiyyəti ilə nəticələndi. ...Cahanşahdan sonra onun oğlu Həsənəli Azərbaycanın cənubunda Qaraqoyunlu hakimiyyətini bərpa etməyə cəhd göstərdi, lakin buna müvəffəq olmadı}}</ref>
 
Həsənəli tezliklə [[Uzun Həsən]]ə qarşı ordu yığmağa başladı və böyük ordu toplandı. Lakin taxta keçməsində böyük rola malik olan əmirləri və qardaşlarını öldürməsi getdikcə Həsənəlini ordudakı və dövlətdəki mövqeyini zəiflədirdi. Şahmənsur, Şahsuvar bəy və Əmir İbrahimşah kimi tanınmış Qaraqoyunlu əmirləri Uzun Həsən bəyin tərəfinə keçdilər. 1468-ci ildə [[Xoy]] yaxınlığında Uzun Həsənlə Həsənəlinin ordusu qarşılaşdı. Ordusunun daha böyük olmasına baxmayaraq Həsənəli məğlub oldu və [[Bərdə rayonu|Bərdəyə]] qaçaraq [[Qaramanlı eli|Qaramanlı tayfasına]] sığındı.<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə).s.70.</ref><ref> Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.s.51.</ref><ref name="ReferenceB">Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azəbaycan Tarixin (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək).s.105.</ref><ref> Şahin Fərzəlibəyli. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası.s.18.</ref>
 
[[1469]]-cu ildə Teymuri hökmdarı Əbu Səid böyük qoşunla Qaraqoyunlu səltənətinin bərpası adıyla [[Azərbaycan|Azərbaycana]]a hücum etdi. Uzun Həsən sülh təklif etsə də, Əbu Səid bunu qəbul etmədi. Lakin [[Teymurilər dövləti|Teymurilərin]] müttəfiqi [[I Fərrux Yasar|Şirvanşah I Fərrux Yəsarın]] da Uzun Həsəni tərəfinə keçməsi Əbu Səidin vəziyyətini ağırlaşdırdı.Uzun Həsən Əbu Səidin Mahmudabaddakı düşərgəsinə hücum edərək onu darmadağın etdi, Əbu Səid döyüşdə öldürüldü.<ref>Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azəbaycan Tarixin (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək).s.105.<name="ReferenceB"/ref><ref> Şahin Fərzəlibəyli. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası.s.23.</ref> Həsənəli isə [[Həmədan şəhristanı|Həmədanda]] tutularaq öldürüldü.<ref>Şahin Fərzəlibəyli. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası.s.27.</ref> Həsənəlidən sonra Cahanşahın digər oğlu Əbu Yusif [[Fars ostanı|Fars vilayətində]] hakimiyyəti ələ almaq istəsə də bu baş tutmadı. O, [[Uğurlu Məhəmməd bəy|Uğurlu Məhəmməd]] tərəfindən öldürüldü.<ref>Qızılbaşlar tarixi. s.7.</ref>
 
Beləliklə Azərbaycanda Qaraqoyunlu sülaləsinin hakimiyyəti sona çatdı və yerinə yeni Azərbaycan sülaləsi olan Ağqoyunlular gəldilər.<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə).s.72.</ref>
 
