Almaniya: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
k Hökümət→ Hökumət using AWB |
||
Sətir 60:
|qeyd =
}}
'''Almaniya''' ({{lang-de|Deutschland}} {{IPA|[ˈdɔʏtʃlant]}}, rəsmi adı: '''Almaniya Federativ Respublikası''' ({{lang-de|Bundesrepublik Deutschland}}) — Mərkəzi və [[Qərbi Avropa]]da yerləşən federativ parlament respublikasıdır. Tərkibində 16 müttəfiq torpaq (əyalət) mövcuddur. Ərazisi 357 021 kv. km. təşkil edir. Təbiəti kifayət qədər mülayimdir. Əhalisinin sayı 82 milyon olan Almaniya Avropa İttifaqının ən çox insan yaşayan ölkəsidir. Almaniya dünyada ABŞ-dən sonra ən çox miqrant qəbul edən ikinci ölkədir<ref>{{cite web|title=Germany Top Migration Land After U.S. in New OECD Ranking|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2014-05-20/immigration-boom-propels-germany-past-u-k-in-new-oecd-ranking|publisher=Bloomberg |date=20 May 2014|accessdate=29 August 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.un.org/en/development/desa/population/migration/data/estimates2/estimates15.shtml|publisher=[[United Nations Department of Economic and Social Affairs]], Population Division|title=Trends in International Migrant Stock: The 2015 Revision|date=2015}}</ref>. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Berlindir. Ən çox insan yaşayan bölgəsi əsas mərkəzləri Dortmund və Essen şəhərləri olan Rur bölgəsidir. Digər böyük şəhərləri Hamburq, Münxen, Köln, Frankfurt, Ştutqart, Düseldorf, Leypsiq, Bremen, Drezden, Hannover və Nürnberq şəhərləridir. Şimalda [[Şimal dənizi]], [[Danimarka]] və [[Baltik dənizi]], şərqdə [[Polşa]] və [[Çex Respublikası]], cənubda [[Avstriya]] və [[İsveçrə]], qərbdə isə [[Fransa]], [[Lüksemburq]], [[Belçika]] və [[Hollandiya]] ilə həmsərhəddir.
Müxtəlif german tayfaları müasir Almaniyanın şimalında qədim dövrlərdən bəri yaşayırdılar. Qaynaqlarda Almaniya (Germania) adına ilk dəfə b.e.ə. 100-cü ildə rast gəlinir. Miqrasiya prosesləri nəticəsində german tayfaları cənuba doğru irəliləmişdir. Təxminən X əsrdən etibarən Almaniya ərazisi Müqəddəs Roma İmperiyasının əsas hissəsinə çevrilmişdi. XVI əsrdə Almaniyanın Şimal regionları Protestant İslahatlarının mərkəzi idi. Müqəddəs Roma İmperiyasının süqutundan sonra 1815-ci ildə Alman Konfederasiyası yarandı. 1848-1849-cu illərdəki inqilabın nəticəsində Frankfurt parlamenti demokratik hüquqları qəbul etmişdi.
1871-ci ildə bütün kiçik alman dövlətlərinin Prussiyanın rəhbərliyi altında birləşməsi ilə vahid Almaniya İmperiyası yarandı. Birinci Dünya müharibəsi və 1918-1919-cu illərdə baş verən inqilablardan sonra Almaniya İmperiyası parlamentli Veymar respublikası ilə əvəzləndi. 1933-cü ildə nasistlərin hakimiyyəti ələ keçirməsi nasist Almaniyasının yaradılması ilə nəticələndi. Bu dövlət disktatura əsaslanmışdı, nəticədə də İkinci Dünya Müharibəsi və Xolokosta səbəb oldu. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ölkəni işğal edən müttəfiqlər burada iki dövlətin əsasını qoydular. Birincisi demokratik Qərbi Almaniya və sosialist Şərqi Almaniya. 1989-cu ildə baş verən hadisələrdən sonra Almaniya 3 oktyabr 1990-cı ildə yenidən birləşdi.
Almaniya XXI əsrdə dünyada yerləşən ən qüdrətli iqtisadiyyata mailk ölkələrdəndir. O, dünyada ÜDM həcminə görə dördüncü, alıcılıq qabiliyyətinə görə beşinci yeri tutmaqdadır. Almaniya yüksək həyat şəraitinə malik ölkədir.
