İrəvan xanlığı: Redaktələr arasındakı fərq

[[Övliya Çələbi]]<nowiki/>nin yazdığına görə [[Səfəvilər|Səfəvi]] hökmdarı [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]] [[1509]]-[[1510]] illərdə qala salınması barədə öz vəziri Rəvanqulu xana göstəriş vermiş, o da öz növbəsində 7 ilə qalanı tikdirərək adını "Rəvan" qoymuşdur.<ref> {{cite web|url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=11&id=27#.WV_VzYTyjIU|title=İrəvan, tarixi məlumat. |author=virtualkarabakh.az |date= |work=|pages = |accessdate= |language=az}}</ref>

Digər versiyada isə İrəvan toponimi qədim türk dilində "kişi", "igid" mənasını verən "ir" türk etnonimi ilə "ölkə", "yer", "kənd", "şəhər" mənası daşıyan "avan" sözü əsasında əmələ gəlib "igidlər ölkəsi" mənasını ifadə edir. [[Ermənilər]] isə İrəvan (Yerevan) toponimini [[Nuh|Nuh peyğəmbər]]<nowiki/>in adı ilə bağlayaraq erməni mənşəli toponim olduğunu iddia edir və bu iddianı əsaslandırmırlar.<ref>{{cite web|url=https://azadliqblog.wordpress.com/2014/07/21/ir%C9%99van |title= İrəvan|author= azadliqblog.wordpress.com|date=21 iyul, 2014 |work=|pages = |accessdate= |language=az}}</ref>

İrəvan xanlığı [[Mir Mehdi xan|Mirmehdi xan]]<nowiki/>dan sonra [[Hüseynəli xan Ziyadoğlu-Qacar|Hüseynəli xan]]ın dövründə möhkəmləndi. Hüseynəli xanın oğlu [[Məhəmməd xan Ziyadoğlu-Qacar|Məhəmməd xan Qacarı]]<nowiki/>n dövrü İrəvan xanlığında ən uzunmüddətli xan dövrü sayılır. Məhəmməd xan fasilələrlə İrəvan taxtında 21 il oturdu.{{Bax|#Məhəmməd xan (1784-1805)|1}}

Məhəmməd xandan sonra hakimiyyətə [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan Qacar]] gəldi. Onun hakimiyyəti dövründə İrəvan [[Rusiya İmperiyası|Rusiya imperiyası]]<nowiki/>nın dağıdıcı yürüşlərinə məruz qaldı.{{Bax|#Hüseynqulu xan (1806-1828)|1}} Hüseynqulu xanın hakimiyyəti dövrü İrəvan xanlığının mədəniyyətinin pik həddə çatdığı dövrdür. [[Göy məscid (İrəvan)|İrəvandakı Göy məscid]] və [[Sərdarabad mahalı|Sərdərabad mahalı]]<nowiki/>ndakı eyni adlı qala Hüseynqulu xanın əmri ilə tikilmişdir.{{Bax|#Mədəniyyət|1}}

[[1827]]-ci il oktyabrın 6-da İrəvan xanlığı [[ruslar]] tərəfindən işğal edilir və bu işğal [[1828]]-ci il fevralın 10-da [[Türkmənçay müqaviləsi|Türkmənçay sülh müqaviləsi]] ilə möhkəmlənir. Bu müqavilənin 15-ci bəndinə əsasən [[Qacarlar|İran dövləti]]<nowiki/>ndə və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]]<nowiki/>nda yaşayan erməni əhalisi [[Cənubi Qafqaz]]<nowiki/>a köçürülür.<ref name="Azertag"/>

[[Nadir şah Əfşar|Nadir şah]]ın [[1747]]-ci ilin iyulun 19-dan 20-ə keçən gecə suiqəsd nəticəsində öldürülməsi<ref>{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/afsharids-dynasty|title=AFSHARIDS|work=iranicaonline.org}}</ref> ilə [[Azərbaycan]]<nowiki/>da güclü qarışıqlıq yarandı, hər tərəfdə taxt-taca iddialar irəli sürülməyə başladı. Bu mübarizədə müvvəqqəti olaraq Nadir şahın qardaşı oğlu Əliqulu xan [[Adil şah]] adı ilə hakimiyyətə gətirildi.<ref>Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə. Qarabağnamələr, I kitab.s.33</ref> Lakin yeni şah müstəqil xanlıqların yaranmasının qarşısını ala bilmədi. Müstəqil olmağa çalışan [[Azərbaycan xanlıqları|Azərbaycan xanları]] taxt-tac iddiaçılarına qarşı mübarizə şəraitində öz kiçik feodal dövlətlərini yaradırdılar.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.51.</ref>