Qaraqoyunlu hakimiyyəti Azərbaycanda ləğv edilməsinə baxmayaraq Qaraqoyunlular Azərbaycanın müəyyən ərazilərində və [[Hindistan]]<nowiki/>da hakimiyyətlərini davam etdirdilər. Qaraqoyunluların Azərbaycandakı son nümayəndəsi [[Sultan Hüseyn Baranlı]] idi. O, 20 minlik Qaraqoyunlu elatına başçılıq edir və [[Göyçə gölü]] ilə [[Araz çayı]] arasındakı torpaqlara hökm edirdi. Ağqoyunlu hökmdarı [[Əlvənd Mirzə|Əlvənd]]ə tabe olan Sultan Hüseyn ona hər il sovqat göndərirdi<ref>Musalı N.S. I Şah İsmayılın hakimiyyəti (“Tarix-i aləm-ara-yi Şah İsmayıl” əsəri əsasında).s.124.</ref> Lakin Sultan Hüseyn qarışıqlıqlardan istifadə edərək Qaraqoyunlu hakimiyyətini yenidən bərpa etmək istəyirdi. [[1500]]-cü ildə [[Şah İsmayıl Xətai|Şeyx İsmayıl]]<nowiki/>la döyüşdə məğlub oldu,<ref>Musalı N.S. I Şah İsmayılın hakimiyyəti (“Tarix-i aləm-ara-yi Şah İsmayıl” əsəri əsasında).s.125.</ref> həmin il [[Gəncə]] yaxınlığında isə Əlvəndlə döyüşdə öldürülürdü.<ref>Musalı N.S. I Şah İsmayılın hakimiyyəti (“Tarix-i aləm ara-yi Şah İsmayıl” əsəri əsasında).s.126.</ref>
 
Hindistandakı Qaraqoyunlulara gəldikdə isə onlar, [[1518]]-ci ildə Qalkonda sultanlığının əsasını qoydular. Sultanlığa başçılıq edən [[Qütbşahlılar sülaləsi|Qütbşahlar sülaləsi]] [[Qara İsgəndər]]<nowiki/>in nəslindən idilər.<ref>Minorsky, V. "The Qarakoyunlu and the Qutb-Shahs, Turkmenica", BSOS, Londra (1955), s. 50</ref> Qaraqoyunlular Hindistanda 100 ildən çox hakimiyyətdə oldular və [[1687]]-ci ildə Qütbşahlılar sülaləsinin hakimiyyətinə [[Böyük Moğol İmperiyası]] tərəfindən son qoyuldu.<ref>Satish Chandra, Medieval India: From Sultanat to the Mughals, Part II, (Har-Anand, 2009), 331.</ref>
 
== Ordu ==
[[Şəkil:Weapons and armors of Aqqoyunlu and Qaraqoyunlu wariors in Museum of History of Azerbaijan.jpg|thumb|150px|right|Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu döyüşçülərinə aid [[zireh]] və silahlar. [[Azərbaycan Tarixi Muzeyi|Azərbaycan Milli Tarix Muzeyi]]]]
Qaraqoyunlularda ordu sarayın ixtiyarındakı qoşundan və ayrı-ayrı vilayətlərdə yaşayıb, yalnız müharibə vaxtı cəmlənərək öz başçıları ilə birlikdə hökmdarın köməyinə yollanan döyüşçü dəstələrindən- "çəriklərdən" ibarət olmuşdur. Qoşunlarda həm süvari, həm də piyada hissələr vardı.Hökmdarın asılılığında olan əmirlərin hamısı əmr alan kimi ətraf yerlərdən qoşun toplamağa başlardılar ki, bu, yasaq adlanardı. Yasaqdan ötrü əyalətlərə əmir və yüzlərlə mülazim göndərilirdi.
<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə).s.45-46.</ref>
Sətir 269:
"[[Ordu]]" sözu "ləşkər, qoşun," ordunu təşkil edən əsgərlər isə "mülazim, əsgər, qulluqçu, nökər, dilavər" adlandırılmışlar. Döyüşçülərə illik məvacib verilirdi ki, bu da "ordu divanı" - "divan-i ləşkər" tərəfindən icra edilirdi.<ref>Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.s.32.</ref>
 
Silahlar arasında [[qılınc]], [[xəncər]], [[ox]], kaman, [[tüfəng]], [[balta]], [[gürz]] və qaladağıdan silahlar — rəadə, [[mancanaq]] da vardı. Silahlar "silah anbarında" - "qurxanədə" saxlanılır və qurxanəyə xüsusi başçılar cəbbədarlar rəhbərlik edirdilər. Döyüşçülərin əksəriyyəti zirehli[[zireh]]li idilər. Kəcim adlı örtük də döyüş libasları sırasına daxil idi.<ref>Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.33.</ref>
 