Almaniya 16 federal əyalətdən ({{lang-de|Bundesländer}}) ibarət parlamentli federal respublikadır. Paytaxt şəhər və inzibati mərkəz [[Berlin]] şəhəridir. Dövlət kimi Almaniya [[1871]]-ci ildə [[Fransa-Prussiya müharibəsi]]ndən sonra birləşdirilmişdir. [[İkinci dünya müharibəsi]]ndən sonra iki hissəyə bölünən ölkə, [[1990]]-cu ildə yenidən birləşdi. [[Avropa Birliyi]]nin yaradıcılarından biri olan Almaniya 81.8 milyon əhalisi ilə AB-də say etibarilə birinci yeri tutur.
Sətir 97 ⟶ 95:
[[1871]]-ci ilin yanvarın 18-də Versal Sarayında [[Almaniya İmperiyası]]nın qurulduğu elan olunur. İlk kansler Otto fon Bismark olur. Beləliklə bütün alman dövlətləri (Avstriya istisna olmaqla) vahid dövlətdə birləşdilər. İmperiyanın paytaxtı Berlin şəhəri elan olunur. Getdikcə güclənən Alman İmperiyası artıq [[1884]]-cü ildən etibarən [[müstəmləkə]] işğalına başladı. Imperator [[I Vilhelm]]in (1871-1888) dövründə Almaniya özünə müttəfiqlər axtararaq Fransanı izolyasiya etmək siyasətini yeritməyə başladı. Lakin ondan sonra hakimiyyətə gələn [[II Vilhelm]] (1888-1918) daha çox imperialist siyasət yürütməyə başladı, bu isə Almaniyanın özünə çoxlu sayda düşmənlər qazanmasına gətirib çıxardı. Ölkənin əvvəllər qazandığı müttəfiqlər itirildi, Fransa isə [[Antanta]] dövlətləri və [[Rusiya]] ilə yaxınlaşmağa başladı. Almaniya özünə etnik cəhətdən yaxın olan Avstriya-Macarıstan İmperiyası ilə olan müttəfiqliyi istisna olmaqla təcrid olunmuş vəziyyətə düşdü.
Alman imperializmi Avropanın sərhədlərini aşdı və Almaniya [[Afrika]]da müstəmləkələr əldə etmək uğrunda digər Avropa dövlətləri ilə yarışmağa başladı. 1884-cü ildə Otto fon Bismarkın təşkilatçılığı ilə keçirilən [[Berlin konfransı]]nda Avropanın hegemon dövlətləri tərəfindən Afrika qitəsinin işğalı və müstəmləkəyə çevrilməsi geniş müzakirə olundu. Almaniya Şərqi və Cənub-Qərbi Afrikada, [[Toqo]] və [[Kamerun]]da bir sıra əraziləri ələ keçirərək öz müstəmləkəsinə çevirdi. Afrikanın bölüşdürülməsi uğrundə mübarizə Avropa dövlətləri arasında gərginlik yaradırdı və bu [[Birinci dünya müharibəsi]]nin əsas səbəblərindən biri oldu. 28 İyun [[1914]]-cü ildə Avstriya-Macarıstan ordusunun baş komandanı, vəliəhd [[Frans Ferdinand]] serbiyalı terrorçu tərəfindən öldürüldü. Bunun nəticəsi olaraq Avstriya-Macarıstan [[Serbiya]]ya müharibə elan etdi və bu Birinci dünya müharibəsinin başlanğıcı oldu. Bu müharibədə Almaniya, Avstriya-Macarıstan, [[Osmanlı İmperiyası]] və [[Bolqarıstan]] bir cəbhədə iştirak edirdi. Müharibə bu dövlətlərin məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Dünya tarixində o vaxta qədər baş vermiş ən qanlı müharibədə 2 milyondan çox alman əsgəri öldürüldü.<ref>[http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,530319,00.html Birinci dünya müharibəsində iştirak etmiş sonuncu alman veteran vəfat etdi]</ref> [[1918]]-ci ildə Almaniyada monarxiya devrildi, ölkədə respublika hakimiyyəti qururldu. Yeni
=== Veymar Respublikası və Hitlerin hakimiyyətə gəlişi ===
Sətir 104 ⟶ 102:
Almaniyada respublikanın qurulması sabitliyi bərqərar etmədi. Nəticədə ölkədə bir sıra qüvvələr hakimiyyəti zorla ələ keçirməyə cəhd etdilər. [[Bavariya]]da kommunistlər inqilab edərək orada hakimiyyəti ələ keçirdilər. [[Bavariya Sovet Respublikası]] (1918-1919) cəmi bir il mövcud olduqdan sonra mərkəzi qüvvələrin [[Münhen]]ə hücumu nəticəsində dağıdıldı. Bunun ardından [[1919]]-cu ilin avqust ayında [[Veymar Respublikası]] quruldu. Avqustun 11-də prezident [[Fridrix Ebert]] Veymar Konstitutsiyasını təsdiq etdi. Lakin bunlar ölkədə sabitlik yaranmasına kömək etmədi. İqtisadi böhran, Versal müqaviləsinin ağır şərtləri ölkənin iqtisadiyyının dirçəlməsinə imkan vermirdi. Həmçinin ölkədə kommunistlərlə millətçilər arasında olan düşmənçilik siyasi sabitliyin bərqərar olmasına imkan vermirdi.
