Hindistan: Redaktələr arasındakı fərq

Hindistan adı qədim fars dilində İndus adından əmələ gəlmişdir. Bu ad keçmişdən Hind [[Hind çayı|çayı]] və ətrafı üçün istifadə olunan ad olmuşdur. Qədim yunanlar isə hindliləri İndoi olaraq adlandırmışdır. [[Hindistan]] adı Hindistan konstitusiyasında və Hindistandakı bir çox yerli dildə Bharat olaraq adlandırılır. Bharat adı hindlilərin əfsanəvi kralları olan Kral Bharata adından yaranmışdır. Fars dilində bir söz olan [[Hindistan]] əvvəlcə Şimali Hindistan üçün istifadə olunsa da, sonradan bütün Hindistan üçün istifadə olunmağa başlandı.

[[İkinci dünya müharibəsi]]nin sonlarına yaxın [[Böyük Britaniya]]nın müstəmləkəsi olan Hindistanda milli-azadlıq hərəkatı genişləndi. Böyük Britaniya Hindistana dominion hüququ verməyə məcbur oldu. Həmin ilin avqustunda [[Cəvahirləl Nehru]] başda olmaqla Müvəqqəti höküməthökumət təşkil olundu. Lakin bu tam azadlıq deyildi. Xalqın mübarizəsi davam edirdi. Bu mübarizə nəticəsində 1947-ci ildə Hindistanda ingilis ağalığına son qoyuldu. Həmin ilin avqustun 15-də Hindistan ərazisində dini əlamətlər əsas götürülməklə iki müstəqil dövlət, hindusların çoxluq təşkil etdiyi Hindistan və əhalisi əsasən müsəlmanlardan ibarət olan [[Pakistan]] dövlətləri quruldu. Elə ilk illərdən bu dövlətlərin bir-birinə qarşı ərazi iddiaları meydana çıxdı. Qərb dövlətləri bu iki böyük dövlətləri bir-birinə qarşı müharibəyə sürükləyərək onların hər ikisini inkişafdan saxlayırdı. Hindistan bu iddialarında [[SSRİ]]-nin, Pakistan Qərbin köməyinə arxalanırdı. [[Kəşmir]] regionuna sahiblik üzərində 1948-ci ildə [[Birinci Hindistan-Pakistan müharibəsi]] baş verdi. [[BMT Təhlükəsizlik Şurası]]nın vasitəçilik missiyasının fəaliyyəti sayəsində barışıq əldə olundu. Şimali-qərbi Kəşmir və ya Kəşmirin üçdə bir hissəsi (Azad Kəşmir) Pakistanın, qalan ərazisi isə Hindistanın nəzarəti altına düşdü. 1965-ci ildə Kəşmir Müəssislər Məclisinin qəbul etdiyi konstitusiya Kəşmiri Hindistan ittifaqının tərkib hissəsi elan etdi. Bu, [[İkinci Hindistan-Pakistan müharibəsi]]nə səbəb oldu. Bu dəfə [[Çin]]in mübarizəyə qarışacağından ehtiyatlanan SSRİ-nin fəal vasitəçiliyi ilə müharibə 1966-cı ildə dayandırıldı və [[Daşkənd bəyannaməsi]] imzalandı. Kəşmir məsələsi 1987, 1988, 1997-ci illərdə də iki dövlət arasında qanlı hərbi toqquşmalara səbəb oldu. Pakistan Kəşmir məsələsinin beynəlxalq səviyyədə həll olunmasına çalışır, onu Hindistanın tərkib hissəsi kimi tanımır. Burada [[BMT]]-nin nəzarəti altında referendum keçirilməsi tələb edilir, lakin Hindistan buna razılıq vermir. Hindistan ərazisi ilə həmsərhəd olan Qərbi Pakistandan ayrılan Şərqi Pakistanda 1971-ci ildə geniş muxtariyyət uğrunda mübarizə başlanarkən Hindistan qoşunlarını Şərqi Pakistan ərazisinə yeritdi və burada müstəqil [[Banqladeş]] dövlətinin yaranmasına kömək etdi.

