Dil (anatomiya): Redaktələr arasındakı fərq

Uilyam Neyci və Riçard Anderson adlı iki psixoloqun ingilis dilində danışan ölkələrdəki tədqiqatlarına əsasən, təxmin edilir ki, təqribən bir insan məktəbə getməyə başlayarkən 13000, orta məktəbi bitirdikdə isə 60000 söz bilir. Mədəni, yetkin insanın söz ehtiyatı isə 120000-dir. Zehnimizdəki bu nəhəng lüğətin formalaşması üçün 1 yaşından 17 yaşına qədər hər gün 10 söz və ya oyaq keçirdiyimiz hər 90 dəqiqədə yeni bir söz öyrənməli, üstəlik, öyrəndiyimiz hər sözü bir daha heç unutmamalıyıq. Halbuki, biz şüurlu şəkildə buna heç səy göstərmirik. Sözlər biz fərqinə belə varmadan zehnimizdə mənaları ilə birlikdə qalırlar.

Dil məsələsində möcüzələr öyrənmə ilə məhdudlaşmır. Başqa birisinin dediyi bir sözü saniyənin beşdə 1-i qədər qısa müddətdə anlayırıq. Bu müddət o qədər qısadır ki, qarşımızda danışan insan hələ sözünü bitirmədən mənasını qavrayırıq. Yazılan sözləri isə daha sürətlə anlayırıq: bir saniyənin səkkizdə 1-i qədər müddətdə. Beynimizin bir söz hasil etməsi də bu qədər sürətlidir və saniyənin dörddə 1-i qədər müddətdə bir cismin adını tapırıq. Saniyənin dörddə biri qədər müddətdə bu sözü demək üçün ağzımız və dilimiz proqramlaşır (Steven Pinker, Language Instinct: How the Mind Creates Language, , Harper Perennial, 1994)

Sözləri təşkil edən səsləri digər səslərdən ayırd etmə bacarığımız isə daha heyrətamizdir. Dildəki səslər dilşünaslıqda fonem adlanır. Aparılan təcrübələr süni şəkildə sürətləndirilmiş nitqdə saniyədə 40-50 fonem qavradığımızı göstərir. Ancaq nitq əvəzinə xışıltı kimi bir səs saniyədə 20 dəfə və daha çox təkrarlansa, artıq o səsi ayrı-ayrı eşitmirik, xışıltılı səs-küy kimi qavrayırıq. Bu, bizə göstərir ki, insan səsli ünsiyyətdə istifadə edilən nitq vahidlərini adi səs-küydən ayırd edən qabiliyyətlə yaradılıb.

Dilin xüsusiyyətləri ilə bağlı diqqət çəkən digər cəhət isə budur ki, müəyyən sayda sözlə müxtəlif cür cümlə qurmaq mümkündür və insan bütün bu cümlələri anlama qabiliyyətinə malikdir. Hər dildə məhdud sayda söz var. Ancaq bir cümlənin uzunluğu üçün heç bir məhdudiyyət olmadığı kimi, sözlər və söz qrupları da saysız-hesabsız kombinasiyalarda birləşə bilər. Məsələn, 20 sözdən ibarət cümlənin fərqli şəkildə qurulma formalarına baxsaq, 100 kentilyon (1020) ehtimal ortaya çıxar. Bu cümlələri ardıcıl demək üçün təqribən kainatın ömründən 100 dəfə çox vaxt lazımdır. Ona görə, işlətdiyimiz və ya eşitdiyimiz hər hansı cümlə, əsasən, ilk dəfə qarşılaşdığımız cümlə olur. Halbuki, biz eşitdiyimiz bir cümlə ilə ilk dəfə qarşılaşsaq da, onu düzgün anlamaqda çətinlik çəkmirik.