Qafqaz albanları: Redaktələr arasındakı fərq

'''Albanlar''', '''Qafqaz albanları''' — [[Qafqaz Albaniyası]] dövlətinin əsasını qoymuş, [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlılar]]ın etnogenezində mühüm rol oynamış <ref name="ReferenceA">Ямпольский З.И. Древнейшие сведения о тюрках в зоне Азербайджана, //Учен. зап. АГУ им. С.М.Кирова, 1966, № 2.</ref><ref>Ямпольский З.И. Древние авторы о языке населения Азербайджана //ИАН АзССР, 1955, № 8</ref> tayfa.

Albaniyada əhali müxtəlif dillərdə (I əsr müəllifi [[Strabon]]a görə 26 dildə) danışırdı. Ona görə mənbələrdə alban etnonimi iki mənada işlənir: birincisi, Albaniya ölkəsində yaşadıqlarına görə bütün tayfaların ümumi adı kimi; ikincisi, bu tayfalardan birinin konkret etnik adı kimi, özünü adlandırması kimi. Prof. Q. Qeybullayev yazır ki, [[Qafqaz Albaniyası|Albaniyada]] özünü Alban adlandıran bir tayfa yaşayırdı. Özlüyündə aydındır ki, bu tayfa ölkədə aparıcı rola malik idi. Əks halda ölkə onun adı ilə Albaniya adlanmazdı və sözsüz ki, çarlıq edən sülalə də bu tayfadan idi. Ümumi mənada alban adlanan digər tayfaların hərəsinin də etnik adı vardı. <ref name="Qeybullayev94"> Q. Qeybullayev Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994</ref>

Başqa bir qrup tədqiqatçılar, akademik Y. Yusifov <ref>Юсифов Ю.Б., Бабаев И.А. Кавказская Албания в эллинистическую эпоху. В кн.: Причерноморье в эпоху эллинизма.//Мат-лы III Все-союзн. симпозиума по древней истории Причерноморья. Цхалтубо, 1982, Тбилиси, 1985.</ref>, akademik M. İsmayılov <ref>M. İsmayılov – Azərbaycan xalqının təşəkkülü, Bakı, 1993</ref>, Z. İ. Yampolski <ref>Ямпольский З.И. Древнейшие сведения о тюрках в зоне Азербайджана, name="ReferenceA"//Учен. зап. АГУ им. С.М.Кирова, 1966, № 2.</ref>, Q. Qeybullayev <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991<name="Qeybullayev91"/ref>, K. Əliyev <ref>Алиев К.Г. Кавказская Албания. Баку, 1974</ref>, Z. Bünyadov <ref>Буниятов 3. М. Новые данные о местонахождении крепости Шаки. ДАН Аз.ССР, 1959, №9.</ref>, Ş. Kaya <ref>Şükrü Kaya, Seferoğlu Adnan, Muderris oğlu. Türk dövlətləri tarihi, Azərbaycanın kültür derneyi yayınları № 2, Ankara, 1986</ref>, M. Bala <ref>M. Bala – Azerbaycan tarihinde türk Albanya, Ankara, 1945</ref>, F. Cəlilov <ref>F. Cəlilov Azər xalqı, Bakı, 2007</ref>, X. Xəlili <ref>X. Xəlili – Azərbaycan türklərinin təşəkkül və milli inkişaf tarixi, Bakı, 2009</ref> isə albanları türk mənşəli tayfa hesab edirlər.