Belə bir zamanda Almaniyada iki əsas siyasi qüvvə yüksəlməyə başladı. Bunlar [[Adolf Hitler]]in başçılıq etdiyi [[Alman Nasional Sosialist Fəhlə Partiyası]] və [[Ernest Telman]]ın başçılıq etdiyi [[Almaniya Kommunist Partiyası]] idi. Hər iki partiya [[1932]]-ci ildə keçirilmiş parlament seçkiləri zamanı böyük səs çoxluğu yığaraq parlamentdə əksər yerləri əldə etsələr də, koalisiya
Hitlerin hakimiyyətinin ilk illərində Almaniya Birinci dünya müharibəsində itirdiyi torpaqları geri əldə etməyə başladı. Belə ki, [[1935]]-ci ildə [[Saarland]], [[1936]]-cı ildə isə Reyn vilayəti Fransadan geri alındı. Almaniyanın iqtisadiyyatı sürətlə inkişaf etməyə başladı, ölkədə işsizlik durmadan azalırdı, bununla paralel Almaniya qalib dövlətlərə ödəməli olduğu təzminat ödənilməsini dayandırdı. Eyni zamanda Almaniya öz ordusunu sürətlə gücləndirirdi. Bunun ardınca [[1938]]-ci ildə Avstriya, [[1939]]-cu ildə isə [[Çexoslovakiya]] könüllü şəkildə Almaniyanın tərkibinə daxil oldu. Almaniya 1936-1939-cu illərdə davam edən [[İspaniya vətəndaş müharibəsi]]ndə birbaşa olaraq öz müttəfiqi [[Fransisko Franko]]nun qoşunlarına dəstək verərək orada da faşist hakimiyyətinin qurulmasına yardım etdi. 1936-cı ildə Almaniya və [[Yaponiya]] arasında [[Anti-Komintern paktı]] imzalandı. Bu razılaşmaya 1 ildən sonra [[İtaliya]] da qoşuldu. [[1939]]-cu ildə isə Almaniya və [[SSRİ]] arasında [[Molotov-Ribbentrop paktı]] imzalandı. Bu müqaviləyə əsasən Polşa və Baltikyanı ölkələr iki imperialist dövlət arasında bölüşdürüldü. Həmçinin Almaniya və SSRİ 10 il arzində bir-birinə hücum etməmək barədə öhdəlik götürdülər. 1939-cu il sentyabr ayının 1-də Almaniyanın Polşaya hücumu ilə [[İkinci dünya müharibəsi]] başladı. Ardınca SSRİ də Polşa və Baltikyanı ölkələrə hücum edərək onları işğal etdi.
Sətir 180 ⟶ 178:
Almaniyanın [[ÜDM]]-i 3.332 milyard dollara bərabərdir.<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/weodata/weorept.aspx?sy=2007&ey=2010&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=134&s=NGDPD,NGDPDPC,PPPGDP,PPPPC,LP&grp=0&a=&pr.x=52&pr.y=17 Beynəlxalq Valyuta Fondu] {{en}}</ref> Bu göstəriciyə görə Almaniya Avropada birinci, dünyada isə 4-cü yeri tutur. Bundan başqa Almaniya ixrac həcminə görə dünyada [[Çin]]dən sonra ikinci yeri tutur. 2009-cu ildə Almaniyanın ümumi ixracatı 1.120 trilyon dollar olmuşdur ki, bu da Ümumi Daxili Məhzulun üçdə birini təşkil edir. Almaniya külək və günəş enerjisinə aid olan məhzulların istehsalına görə dünyada birinci yeri tutur. Hər il beynəlxalq ticarətə dair konfranslar Almaniyanın müxtəlif şəhərlərində, [[Hannover]], [[Frankfurt]] və [[Berlin]]də keçirilir. Ölkə ixracatının əsas hissəsini mühəndislik ixtisasına aid məhzullar tutur. Bunlar [[avtomobil]] və müxtəlif maşınlar, kimya və metal məhzullarıdır.