Təbriz hakimi [[Əmiraslan xan Qırxlı-Avşar|Əmiraslan xan]] İrəvanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı qalxmış üsyanı yatırtmaq üçün [[Əfşarlar (boy)|əfşar]] sərkərdələrindən olan [[Mir Mehdi xan|Mirmehdi xan]]ı qoşunla İrəvana göndərdi. Lakin Mirmehdi xan irəvanlılarla razılığa gələrək onlarla birləşdi və üsyana rəhbərlik etməyə başladı. Mirmehdi xan, Muğan xanı Həsənəli xan, [[kürdlər]], əfşarlar qüvvələrini birləşdirərək 30.000 nəfərə yaxın qoşunla Əmiraslan xana qarşı çıxdılar. Birləşmiş qoşunlar [[Urmiya şəhristanı|Urmiya şəhəri]]<nowiki/>nə hücum edərək xanın burada yerləşən bütün xəzinəsini ələ keçirdilər və onu öz aralarında bölüşdürdüşdülər. Bu hadisədən çox keçməmiş, Adil şahı(Əliqulu xanı) taxtdan salaraq hakimiyyətə gələn [[İbrahim şah Əfşar|İbrahim Mirzə]] Əmiraslan xanı da məğlub edərək öldürdü.<ref>Dəlili H. Azərbaycanın cənub xanlıqları (XVIII əsrin ikinci yarısında).s.40</ref>

Beləliklə [[1747]]-ci ildə [[Nadir şah Əfşar]]ın öldürülməsindən sonra müstəqil İrəvan xanlığının əsasını [[Mir Mehdi xan|Mirmehdi xan Əfşar]] qoydu.<ref>Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu.  "İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi)"''.''s.27.</ref><ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”.s.62.</ref><ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.13.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev.Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən.s.51.</ref> Mir Mehdi xan öz xanlığının ərazisini genişləndirmək siyasəti yeridirdi.

Lakin [[1749]]-cu ilin yayında İrəvan xanlığının özü digər [[Azərbaycan xanlıqları|Azərbaycan xanlı]]ğının - [[Qarabağ xanlığı]]<nowiki/>nın hücumuna məruz qaldı. [[Pənahəli xan|Qarabağlı Pənahəli xan]] 4 minlik qoşunla İrəvan xanlığının sərhədlərini keçərəк [[Üçkilsə rayonu|Üçkils]]ə ətrafındakı torpaqlara yürüş etdi. İrəvan xanlığında azlıq təşkil edən gəlmə [[ermənilər]] bu hadisələrdən öz mövqelərini möhkəməndirmək üçün istifadə etdilər. Onlar guya ''"özlərini müsəlmanlardan qorumaq"'' məqsədilə, [[Kaxeti çarlığı|Kaxeti]] çarı [[II İrakli]]<nowiki/>yə yardım üçün müraciət etdilər . II İrakli qoşun toplayaraq Pənahəli xana qarşı göndərdi. Döyüşdə ağır məğlubiyyətə uğrayan Pənahəli xan geri çəkildi.<ref>İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.171-72.</ref>

[[Ermənilər]]<nowiki/>in xəyanəti İrəvan xanının nəzərindən qaçmadı. Mirmehdi xan Kartli-Kaxetiya sarayı ilə gizli əlaqə saxlayan erməniləri cəzalandırmaq haqqında qərar vermişdi. Onun bu tədbiri Kartli-Kaxetiya sarayının narazılığına gətirib çıxardı. İrəvanın daxili işlərinə qarışmağa bəhanə axtaran [[çar Teymuraz]] ermənilərin müraciətindən istifadə edərək, 1749-cu ilin sentyabrında 25 minlik qoşunla İrəvana yürüş etdi. Müqavimət göstərmək iqtidarında olmayan Mirmehdi xan ermənilərə divan tutmağı dayandırır və Teymurazla sülh bağlayır. Noyabrın 22-də çar qoşunları xanlığı tərk edərək geri qayıtdılar.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.54.</ref>