Albaniyanın şimal – qərbində, Dağıstan və [[Gürcüstan]] ilə sərhəd bölgədə bir tayfa V əsrdən başlayaraq gürcü mənbələrində her, onun yaşadığı mahal ''Hereti'' adlanır. Gürcü tədqiqatçıları bu tayfanın ümumi mənada albanlar olduqlarını təsdiqləyirlər. Müəyyən edilmişdir ki, Herlər indiki Dağıstandilli [[qrızlar]]ın və [[haputlular]]ın ulu əcdadlarıdır, onlar özlərinə indi də "''hər''" deyirlər. <ref name="Qeybullayev91"> Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991 </ref>

Alban tarixçisi [[Musa Kalankatlı]]nın [[Alban ölkəsinin tarixi|Alban tarixi]] əsərində Albaniyanın şimal – qərbində bir əyalət Xeni adlandırılır. Xınalıq kəndinin adı həmin əyalətin adını əks etdirir, lakin xınalıqların ulu əcdadları V əsrə aid bir mənbədə albanlarda bir tayfanın adı kimi qeyd etdiyi qat tayfasıdır, [[xınalıqlılar]] özlərinə indi də ''kət'' deyirlər. <ref name="Qeybullayev91"/>

Alban tarixində və V- VII əsrlərə aid qədim mənbələrdə həmin bölgədə yaşayan lpin (lbin), silv və ciqb tayfalarının adları çəkilir. Lbinlər avarların Albaniyada yaşayan hissəsinin , silvlər Dağıstanda yaşayan hissəsinin etnik adlarıdır; civblər isə indiki [[saxurlar]]dır, onlar özlərinə indi də ''yixbı'' deyirlər. <ref name="Qeybullayev91"/>

Albaniyanın şimal – şərqində V-VII əsr mənbələrində çoxlu tayfaların yaşaması qeyd olunmuşdur: xaçmatak, qluar, [[Massagetlət|maskut]], xursan, çul, tavaspar, ləg və b. Bu tayfalardan tavasparlar (tabasaranlar) və ləglər indiki ləzgilərin əcdadlarıdır. İlk dəfə ləg formasında [[ləzgilər]]in adı I əsr müəllifi [[Strabon]]un əsərində çəkilir. O yazır ki, albanların qonşuluğunda ləglər yaşayır <ref>Strabon, XI, 5, 1</ref>. Qədim mənbələrdə ləzgilər haqqında məlumat çox azdır. İlk dəfə olaraq IX əsrə aid ərəb mənbəində Samurdan şimalda Ləkz ölkəsi qeyd olunur. Ləzgilərin IX əsrdə Samur üstündə Mixyar adlı qalası vardı.

Özlərini alban adlandıranlar qədimdə [[Atropatena]]da da yaşayırdı. [[Strabon]] albanların bir hissəsinin [[Midiya]] dağlarında yaşadığını yazmışdır. <ref>Strabon, XI, 7, I və XI, 8, 8.</ref> Prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, Midiya dağlarında eradan əvvəl (Strabonun bu məlumatı er. əv. IV-III əsrlərə aiddir) heç bir Dağıstandilli tayfa yaşaya bilməzdi. Toponimlər əsasında alban tayfasının [[Ermənistan]]da, [[Gürcüstan]]da və [[Dağıstan]]da ([[Dərbənd]] zonasında) yaşaması da müəyyən edilmişdir .<ref name="Qeybullayev91"/>

{{mainƏsas|Qafqaz albanlarının şəxs adları}}

'''''[[Oroys|O r o y s]]''''' – Er. əv. I əsrdə Alban çarı. Adın bu formasını [[Plutarx]] yazmışdır <ref name="Plutarx, Lukull, 34">Plutarx, Lukull, 34</ref>. [[Appian]] bu adı Oroz, Oriz, [[Dion Kassi]] isə Oris kimi qeyd etmişdir. Əsl forması Appianın qeyd etdiyi Orozdur ki, bu da əslində Oruz, yaxud Uruz adının fonetik şəklidir. Türkcə xoşbəxt əlamət, xoş nişanə, qismət, nəsib, xoş güzəran, sağlamlıq, sərvət, var-dövlət mənalarında olan orəz, oraz, orıs, ırıs, oruz <ref>Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 667</ref> sözündəndir. [[Firdovsi]]nin [[Şahnamə]]sində Alp Arus (Alp Ər Tunqanın oğlu), [[Kitabi Dədə Qorqud]]da Uruz, XII əsrdə [[Orta Asiya]]da Uruzbək <ref>Древнетюркский словарь, М., 1969, səh 616</ref>, [[Çingizxan]] dövründə [[Qırğızlar|qırğız]] inallarından biri Urus, Qırğız sultanlarının banisi Urusxan, XIV əsrdə [[Orta Asiya]] xalqlarının hakimi Orusxan (Qazaxıstanda Aq Orda xanı – [[1361]] – [[1380]]) və b. şəxs adları ilə müqayisə olunur.