Almaniyada fəal işçi qüvvəsinin sayı 43.5 milyondur, işsizlik səviyyəsi isə 2010-cu il Oktyabr ayı məlumatlarına görə 6.7%-dir. İşçi qüvvəsinin 67%-i xidmət sahəsində, 29%-i [[sənaye]]də, təxminən 2%-i isə [[kənd təsərrüfatı]]nda təmsil olunub. Ölkədə adambaşına düşən ümumi daxili məhzul miqdarı 42.000 ABŞ dollarıdır. Lakin bunula belə 20 il əvvəl vahid dövlətdə birləşməsinə baxmayaraq, Şərqi Almaniya iqtisadi cəhətdən Qərbi Almaniyadan hələ də xeyli geridədir. Şərqi Almaniyada insanların gəliri qərbdəkindən 25% aşağıdır, işsizlik isə burada qərbə nisbətən 2 dəfə yüksəkdir.<ref>[http://bozgurd.com/index.php?newsid=355 Almaniya Heç Kimə Borclu Deyil]</ref> Almaniya
Almaniya iqtisadiyyatı İkinci dünya müharibəsindən sonra sürətli inkişafda olmuşdur. Buna əsas təkan verən faktorlar [[Marşal planı]], müharibədən sonra Almaniyada çoxlu sayda ucuz və yüksək ixtisaslaşmış işçi qüvvəsi, həmçinin vahid Avropa bazarının yaradılması olmuşdur. [[1957]]-ci ildə qurulan [[Avropa Birliyi]]nin ilk üzvləri Qərbi Almaniya, Belçika, Fransa, Luksemburq, İtaliya, və Niderland olmuşdur. Sürətlə inkişaf edən Qərbi Almaniyaya [[Türkiyə]]dən, [[Yunanıstan]]dan, [[İtaliya]]dan və [[Portuqaliya]]dan çoxlu sayda [[qastarbayter]]lər (qonaq işçilər) axın etməyə başladı. Lakin [[kommunizm]]in çökməsindən və Almaniyanın birləşməsindən sonrakı illərdə ölkə iqtisadiyyatının artım sürəti azaldı, 2000-ci illərdən sonra isə ümumiyyətlə inkişaf dayandı. Son illər dünyada baş verən iqtisadi böhran Almaniyadan da yan keçməyib, ölkə iqtisadiyyatı 2 il dalbadal, [[2009]] və [[2010]]-cu illərdə azalmağa doğru gedib.
Sətir 292 ⟶ 290:
{{Əsas|Almaniya universitetlərinin siyahısı}}
[[Şəkil:080110 uni berlin.jpg|thumb|250px|[[Humboldt Berlin Universiteti]]]]
Almaniyada yüksək səviyyəli və keyfiyyətli təhsil mövcuddur. Burada təhsil ilə əlaqədar işlərə mərkəzi
Bu gün Almaniyanın ali məktəblərində 1,98 milyon tələbə təhsil alır. Onların demək olar ki, yarısı, 48 faiz qadınlardır. Ümumilikdə 376 ali məktəb ali təhsil təklif edir və bunlardan 102-si universitet, 170-i ali peşə məktəbi və 69-u özəl ali məktəbdir. Ötən illərdə xarici tələbələrin sayı hiss olunacaq dərəcədə artmışdır.
Sətir 311 ⟶ 309:
== Siyasət ==
[[Şəkil:33rdG8Leaders.jpg|thumb|250px|[[Böyük səkkizliyin Heiligendam sammiti]]]]
Almaniyada xarici siyasət orqanları bir sıra özünəməxsusluğa malikdirlər. Xarici siyasət sahəsində federal torpaqların səlahiyyətləri kifayət qədər məhduddur. Xarici əlaqələrin federal orqanları ikipalatalı parlament, prezident, federal kansler və
Xarici əlaqələrin ali orqanı prezident olsa da, real hakimiyyət, demək olar ki, tamamilə icra edici hakimiyyətin –
Parlament qanunverici formalaşdırmaya ehtiyac duyan xarici əlaqələr məsələləri həll edir. Hər palatanın ayrıca xarici işlər üzrə komissiyası var. Bütövlükdə xarici əlaqələr sahəsi faktiki olaraq prezidentin, federal kanslerin, federal
İcraedici hakimiyyətin hüquqlarının genişlənməsi Almaniyada uzun müddət federal kansler xətti ilə getmişdi.
| |||