Mirmehdi xanın hakimiyyətinin zəifləməsindən istifadə edən Fətəli xan Əfşar İrəvanı ələ keçirmək qərarına gəldi. [[Azad xan Əfqan|Azad xan]]ın başçılığı ilə 30 min nəfər qoşunu [[1751]]-ci ildə İrəvana göndərdi. Bu qoşunların ön dəstəsi [[İrəvan qalası]]<nowiki/>nı mühasirəyə aldı. Gürcü çarı İrəvanı qorumaq adıyla şəhərə doğru hərəkət etdi. Döyüşdə II İraklinin qoşunları darmadağın edildilər.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.172.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.57-58.</ref><ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”. s.64.</ref>Beləliklə Mirmehdi xan hakimiyyətdən salınaraq öldürüldü və yerinə [[Xəlil xan Özbək]] [[1752]]-ci ildə İrəvana hakim təyin edildi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.52.</ref>

Əgər İrəvan xanlığının yaranması Mirmehdi xan Əfşarın adı ilə bağlıdırsa, xanlığın güclənməsi də Hüseynəli xanın xidmətləri ilə olmuşdu. [[1760]]-cı ilin avqustunda Dağıstan qoşunları İrəvana yürüş etdilər. Hüseynəli xan onlara qarşı qoşun göndərdi və baş vermiş döyüşdə Dağıstan qoşunu məğlub olaraq geri çəkildi. Lakin əlavə kömək alan dağıstanlılar [[Araz çayı]]<nowiki/>na qədər gəlib çata bildilər. Dağıstan qoşunu qarətçilik əməllərini sona çatdırdıqdan sonra geriyə dönərkən, Kartli-Kaxetiya qoşunları qəflətən onlara hücum edərək qoşunlarını məğlub etdilər. Bu hadisə Kartli-Kaxetiya çarlığının İrəvan xanlığı üzərində təsirini daha da möhkəmləndirdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.61-62.</ref>

[[Kərim xan Zənd]] Fətəli xan Əfşara qalib gəldikdən sonra Azad xanı təqib etməyə başladı. Təqibdən yayınan Azad xan [[Qazax sultanlığı|Qazax sultanlığ]]ına qaçdı. Burada mövqe tutan Azad xan II İraklidən kömək almaq niyyətində idi. Lakin o, 1760-cı ildə II İrakli tərəfindən ələ keçirilərək Kərim xan Zəndə təhvil verildi. Bu xidmət müqabilində Kərim xan Zənd bir müddət [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya]]<nowiki/>nın İrəvan xanlığından təzminat almasına göz yumdu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.62.</ref>

[[1779]]-cu ildə Kərim xan Zəndin ölümü [[Azərbaycan]]<nowiki/>da ara müharibələrinin daha da kəskinləşməsinə səbəb oldu. Yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edən II İrakli Hüseynəli xandan yenidən bac tələb etdi. Hüseynəli xan isə buna rədd cavabı verdi. II İrakli 1779-cu ilin sentyabrında 20 minlik qoşunla yenidən İrəvan xanlığına yürüş etdi. Hüseynəli xan [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]]<nowiki/>nın və müttəfiqləri olan Qarabağ və [[Xoy xanlığı|Xoy]] xanlıqlarının dəstəyinə arxalanaraq Gürcüstana köçürülmüş ailələrin geri qaytarılmasını tələb etdi. Axalsıxlı [[Süleyman paşa]]<nowiki/>nın vasitəçiliyi ilə Hüseynəli xanla II İrakli arasında sülh danışıqlarına başlandı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.174.</ref>

[[Knyaz Baqration]]<nowiki/>un İrəvan xanlığında Qulaməli xanın oturması ilə razılaşmasını İrəvan zadəganları birmənalı qiymətləndirərək elə güman etdilər ki, bu işdə II İraklinin əli vardır. Odur ki, yeni xana o qədər də etibar etmirdilər.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.104.</ref> Qulaməli xan atasının dəfni ilə məşğul olarkən yerli əyanlardan Usmi bəy tərəfdarları ilə üsyan qaldıraraq İrəvan qalasını ələ keçirdi. Lakin üsyan mərhum Hüseynəli xanın keçmiş tərəfdarlarının da köməyi ilə yatırıldı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.84.</ref>