Döyüşə şeypur, [[nağara]], gəbrəgə, [[təbil]] və [[Bayraq|bayraqlabayraq]]la yollanardılar. Hücum vaxtı kərənay, qələbə çalınanda isə nağara səsləndirilərdi. Döyüş zamanı əsgəri qüvvələrin bir hissəsi ehtiyatda durur, vuruşmanı müşahidə edir və lazım olduqda döyüş meydanına çıxırdılar.<ref>Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında.34.</ref>
 
Müharibə gözlənilən vaxt yerlərə istimalətnamə (cəlbedici məktub) göndərilib, ənam vəd edilər və beləliklə, qoşun toplanışı sürətləndirilərdi. Vilayətlərdə yaşayan [[əmir]] və [[Feodal|feodallarfeodal]]lar fərman alan kimi öz dəstələri ilə köməyə gəlir, yalnız [[müharibə]] qurtarandan sonra geri qayıdırdılar.<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə).s.45.</ref>
 
== Dövlət quruluşu ==
=== Divan ===
*'''Əmir əl-üməra''' - Dövlətin idarə olunmasında şahdan sonra birinci yerdə əmirül-üməra durur və ölkənin hərbi qüvvələrinə başçılıq edirdi.<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə). s.30.</ref><br />
*'''Vəzir''' - Mərkəzi dövlət idarəsində mühüm yerlərdən biri də dövlət gəlirləri və maliyyə aparatını idarə edən baş vəzirin olmuşdur. O, həmçinin ölkənin xarici işləri ilə məşğul olur və mülki-inzibati idarələrə başçılıq edirdi.<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə). s.35.</ref><ref>Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında . səh.32</ref><br />
*'''Sədr''' - Vəqf torpaqlarının bütün məsələləri, qazı, müdərris, və ruhani idarələrinin ixtiyarı baş Sədrə məxsus idi. Sədrin nəzarəti altında məhkəmə və dini işlərə baxan Sədarət divanı vardı. Mədrəsələrin nəzarət və təftişi də Sədarət divanının ixtiyarında idi.<ref>Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında . səh.31</ref>
 
=== Vergilər ===
[[Vergi|Vergilər]]lər xüsusi dövlət vergiyığanları - mühəssillər vasitəsilə toplanırdı. <ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə). s.55.</ref> Qaraqoyunlu dövründə yığılan vergilər bunlardırː<br />
*'''Mal''' - Müxtəlif xüsusi əmlakdan bağ, meşə sahəsi, dəyirman və s.-dən, ümumiyyətlə, rəiyyət və köçərilərdən alınan vergi olmuşdur.<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə). s.57.</ref><br />
*'''Malcəhət''' - Məhsulun bir hissəsi kimi yığılan renta vergi növüdür<ref>[https://www.azleks.az/online-dictionary/malc%C9%99h%C9%99t Malcəhət]</ref><br />
*'''Ələfə''' - istilahı feodal qoşunlarındakı heyvanların yemlənməsindən ötrü əhalidən toplanan vergi olmuşdu.<ref>[https://www.azleks.az/online-dictionary/%C9%99l%C9%99f%C9%99 Ələfə]</ref><br />
*'''İxracat''' - Əyalətlərdə olan döyüşçü və dövlət qulluqçularının ehtiyaclarını ödəməkdən ötrü əhalidən yığılan vergi olmuşdu.<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə). s.58.</ref><br />
*'''Tamğa''' - Ticarət və istehsal edilən sənətkarlıq malları satılarkən onların üzərinə qoyulan vergi olub, əsasən, pul ilə yığılırdı.<ref>Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azəbaycan Tarixin (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək).s.114.</ref>
 
