|
оkеaının bu hissəsi еlə bir sahədir ki, gətirmə matеriallarının əsas hissəsi burada tоplanır. Gеоlоji baхımdan şеlf matеriklərə aid еdilən yеr kürəsinin bir hissəsi sayılır.
Şelf [ing. shelf – dayazlıq] - okeanologiyada qitənin kənarında yerləşən, dənizlə örtülü vilayət- geniş qitə dayazlığı. Qlobal miqyasda şelf eni sıfırdan 1500 km-dək dəyişir, orta hesabla 78 km təşkil edir. Şelf Dünya okeanı sahəsinin 8%-ni (28 mln. km<sup>2</sup>
Şelf [ing. shelf – dayazlıq] - okeanologiyada qitənin kənarında yerləşən, dənizlə örtülü vilayət- geniş qitə dayazlığı. Qlobal miqyasda şelf eni sıfırdan 1500 km-dək dəyişir, orta hesabla 78 km təşkil edir. Şelf Dünya okeanı sahəsinin 8%-ni (28 mln. km2) əhatə edir. Xarici və daxili hissələrə ayrılır. Xarici hissə, eni on km-lərdən yüz km-lərədək olan, açıq dəniz tərəfdən dibin - şelf kənarının əyilmə xətti ilə hüdudlanan hamar və ya dalğalı, bəzi yerlərdə kəskin parça¬lanmış, az meyilli (bir neçə on dəqiqə) abrazion-akumulyativ səthdən ibarətdir. Şelf kənarının dərinliyi 20–250 m (adətən 200 m), orta hesabla 133 m. Şelf kənarının kəskin parçalanqmış və şelf üçün tipik olan dərinliklərdən fərqlənən dərinlikləri əhatə edən zonalar üçün “borderlend” terminindən istifadə edilir. Şelf sahil xəttinə qovuşan daxili hissəsi abra¬ziyaya zəif uğramış mürəkkəb subaeral (denudasion, akumulyativ, buzlaq), bə-zən tektonik (çalalar, təpələr, bəndlər, dik pillələr və b.) mənşəli relyefdən ibarətdir. Yer kürəsinin qitə şelflərinin əksəriy¬yəti (70%-dən çoxu) son 15 min ildə çökmüş çöküntülərlə, dəmir ok¬sidi ilə zən¬ginləşmiş, molluska qabıqla-rından iba¬rət qumlarla örtülü olur. Bəzən bu çöküntülərdə qlaukonit və fosforit iştirak edir. Şelf çöküntü hissəciklərinin ölçülərinin sahildən açıq də¬nizə doğru ardıcıl kiçilməsi, sahil xətti ilə 20 m dərinlik arasındakı zolaqda müşa¬hidə edi¬lir. Gil, bəzən isə alevrit hissə¬cikləri şelf sahəsindən daşınaraq okeanın daha dərin və sakit zonalarında çökdü¬rülür. İsti və arid vilayətlərin okean və dənizlərində, şelf xarici zonasında karbo¬natlı lillərin çökməsi müm¬kündür. Şelfin püskürmə və metamorfik süxurlardan ibarət olan sahələri kənar tektonik qalxıntıların zirvələrində müəyyən edilmiş¬dir. Püs¬kürmə və metamorfik süxurlardan təşkil olmuş digər şelf də məlumdur. Buzlaq ero¬ziyasının güclü olduğu yüksək en dairələrində də püskürmə və metamorfik süxurlardan təşkil olunmuş şelf də məlumdur. Şelf çoxunda 4-6 terras aşkar edilmişdir. Bunlardan ən irisi şelfkənarı ərazini əhatə edir. Terraslar şelf kəsib keçən kanallarla mürəkkəbləşir. Şelf kənarına yaxın yerlərdə kanallar qitə yama¬cında bir neçə km dərinliyədək izlənən sualtı kanyonların yuxarı hissələri ilə əvəz olu¬nur. Şelf genetik baxımdan dəniz suları ilə işlənilmiş qitə kənarı olub, adətən kompleks mənşəlidir. Tektonik baxım¬dan şelf okeanın periferik zonasında qitənin bünövrəsini təş¬kil edən plitələrin müasir növ müxtəlif¬liyidir. Şelf daxilində bəzən denudasion ada və yarımadalar, habelə sualtı yüksəklikləri təş¬kil edən regional və lokal qalxıntılar müşa¬hidə ediilir. Şelf depressiyaları subokean nov¬ları, dayaz dərələr, kanallar və sualtı kan¬yonlarla təmsil olunmuşdur. Bütövlükdə qitə tipli olan qabığın (dəqiq ayrılan qranit və çox qalın çöküntü süxur qatlarının varlığı) qalınlığına görə şelf qitə və okean tipli qabıqlar arasında aralıq vəziyyət tutur. Şelf zəngin neft və qaz yataqları (Fars və Meksika körfəzləri, Xəzər dənizi və b.) istismar edilir. Sinonim: Qitə dayazlığı, Kontinental şelf.
== Mənbə ==
|