'''''K o z i s''''' – Oruzun qardaşının, Alban sərkərdəsinin adı <ref> name="Plutarx, Lukull, 34<"/ref>. [[Latın dili]]nin fonetikasına uyğun şəkildə verilmiş bu adın əsl forması məlum deyil. Güman ki, türk dillərində Kozik ulduzu adlanan ulduzun adındandır (məsələn, [[qırğız dili]]ndə qütb ulduzu Altın kozık, Oğlaq bürcü Təmir kozik adlanır). [[Oğuznamə]]nin uyğur variantında Kazuk şəxs adı vardır <ref>Шербак. Г. А. Огузнаме. М., 1959, səh 27</ref>. [[Monqollar]]da və türklərdə Kuçuk şəxs adı da kozik sözünün fonetik formasıdır.

'''''[[Zober|Z o b e r]]''''' – Er. əv. I əsrdə, Alban çarının adı. <ref>Dion Kassiy, XI, I, 24.</ref> Yunan və latın dillərində ç, c, ş səsləri olmadığına görə, güman ki, adın başlanğıcındankı z səsi əslində ç yaxud ş səsini ifadə edir. Lakin bu səs köklü s da ola bilər. Bir sıra türk dillərində çəpər (lakin xakasca sibət, başqırdca səbər, monqolca tsəbər, buryat-monqolca səbər) təmiz, gözəl <ref>L. Z. Budaqov, II, 467</ref> qayda-qanunu sevən, intizamlı, ehtiyatlı, vicdanlı, nəcib, düz <ref>Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV, III, səh 1993</ref> sözündəndir. Türk dillərində çəbər, çəvər, şəvər formalarında olan bu söz çoxmənalıdır. Məsələn, qırğızca çəbər – mahir, mərhəmətli, cəld, diribaş, zirək, çevik, fəndgir, qazaxca şəbər – usta‖, uyğurca çəvər – mahir, başqırdca sibər – qanışirin, suyuşirin, məlahətli, cazibəli, xakasca səbər – səliqəli, türkməncə çəpər – gözəl və s. mənalarındadır <ref>Егоров Е. Г. Этимологический словарь чувашского языка. Че-боксары, 1964, səh 326</ref>. Er. əv. V əsrdə sak çarı Sabar, hun Kuturqur tayfasının xanı (559-cu il) Zaberxan, VII əsrin ikinci yarısında [[Şərqi Türk xaqanlığı]]nda Şibir xaqan, VIII əsrdə türk bolqarların çarı Sabar, IX əsrdə [[Arsak]]da hakim Savar şəxs adları ilə eynidir.

'''''[[Arran (hökmdar)|A r a n]]''''' – I əsrin ortalarında Alban çarının adı. Türkcə erən, ərən – şücaətli, cəsur döyüşçü, mərd oğul, qoçaq, qüvvətli <ref>Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 290-291</ref> sözündəndir <ref>Юсифов Ю. Б. Об актуальных проблемах этнической истории Азербайджана. "Проблемы изучения источников по истории Азербай джана". Баку, 1988, səh 27</ref>. Qeyd etmək lazımdır ki, ərən – döyüşçü sözü hələ er. əv. III minillikdə şumer dilində vardı <ref>Дьяконов И. М. Языки древней Передней Азии. М., 1967, səh 50</ref>. III əsrdə [[Hunlar|hun]] xaqanlarından Eran (bu ad V əsrə aid qədim erməni mənbəində qeyd olunub), XVIII əsrdə [[Xivə xanlığı]]na aid sənədlərdə Aran-Qazi və b. şəxs adları ilə müqayisə olunur.