=== Torpaq mülkiyyəti ===
*'''Divan''' - dövlətə məxsus olub, gəliri birbaşa xəzinəyə daxil olan torpaqlar idi.<ref>[http://tarix.info/kitabxana/telebe-hazirliqi/1034-torpaq-mulkiyyet-formalari.html Torpaq mülkiyyəti formaları.]</ref><br />
*'''Xass''' - ayrı-ayrı hökmdarların və sülalərin mülkiyyətində olan torpaqlar idi.<ref>[https://www.azleks.az/az/online-dictionary/xass Xass]</ref><br />
*'''Mülk''' - yerli feodalların mülkiyyətində olan torpaqlar idi.<ref>[https://www.azleks.az/online-dictionary/m%C3%BClk Mülk]</ref><br />
*'''Vəqf''' - Dini müəssisələrə aid mülkiyyəti vəqf adlanırdı. Bu torpaqlarda yaşayan rəiyyət ruhanilərdən asılı idi. Vəqfdən götürülən gəlirin bir hissəsi məscid, mədrəsə və başqa dini idarələrin tikilməsinə xərclənirdi.<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə).s.51.</ref><br />
*'''Soyurqal''' - Soyurqal hökmdar tərəfindən verilirdi. Sahibləri öz torpaqlarında tam müstəqil idilər və həmin torpaqlardan vergi yığılmasına icazə yox idi.<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə).s.52.</ref><br />
*'''Tiyul''' - Tiyul müəyyən bir yerin müvəqqəti istifadə olunmasından ötrü şahın dövlət torpaqları hesabına xüsusi şəxslərə verdiyi sahəyə deyilirdi. Tiyuldar həmin torpaqdan alınan gəlirin hamısını, yaxud böyük bir hissəsini mənimsəyirdi. O, dövlətə hər il rüsum adı altında müəyyən məbləğ pul verməliydi.<ref>Şahin Fərzəliyev Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun ― "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə).s.54-55.</ref>
 
== Mədəniyyət ==
[[Şəkil:Kara Qoyunlu Miniature.jpg|thumb|240px|right|XV əsrə aid Qaraqoyunlu miniatürü. [[Nyu-York]], [[Metropoliten muzeyi]].]]
Qaraqoyunlu hökmdarları həyatlarının çox hisəsini müharibələrdə keçirsələr də elmə və sənətə önəm vermişlər. Qaraqoyunlulardan əvvəl bir müddət [[Cəlairilər sülaləsi|Cəlairilərin]] və [[Teymurilər dövləti|Teymuri]] canişinlərin mərkəzi olan [[Təbriz|Təbrizdə]]də çoxlu sənətkarlar, şairlər və alimlər fəaliyyət göstərirdi. [[Qara Yusif]] bütün düşmənlərinə qalib gəldikdən sonra sənətkarların, şair və alimlərin Təbrizdən ayrılmaması üçün onlara şərait yaratdı və onlar fəaliyyətlərini yenidən davam etdirdilər.<ref>Sevay Okay Atılgan ,“Karakoyunlular’da Sanat Koruyuculuğu ve Şehzade Pir Budak Bahadır Han”, VII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (7-9 Nisan
2003, İstanbul), MSGSÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, İstanbul 2007, s. 25.</ref>
 
Qaraqoyunlu hökmdarları memarlıq sahəsinə diqqət yetiridilər, onların [[Van|Vanda]]da, Təbrizdə və başqa ərazilərdə tikdirdikləri memarlıq obyektləri indi də qalmaqdadır. Bunlardan Cahan şahın Təbrizdə inşa etdirdiyi [[Göy məscid (Təbriz)|Göy məscid]], [[Cahan şah|Cahan şahn]]n həyat yoldaşı Bəyim xatunun mədrəsə və imarəti, Vandakı Ulu məscid, [[İsfahan|İsfahandakı]]dakı Cümə məscidi Qaraqoyunluların dini memarlığının ən gözəl örnəkləridir.<ref>[http://www.enfal.de/starih50.htm Karakoyunlular]</ref>
[[Şəkil:Blue_(Kabud)_Mosque_-_1,_Tabriz,_Iran.jpg|left|240px|thumb|Göy məscid.]]
[[İrəvan|İrəvanda]]da tikilmiş [[Pir Hüseyin türbəsi (İrəvan)|Pir Hüseyn türbəsi]] də Qaraqoyunlu memarlığının incilərindəndir.Qaraqoyunlu əmirlərinin sərdabəsi üzərində ucaldılan türbənin hündürlüyü 12 metrdir. Türbəni yuxarıdan kəmərvari əhatə edən 22 metr uzunluğunda [[Ərəb dili|ərəbdilli]] kitabədə [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi|Çuxursəəd]] vilayətinin Saatlu türk tayfasından olan əmirləri. Kitabədə yazılıb :'''''"Bu günbəzli müqəddəs sərdabə böyük hökmdar Pirbudaq xanın və noyon Yusifin padşahlığında Əmir Səədin oğlu Pir Hüseynin əmri ilə hicri 816–cı il rəcəb ayının 15–də (miladi 1413 – cü il, 11 oktyabr) tikilmişdir.'''''<ref>Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər).s.145-146.</ref>
 