1950-ci ildə Hindistan respublika elan olundu. Həmin il qəbul olunmuş konstitusiya Hindistanı 22 ştat və 9 müttəfiq ərazidən ibarət federativ respublika, idarə formasına görə parlanment respublikası kimi təsbit etdi. "Nehru xətti"nin həyata keçirilməsi sayəsində ölkədə nisbətən sabit demokratik inkişafı təmin edən əsaslar yarandı. Hindistanda heç vaxt dövlət çevrilişləri, hərbi rejimlərin hakimiyyəti olmamışdır. Hindistanı "dünyanın ən böyük demokratiyası" adlandırırlar. Nehru və sələfləri, qızı [[İndira Qandi]] və nəvəsi [[Raciv Qandi]] 39 il Hindistan hökümətinəhökumətinə başçılıq etmişdilər. [[Hindistan Milli Konqresi]] uzun müddət siyasi həyatda real müxalifətə rast gəlmədən lider olmuşdur. "Nehru xətti" iqtisadi inkişafı sürətləndirdi. Ölkədə [[qarışıq iqtisadiyyat]] yaradıldı, özəl bölmə ilə yanaşı dövlət bölməsinin inkişafına diqqət yetirildi, böyük sənaye potensialı meydana gəldi. [[Yaşıl inqilab]] 70-ci illərdə ölkəni ərzaq taxılı ilə təmin etməyə imkan verdi. 80-ci illərdə Hindistanda bazar islahatları keçirilməyə başlandı. Əvvəllər sənayedə əsas diqqət idxalı azaltmağa yönəlmişdisə, indi ixraca işləyən sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsinə üstünlük verildi. Hindistanın böyük intellektual potensialı vardır. 70-ci illərdə ölkədə [[nüvə enerjisi]] əldə olundu. Hindistan 1980-ci ildə öz raketdaşıyıcısı vasitəsilə kosmosa rabitə peykini buraxdı, 90-cı illərdən etibarən ölkədə taktiki və ballistik raketlər hazırlanır. Lakin fəal [[demoqrafik siyasət]]in aparılmasına baxmayaraq, əhali artımının sürətli olması, buna qarşı islahatların təsirini azaldır. Əhalinin böyük əksəriyyəti yoxsulluq həddindən aşağı səviyyədə yaşayır.

1980-ci illərdə Hindistanda siqh fanatizmi dalğası qalxdı. Müstəqil [[Siqh dövləti]] yaratmaq uğrunda mübarizə aparan bu icmanın üzvləri mərkəzi hökümətəhökumətə təzyiq vasitəsi kimi terror kampaniyasına başladılar. Baş nazirlər İndira Qandi 1984-cü ildə, Raciv Qandi isə 1991-ci ildə bu terrorun qurbanı oldular. Cavab reaksiyası kimi [[hinduslar]] da Hindus dövləti yaratmaq uğrunda mübarizəyə başladılar. İnhisarçıların kiçik bir qrupunun iqtisadi qüdrətinin artması ilə onların hakim partiyanın rəhbərliyinə təsiri güclənirdi. Eyni zamanda antiinhisarçı qüvvələr də artırdı. Hakim partiya iki hissəyə parçalandı. İnhisarçı qüvvələrə xidmət edən sağlardan ibarət sindikat və İndira Qandinin başçılığı ilə sol-mərkəzçi koalisiya yarandı. İndira Qandi "Qandi xətti"-ni davam etdirdi. Daxili parçalanma, yaranan yeni münasibətlərə çevik münasibət göstərilməməsi, dini ayrıseçkilik iddiaları, dini-siyasi qüvvələrin fəallaşması Hindistan Milli Konqresinin nüfuzunu xeyli azaltdı. Ölkədə siyasi böhran baş verdi. Hakimiyyət uğrunda mübarizə kəskinləşdi. 1977-1980-ci illərdə [[Canata partiyası]], 1989-1991-ci illərdə müxalif Milli Cəbhə hakimiyyətə gəldi. 1991-1996-cı illərdə Hindistan Milli Konqresi hakimiyyəti ələ alsa da, onu uzun müddət özündə saxlaya bilmədi. 1998-ci ildə [[Bhatriya Canata partiyası]] hakimiyyətə gəldi. Bütün sadalanan çətinliklərə baxmayaraq, Hindistan yenə də, Cənubi Asiyada aparıcı mövqeyini saxlayır. İqtisadiyyatın liberallaşdırılması, xarici kapitalın geniş cəlb edilməsi, özəlləşdirmə onun inkişafında başlıca meyllərdir.

İnzibati cəhətdən [[Hindistan]] Respublikası 29 ştat və 7 ittifaq bölgəsindən ibarətdir. İttifaq bölgələri bunlardır: Andaman və Nikobar adaları, Çandiqarx, Dadra və Naqar Haveli, Daman və Diu, [[Dehli]], Lakşadvip, Pondiçeri.

Ölkədə sənayeləşmənin inkişafı çox sahəli təsərrüfat kompleksinin yaranmasına imkan verir. Milli təsərrüfatın öz-özünə inkişaf edən bərqərar ola bilən bir sistemə çevrilməsi özünü göstərir. Müəyyən mənada iqtisadiyyatda ikili bazar mövcuddur. Bir tərəfdən əhalinin çox hisssəsi üçün zəruri istehlak şeylərinə olan tədiyyə qabiliyyətli tələbdə tələbdə durğunluq yaranır, digər tərəfdən isə uzun müddətə istifadə edilən istehlak şeylərinə olan tədiyyə qabiliyyətli tələb artır. Bütünlüklə milli iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xüsusi bölmənin daha böyük rolu vardır. Belə ki, ÜDM-un 75%-i xüsusi bölmədə formalaşır. Kənd təsərrüfatı, yüngül maşınqayırma, yüngül yeyinti və tibb sənayesi, inşaat, ticarət, avtomaşın nəqliyyatı və digər sahələrdə xüsusi bölmə daha geniş yayılmışdır.