I əsrdən IV əsrədək bəzi Alban çarlarının adları məlum deyil. Alban tarixçisi yazır ki, kitablar və Bibliyanın hissələri yandırıldığına görə (VIII əsrin əvvəlində Alban kilsəsi Ərəb xəlifəsinin əmri ilə erməni kilsəsinin tabeliyinə verildikdən sonra erməni kilsə başçısı İlyanın sırıncamı əsasında alban dilində yazılmış kitablar yandırılmış, yeşiklərə doldurularaq Tərtərçaya atılmışdırQeybullayev 94, Məmmədova 93). Albanların bu əsrlərdəki çarlarının adları bilinmir Alban tarixi, I kitab, 8-ci fəsil.

'''''[[Asay|A s a y]]''''' – IV əsrdə Alban çarının adı. Türkcə as – iltifat, mərhəmət, nəvaziş, əziz sözündən və "ay" şəkilçisindəndir. Alban tarixində Mehranilərdən (Cavanşirin mənsub olduğu nəsildən) Varaz Tridatın oğlanlarından biri də qədim ermənicə yazılışda İsay (Esay, Asay adının şəkli) kimi qeyd olunmuşdur. Asay və Esay şəxs adları Orta Asiya və Volqaboyu türk xalqlarında geniş yayılmışdır: [[azərbaycanlılar]]da Azay, [[ruslar]]da Aseev, [[ermənilər]]də Esayan, [[gürcülər]]də Esadze və. b. IX əsrdə [[Arsak]]da xristian albanların hakimi Esay Stepannos (ərəb mənbələrində [[Yesai Əbu Musa|İsa ibn İstifanus]]), XVII əsrdə Alban xristian tarixçisi [[Yesai Həsən Cəlalyan|Esay Əsən Cəlalın]] <ref>Yesai Həsən Calalyan. Alban ölkəsinin tarixi. 1702-1722. Bakı, 1992</ref> adları ilə müqayisə olunur.

'''''M a n a s''''' – V əsrdə [[Qəbələ]] şəhərinin yepiskopunun <ref>Alban tarixi, I kitab, 26-cı fəsil</ref> adı. Geniş yayılmış türkmənşəli adlardandır. [[Oğuznamə]]nin Altay variatında Alp- Manaş, qırğızların Manas dastanında Manas şəxs adları ilə müqayisə olunur. Türkcə manq – bahadır, döyüşçü sözü və as şəkilçisindən ibarətdir.