Cahan şah dövrü Qara Yusifdən sonra Qaraqoyunluların siyasi və mədəni cəhətdən ən güclü dövlərindən biridir. Cahan şahın [[1452]]-[[1453|53]]-cü illərdə Teymurilərin böyük mədəniyyət mərkəzlərindən olan İsfahan və [[Şiraz|Şirazı]]ı işğal etməsi, Qaraqoyunlu mədəniyyətinin inkişafına böyük təkan verdi.<ref>Mükrimin H. Yınanç, “Cihan Şah” madd., İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim
Basımevi, İstanbul 1977, c. 3, s. 173-189</ref>
 
Cahan şah "Həqiqi" ləqəbi ilə [[Azərbaycan dili|Azərbaycan türkcəsi]] və [[Fars dili|Fars dilində]]ndə şeirlər yazmışdır. Cahan şah dövrün tanınmış şairlərindən olan [[Əbdürrəhman Cami]] ilə məktublaşmışdır.<ref>Vladimir Minorsky, “Karakoyunlu Cihan Şah ve Şiirleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi II 1970, Ankara 1971, s. 165-166.</ref> Onun dövründə tanınmış alimlər Göy məsciddə dərs verirdilər. Məşhur İslam alimi Cəlaləddin əd-Dəvvani burada dərs vermiş və Risale-yi Zəvra, Şəvakülül xurc əsərlərini əsərlərini yazmışdı.<ref>İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri”, s.186.</ref><ref>Vladimir Minorsky, “Karakoyunlu Cihan Şah ve Şiirleri”, s. 164.</ref> Şeyx Şücaəddin ibn Kəmaləddin Kirmani özünün [[1462]]-ci ildə tamamladığ Gülşən-i Raz və Hədiqətül Maarif əsiərini Cahan şaha həsr etmişdir. Şair Mövlanə Tusi Cahan şahın oğlu Şahbudağın srayında xidmət edirdi.
 
Cahan şahın oğlu Pibudaq da elm və sənətə böyük önəm vermişdi. O [[Bağdad]] və Şirazda canişin olarkən məşhur alimləri və sənətkarları bir yerə toplamış və himayə etmişdi.<ref>S. O. Atılgan, "Şeyh Mahmud Pir Budakî’nin Çalışmaları Işığında Karakoyunlu Türkmenlerinin 15. yy. Kitap Sanatlarına Katkıları", 6. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri (21-26 Kasım 2005, Ankara) c. III, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2009, s. 27.</ref> Pirbudağın dəstəyi ilə Nizaminin Xəmsəsi, Hacı Kirmaninin Xəmsəsi, İsxtəxrinin Məsalik vəl-Məmalik və bunlar kimi başqa əsərlərin üzü köcürülmüşdür.<ref> O. Atılgan, “Karakoyunlu ve Akkoyunlu Minyatür Sanatı”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler
Dönemi Uygarlığı (Mimarlık ve Sanat), ed. Ali Uzay Peker, Kenan Bilici, T.C. Kültür ve Turizm
Bakanlığı Yayınları, Ankara 2006, s. 590.</ref>
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Qaraqoyunlular"