Planet: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k Kompyuter → Kompüter using AWB |
|||
Sətir 1:
[[Şəkil:Exotic_Atmospheres.jpg|thumb|300px|[[Günəş sistemi]]<nowiki/>ndən kənarda yerləşən [[HD 209458]] b planetinin fırlanmasının rəssam tərəfindən çəkilmiş xəyali təsviri.]]
'''Planet''' ({{lang-el|''πλανήτες α'}}) — [[Günəş]] ətrafına dolanan və səthi əks olunmuş günəş şüaları ilə işıqlanan göy cismidir.
XV əsrədək 7 planet ([[Günəş]], [[Ay]], [[Merkuri]], [[Venera]], [[Mars]], [[Yupiter]] və [[Saturn]]) olduğu fərz edilirdi. Hesab olunurdu ki, onlar [[Yer]] ətrafına dolanır. [[XVI əsr]]də [[Nikolay Kopernik]] [[Dünyanın heliosentrik sistemi]]ni yaratdı və sübut etdi ki, bütün planetlər [[Günəş]] ətrafında, [[Ay]] isə digər planetlərin [[peyk]]ləri kimi Yer ətrafında dolanır. Yer planet, [[Günəş]] isə özü şüalandığı üçün [[ulduz]]dur.
1781-ci ildə [[Uran]], 1846-cı ildə [[Neptun]] və [[1930]]-cu ildə [[Pluton]], daha sonra diametrləri 1
Günəş sistemində doqquz böyük planet və təqribən 2300 kiçik planet məlumdur ([[1983]]-cü il etibarilə). [[2006]]-cı ildən etibarən [[Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı]]nın qərarı ilə [[Pluton]] planetlər sırasından çıxarıldı və [[kiçik planet]]lər adlı yeni qrupa aid edilməyə başladı.
Planetlər daxili və xarici planetlərə bölünür. Birincisi, [[Merkuri]], [[Venera]], [[Yer]] və [[Mars (planet)|Marsdan]] (Yer qrupu planetləri), ikincisi isə [[Yupiter]], [[Saturn]], [[Uran]] və [[Neptun]]dan ([[Nəhəng planetlər qrupu]]) ibarətdir.
Planetlər [[Günəş]] ətrafına cazibə qüvvəsinin təsiri ilə fırlanır, orbitləri elliptikdir, hərəkətləri [[Kepler qanunları]]na tabedir.
== Planetlərin əmələ gəlməsi ==
[[Kosmos]] miqyasında
Kosmosdakı digər yerlərin heç birində bizim bildiyimiz kimi həyat yarana bilməz. Son məlumatlara görə astronomlar 4000-dən çox planet aşkar etmişlər.
Sətir 84:
1-ci tip miqrasiya adlanan prosesdə döl, qaz diskdə dalğaları həyəcanlandırır, dağalar da öz növbəsində orbit üzrə onun hərəkətinə qravitasiya təsir göstərir.Dalğalar planetin arxasınca, qayığın arxasınca izi uzandığı kimi , hərəkət edir. Qaz orbitin xarici tərəfində döldən zəif sürətlə fırlanır və hərəkəti tormozlayaraq onu arxaya aparır. Orbitin daxilindəki qaz isə iti sürətlə fırlanır və dölü sürətləndirərək irəliyə aparır. Xarici oblast genişdir, buna görə də o döyüşü udur və dölü enerjini itirməyə və milyon il ərzində orbitin mərkəzinə bir neçə a.v. enməyə məcbur edir. Bu miqrasiya adətən buz xəttində işini bitirir. Burada qarşıdan əsən qaz küləyi səmt küləyinə çevrilir və dölün tomozlanmasını kompensasiya edərək onu irəliyə itələyir. Mümkündür ki, həm də buna görə Yupiter elə onun yerləşdiyi yerdə yerləşir.
Dölün boy atması, onun miqrasiyası və diskdən qazın itirilməsi demək olar eyni bir tempdə baş verir. Hansı proses qələbə çalacaq – bəxtin gətirməyindən aslıdır. Mümkündür ki, bir neçə döl (rüşeyim) nəsli öz boyunun artmasını bitirə bilməmək bacarığından , miqrasiya prosesindən keçəcəkdir. Onların arxasınca diskin xarici oblastlarından onun mərkəzinə planetezimalların yeni partiyaları hərəkət edəcək və bu o zamana kimi təkrar olur ki, nəhayət qaz nəhəngi yaranır, yaxud bütün qaz yayılıb yox olacaq və qaz nəhəngi artıq yarana bilməyəcək. Astronomlar tədqiq olunmuş
Günəş tipli uldlzların təxminən 10%-də Yupiter tipli planetlər kəşf etmişlər. Belə planetlərin nüvələri bir çox nəsllərdən salamat çıxmış nadir döllər (rüşeyimlər) ola bilər. Bu prossesin son nəticəsi maddənin başlanğıc tərkibindən asılıdır. Ağır elementlərlə zəngin olan ulduzların təxminən 1/3 , Yupiter tipli planetlərə malikdirlər. Ola bilsin ki, bu ulduzlarda istiliyin ötürülməsi ilə heç bir problemi olmayan , ağır kütləli rüşeyimlərin yaranmasına imkan verən sıx disklər olmuşdur. Və əksinə , ağır elementlərlə kasıb olan ulduzların ətrafında planetlər nadir halda yaranırlar.