'''''[[Həsən Cəlal|H ə s ə n C a l a l]]''''' – XII əsrdə [[Qarabağ]]ın dağlıq hissəsində xristian [[Qafqaz albanları|albanların]] [[Xaçın knyazlığı|Xaçın knyazının]] adı. Ermənicə epiqrafik abidədə ''Hasan Calal'' kimi yazılmışdır. Bu adın Cəlal hissəsi orta əsrlərdə geniş yayılmış ərəbcə ''Calal- üd Dövlə'' titulunun qısaldılmış formasıdır. Prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, ''"hakimin əsl adı isə Əsəndir, lakin ermənicə adın əvvəlinə h səsi əlavə olunmuş və ə səsi olmadığına görə Hasan kimi yazılmışdır. Tarixçilərimiz isə bu kişinin adını indiyədək ermənicədən ruscaya Qasan, Xasan, ruscadan azərbaycancaya Həsən kimi çevirib yazırlar. Beləliklə, türkmənşəli Əsən şəxs adı (türkcə əsən – sağlam, gümrah sözündən) ərəb mənşəli Həsən adı ilə eyniləşdirilmişdir, halbuki albanların xristian hissəsinin hakiminin, ərəblərin və islamın qatı əleyhdarının adı ərəbcə ola bilməzdi. Lakin Hambarsumyan kimi tələffüz edilən və yazılan adı erməilər heç də rusca Xambarsumyan, yaxud Qambarsumyan yox, Ambarsumyan yazırlar və düz də edirlər."''<ref name="Qeybullayev94"/> Əsən Calalın babasının adı da Əsən olmuşdur və ermənicə o da Hasan yazılır. [[Gəncəsər monastırı]]nda ([[1216]] – [[1238]]-ci ildə tikilmişdir) [[1240]] – cı ilə aid kitabədə Əsən Calalın Vaxtanqın oğlu, böyük Hasanın nəvəsi Hasan Calal adlanmasından görünür ki, onun babası da Əsən adlanmışdır. Aydındır ki, həmin Əsən də ərəbcə Həsən adından ola bilməzdi. Deməli, qədim ermənicə yazılışda şəxs adlarının və toponimlərin əvvəlinə h səsi artırılma olduğu nəzərə alınmalıdır. Erməni mənbələrində indiki Aterk – Haterk, Aran-Daş – Hrandaş, Aran – Hran və s. kimi yazılmışdır. Əsən sözü şəxs adlarında alban ''Sanesan'' şəxs adında öz əksini tapmışdır. Antik müəllif [[Dion Kassiy]] Şimali Qafqazda Azık (Yazıq) tayfasının başçısının adını Zantik kimi yazmışdır. Yazıqları iranmənşəli tayfa hesab edən tədqiqatçılar Zantik şəxs adı üstündə çox çalışmış, lakin onu İran dilləri vasitəsilə izah edə bilməmişlər. Halbuki bu şəxs adı türkcə əsən, əzən – sağlam, gümrah sözü və -tık (-lık) şəkilçisindən ibarətdir. Lakin antik müəllif adın başında duran e və ya ə səsini yazmamış, yaxud onu məlumatçısının tələffüz etdiyi kimi qeyd etmişdir. Əsən Calalın adı erkən orta əsrlərdə uyğurlarda Asan, Asan-tiqin <ref>Тихонов Д. И. Хозяйство и общественный строй уйгурского государства X—XIV вв. М. —Л., 1966, səh 128, 178</ref>, XIII əsrdə [[monqollar]]da Esen-Buqa, Esen- Teymur, Əsən, – Tuqay və b., XIV əsrdə Bulqar xanı Asan adı ilə müqayisə olunur.

{{mainƏsas|Qafqaz Albaniyasının toponimləri}}

Mənbələrdə Albaniya ərazisində çoxlu yer adları çəkilir. II əsr müəllifi [[Klavdi Ptolemey]] <ref>VDİ, 1948, № 1</ref> Albaniya ərazisində 29 yaşayış məntəqəsi və 5 çay adını çəkir. Bu toponimlərin mənşəyi haqqında geniş ədəbiyyat var, lakin demək olar, heç birinin mənası açılmamışdır. Pqof. Q. Qeybullayev isə onun göstərdiyi Sanua, Qelda, Alam, Baruka, Tabilaka və İobula toponimlərini müvafiq olaraq Albaniyanın Xeni, Qelavu, orta əsrlərdə Olom, Ulam və müasir Berikey ([[Dərbənd]] rayonunda), Tövlə ([[Qəbələ]] rayonu) və [[Balakən]] adları ilə qarşılaşdırır. Maraqlıdır ki, Ptolemey Sioda toponimini Kürlə Arazın birləşdiyi yerdə (təxminən indiki [[Cavad]] kəndinin yerində) qeyd edir. Ehtimal ki, bu toponim Suv-ada çayların qovuşduqları yürdə üç tərəfdən su ilə əhatə olunan ada formalı yer sözüdür və Suada toponimi zaman keçdikcə Cavad formasını qəbul etmişdir. Ptolemeyin qeyd etdiyi Alban, Qelda, Kamexiya, Osika və Tilbida toponimləri müvafiq surətdə Albaniyanın Alban, Gel, Şamake, Şaka və Silb tayfalarının adlarını əks etdirir. Ptolemeyin qeyd etdiyi Alam toponimi türkcə olam, olom keçid sözündən ibarətdir. [[Qabırrı çayı|İori]] və [[Qanıxçay|Alazan]] çaylarının qovuşuğunda orta əsrlərdə Olom toponimi vardı.