Hindistan dünyanın ən çoxmillətli dövlətidir. Hindli anlayışı müxtəlif dildə danışan bir neçə yüz xalq və tayfaların (hindu, benqal, pəncab və s.) birliyi kimi başa düşülməlidir. Ölkədə elə bir dil yoxdur ki, əhalinin böyük əksəriyyəti bu dildə danışsın. Dövlət dili ölkədə ən çox saylı [[hindu dili|hinduların dilidir]]. İkinci dövlət dili kimi [[ingilis dili]]ndən istifadə olunur. Bununla yanaşı hər bir ştatda yerli xalqların dilində yerli hökümətlərinhökumətlərin qərarları, qəzetlər, jurnallar dərc edilir. Hindistanda [[1881-ci il]]dən başlayaraq hər on ildən bir əhali siyahıya alınır. Əsrin əvvəllərindən (1901-ci ildə 238 milyon nəfər) 2000-ci ilədək ölkənin əhalisi 4,3 dəfə artmışdır. Bu da təbii artımın yüksək olmasını sübut edir (indi illik artım 1,8-1,9%-dir). Əhalinin sürətlə artması iqtisadiyyatda əlavə çətinliklər yaradır. Buna görə Hindistan [[ailə planlaşdırılması]] siyasətini həyata keçirən ilk dövlətlərdən biridir. Lakin [[demoqraf]]ların hesablamalarına görə əhalinin sabitləşməsi yalnız [[XXI əsr]]in ortalarında ola bilər. Əhali ölkə ərazisi üzrə olduqca qeyri-bərabər yerləşmişdir. Dənizsahili ərazilər, məhsuldar ovalıqlar (xüsusilə [[Hind-Qanq ovalığı]]), çayların vadiləri və deltaları daha çox məskunlaşmışdır. İndi ölkənin daxili hissələri ([[Dekan yaylası]]) sürətlə mənimsənilir. Ölkənin şimalında ucqar dağlıq ərazilər seyrək məskunlaşmışdır, hətta insan yaşamayan ərazilər də var. 300 milyon nəfərlə şəhər əhalisinin sayına görə Hindistan Çindən sonra dünyada ikinci yeri tutmasına baxmayaraq, şəhər əhalisinin ümumi əhaliyə nisbətinə görə (30%) Hindistan zəif [[urbanizasiya]]laşmış ölkələr sırasına aiddir. Bununla yanaşı ölkədə urbanizasiya prosesi sürətlidir. İri və milyonçu şəhərlərin sayı sürətlə artır. Hindistanın ən iri şəhərləri ölkə ərazisi üzrə dördbucaq şəklində yerləşən [[Kəlkətə]], [[Bombey]] (Mumbay), [[Dehli]], [[Çennay]] (Mədrəsə), [[Əhmədabad]] və Heydərabaddır. Kəlkətə Hindistanın ən iri şəhəridir. Şəhərin əhalisi 15 milyon nəfərdən artıqdır. Bu şəhər təxminən 150 il [[Ost-Hind]] ingilis şirkətinin inzibati mərkəzi olmuşdur. Hind və müsəlman memarlıq üslubu ilə tikilmiş və [[1911-ci il]]dən ölkənin paytaxtı olan [[Dehli]] dünyanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Hindistanın böyük şəhərlərində kəskin iqtisadi, sosial və ekoloji problemlər mövcuddur. Küçələrdə dilənçilər, sərgərdan musiqiçilər, ilan ovsunçuları, ev-eşiksiz adamlar çoxdur. [[Etnik qruplar|Etnik]] müxtəlifliklərlə əlaqədar şəhərlərdə milli məhəllələr formalaşır, milli və dini ədavət bəzən qırğına səbəb olur. Bir sıra sənaye şəhərlərində (xüsusilə Bombey) atmosfer həddindən artıq çox çirklənmişdir. Hindistanda kənd məskunlaşma formaları üstünlük təşkil edir. Əhalinin 70%-i kəndlərdə yaşayır. Suvarılan əkinçilik rayonlarında kəndlər xüsusilə sıx yerləşib. Kənd evləri olduqca müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Burada daşdan, [[Taxtakörpü su anbarı|taxta]]<nowiki/>dan, [[gil]]<nowiki/>dən tikilmiş evlərə, palma yarpaqları ilə örtülmüş komalara rast gəlmək olar.