Sətir 90:
Hansısa bir anda planetin kütləsi dəhşətli sürətdə artmağa başlayır: 1000 il ərzində Yupiter tipli planet özünün son kütləsinin yarısını əldə edir. Bu zaman ondan o qədər istilik ayrılır ki, demək olar Günəş kimi işiq saçır. Proses stabilləşir,zaman kecdikcə planet o qədər kütləli olur ki. 1 –ci tip miqrasiyanı “ayaqdan başa” çevirir. Disk planetin orbitini dəyişmək əvəzinə, planet özü qazın diskdə hərəkətini dəyişməyə başlayır.
Planetin orbitinin daxilində qaz planetdən tez fırlanır , buna görə də onun cazibə qüvvəsi qazı tormozlayır və onu məcbur edir ki, ulduza tərəf (yəni planetdən ) düşsün. Planetin orbitindən xaricdəki qaz isə yavaş fırlanır, buna görə də planet onu sürətləndirir və yenə də planetdən kənara hərəkət etdirməyə məcbur edir. Beləliklə, planet diskdə kəsilmə yaradır və tikinti materiallarının ehtiyatını məhv edir. Qaz onu doldurmağa cəhd edir,lakin
''Nəticə: Yupiter ölçülü planet (və ya onun yoxluğu)''
Sətir 143:
''Zaman: 10 -:-100 mil. il arasında''
Planetoloqlar hesab edirlər ki, Yerə oxşayan planetlərplanet-nəhənglərdən çoxdur. Baxmayaraq ki, qaz nəhənglərinin dogulması rəqabət aparan proseslərin dəqiq balansını tələb edir, bərk planetin yaranması daha da mürəkkəb olmalıdır. Günəşdən kənar Yerə oxşar planetlərin aşkar olunmasına qədər, biz təkcə Günəş sistemi haqqındakı məlumatlara söykənirdik. Dörd Yer qrupu planetləri - Merkuri, Venera , Yer və Mars - əsasən dəmir və silikat suxurları kimi yüksək qaynama temperaturlu maddələrdən ibarətdirlər. Bu onu göstərir ki, onlar buz xəttinin daxilində əmələ gəlmiş və nəzərə çarpacaq dərəcədə miqrasiya etməmişlər. Ulduzdan belə məsafədə planetlərin dölləri (rüşeyimləri) qaz diskində 0,1xYer kütləsinə qədər, yəni Merkuridən az , böyüyə bilər.
Sonra böyümə üçün döllərin orbitlərinin kəsişməsi lazımdır ki , onlar toqquşsun və biri-birinə nüfuz etsinlər. Bunun üçün şərait qaz diskdən buxarlandıqdan sonra yaranacaqdır: bir neçə milyon il ərzində qarşılıqlı həyəcanlanmaların təsiri altında döllərin orbitləri ellips kimi dartılarlar və kəsişməyə başlayarlar.<ref name=":2" />
Sətir 195:
== Günəş sistemindən kənar planetlər -Ekzoplanetlər ==
[[Şəkil:Ekzoplanet.png|thumb|396x396px|2016-cı ilin fevralına 1321 planet sistemində 2073 ekzoplanetin mövcud olması təsdiqlənmişdir. Onlardan 507-də birdən cox planet vardır.]]
[[Günəş]] sistemindən kənardada planetlər mövcuddur bunlar ekzoplanetlər adlanır. Ekzoplanet (yunan sözü exo-xaricdə) və ya Günəşdən kənar planet- [[Günəş sistemi]]<nowiki/>nin hüdudlarından kənarda ulduz ətrafında fırlanan planetdir. 2016-cı ilin fevralına 1321 planet sistemində 2073 ekzoplanetin mövcud olması təsdiqlənmişdir. Onlardan 507-də birdən cox planet vardır. [[Süd Yolu|Süd yolu]]<nowiki/>ndakı ekzoplanetlərin ümumi sayı hal-hazırda 100 milyard təşkil edir.Onlardan təxminən 5-dən 20 milyarda qədəri mümkündür ki, “Yerəoxşar” olsunlar. Məlum ekzoplanetlərin əksəriyyəti qaz nəhəngləridir və daha çox Yupiterə oxşayırlar.Aydındır ki, bu aşkaretmə metodlarının məhdud olması ilə izah olunur (qısa periodlu böyük kütləli planetləri aşkar etmək asandır).<ref name=":0">Kamal Hüseynov "Ekzoplanetlər"
== Ekzoplanetlərin kəşf olunma tarixi ==
Sətir 214:
20 dekabr 2011-ci ildə “ Kepler “ teleskopu ilə Kepler-20 ulduzu ətrafında Yer ölçüsündə və kiçik olan ilk ekzoplanetlər—Kepler-20 e( radiusu: 0,87 Yer radiusu, kütləsi:0,39-1,67 Yer kütləsi qədər) və Kepler-20 f ( radiusu:1,03 Yer radiusu , kütləsi:0,045 Yupiter kütləsi) aşkar edilmişdir.
22 fevral 2012-ci ildə Harvad-Simtson astrofizika mərkəzinin alimləri Yerdən 40 işiq ili məsafədə sudan ibarət olan ilk ekzoplaneti-GJ1214 b-ni kəşf etdilər. Planetin –qırmızı cırtdan –ulduzunun ətrafında fırlanması 38 saat, ulduzdan məsafəsi isə təxminən 2 milyon km-dir. Planetin səthində temperatur təxminən 230 S –dir.<ref name=":0" />
== Ekzoplanetlərin öyrənilməsi layihələri və alətləri ==
Sətir 234:
==== Tranzit metodu ilə müşahidə aparanlar. ====
* Super WAPS - ən uğurlu yerdən görünüş. 70-dən artıq ekzoplanet 2012-ci ilə tranzit metodu ilə tapılmışdır. İki rəsədxanadan ibarətdir.
* Super WAPS- North Palma adasında (Kanar adaları) Roke de los Muçaços rəsədxanasında və Super WAPS- South – Cənubi astronomiya Rəsədxanasında yerləşirlər. Hər biri 8 enlibucaqlı,aperturası 111
==== Şüa sürəti dopler metodu ilə müşahidə aparanlar. ====
Sətir 266:
Böyük eksentrisitetlə olan orbitlərdə hərəkət edən ekzoplanetlərdən ( hansıların ki, tərkibinə bir neçə qat maddə-qabığın təbəqəsi,mantiya və nüvə maddəsi daxildir) qabarma qüvvələri istilik enerjisini azad edə bilər.
Yer şəraitinə ən yaxın olan ekzoplanet 2009-cu ildə kəşf edilmiş Qlize 581 c ekzoplanetidir. İlkin qiymətləndirməyə görə onun temperaturu 0÷40 s diapazonunda dəyişir həmçinin nəzəri olaraq bu planetdə maye su ehtiyatının olması mümkündür (yəni canlı həyatın mövcudluğu).
== Ekzoplanet sistemləri ==
* 51 Peqasa- baş ardıcıllığın ilk günəşəbənzər ulduzu, hansının ki, ətrafında ekzoplanet aşkar edilmişdir.
* Θ Andromeda – baş ardıcıllığın ilk ulduzu hansının ki, ətrafında çoxplanetli sistem aşkar edilmişdir.[[Şəkil:Ekzoplanetlərin sayı.png|thumb|395x395px|Müxtəlif üsullarla kəşf olunmuş ekzoplanetlərin sayı]]
* Tay Kita - ən yaxın aşkar olunmuş çoxplanetli sistem (5 planet kəşfi hələ təsdiq olunmayıb).
Sətir 282 ⟶ 281:
* 2 M 1207 – ekstragünəş planet sisteminin şəklinin ilk alınması ehtimal edilir.
* PSR 1257+12 – pulsar, onun planet sistemi Günəş sisteminin hüdudlarından kənarda ilk dəfə aşkar edilmişdir.Planetlərdən birinin kütləsi ≈0,025 M yer
*[[Şəkil:Ekzoplanetlərin sayı əlavə1.png|thumb|391x391px]]HD 188753 – ilk üç ulduz sistemidir. Onun HD 188753 Ab ekzoplaneti aşkar edilmişdir.
* HD 189733 – ekzoplanetlərin öyrənilməsi tarixində ilk dəfə olaraq HD 189733B planetinin səthi üçün temperatur xəritəsi tərtib olunmuşdur.
Sətir 307 ⟶ 305:
|Альфа Центавра B b
|1
|Səthinin fərz olunan temperaturu: 1200
|Альфа Центавра B
|4,37
Sətir 313 ⟶ 311:
|Gliese 876 d
|2
| Səthinin fərz olunan temperaturu: 157-377 °C
|Gliese 876
|15
| |||