İrəvan xanlığına təcavüzün elə də asan olmadığını başa düşən II İrakli öncə diplomatik vasitələrlə əl atdı. Lakin bunun ciddi nəticə vermədiyini görən Rusiya və gürcü çarı İrəvan xanına qarşı sui-qəsd hazırlamağa başladılar. Beləliklə [[1784]]-cü ilin yayında Qulaməli xana sui-qəsd təşkil olunur və xan qətlə yetirilir.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.90.</ref> Qars mühafizi [[Mustafa paşa]]<nowiki/>nın məlumatına görə, ''"Yaranmış real təhlükə qarşısında İrəvan xanının Osmanlı dövləti ilə yaxınlaşması nəticəsində bölgədəki ruslar və onların müttəfiqi olan gürcü çarının hiylələri nəticəsində Qulaməli xan qətlə yetirildi".''<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.180.</ref>

Bundan xəbərdar olan [[II İrakli]] tərəfdarlarına kömək məqsədilə İrəvana 2 minlik qoşun göndərdi. Məhəmməd xan [[Süleyman paşa]]<nowiki/>ya məktub göndərərək II İrakliyə tabe olacağını bildirdi. Beləliklə, II İrakli qoşunlarını geri çəkdi və rus diplomatları bir növ ''“İrəvan məsələsindən”'' arxayın oldular. <ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.111.</ref>

по 1803 г.г. В 3-х т. СПб., 1869.c.2, səh.178</ref> Bundan əlavə, Əhməd xan [[Qarabağ xanlığı|Qarabağ]], [[Qaradağ xanlığı|Qaradağ]] və [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] xanları ilə müttəfiq idi. O, həm də taxt-tac uğrunda mübarizə aparan [[Ağa Məhəmməd şah Qacar|Ağa Məhəmməd xan Qacar]]<nowiki/>la dostluq edirdi. Ən başlıcası isə Xoy hakimi Osmanlı dövlətinə arxalanırdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.96-97.</ref>

Əhməd xan ilk növbədə ''«nikah diplomatiyası»ndan'' istifadə etməyi qərara aldı. Əhməd xanın mərhum [[Qulaməli xan Ziyadoğlu-Qacar|Qulaməli xan]]<nowiki/>la qohum olmaq cəhdi baş tutmasa da, Məhəmməd xanla bu niyyətini həyata keçirə bilmişdi. [[1785]]-ci ilin yayında Əhməd xan özünün 30 yaşlı qızını 13 yaşlı Məhəmməd xana ərə verdi. <ref>Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722

yarısında). Bakı, “Elm”, 1979, 144 səh.s.130-131.</ref><ref name="E.Qarayev">Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.98.</ref> [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]]<nowiki/>nın [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya]] sarayındakı nümayəndəsi [[Stepan Burnaşov|S.D.Burnaşov]]<nowiki/>un 1785-ci il avqustun 9-da mərkəzə göndərdiyi məlumatında yazılırdı:{{sitat|"İrəvan İraklidən daha çox qızını İrəvan xanına ərə verən Əhməd xanın hakimiyyəti altındadır. O, hərəmağası Ağahüseynlə birlikdə İrəvan qalasına sahib olaraq bütün xanlığı idarə edir. Onlar Əhməd xanın təhriki ilə II İrakliyə bir daha vergi ödəmirlər."<ref name="E.Qarayev"/>}}

[[1785]]-cı ilin sentyabrında Osmanlı sultanının da təhriki ilə [[Avar xanlığı|Avar hakim]]<nowiki/>i Ümmə xan 11.000 nəfərlik qoşunla Kartli-Kaxetiyaya hücuma keçdi.<ref>Дубровин Н. Закавказье от 1803-1806 года. СПб, 1866, s.139.</ref> Sığnaq qalasını və Gümüşxananı zəbt edən [[Avar xanlığı|Dağıstan qoşunları]] bir çox ətraf kəndləri qarət edə-edə əsirlərlə birlikdə Ahalsıxa, Süleyman paşanın yanına gedərək, qışı orada keçirdilər. Onlar Osmanlı sultanından çoxlu xələt və hədiyyə aldılar.<ref>Qarabağlı Mirzə Camal Cavanşir. Qarabağ tarixi. Qarabağnamələr, I kitab, Bakı, Yazıçı, 1989, s.125.</ref>

Dağıstanlıların Kartli-Kaxetiyaya hücumu İrəvan xanlığına da öz təsirini göstərmişdi. Yerli əhalinin bir hissəsi [[İrəvan qalası]]<nowiki/>na sığınmış, digər hissəsi isə Qars paşalığına köç etməyə başlamışdı. Bu da Ahalsıx hakimi ilə İrəvan xanı arasında düşmənçiliyə səbəb oldu. Ahalsıx hakimi Süleyman paşa Dağıstan qoşununa arxalanaraq, Məhəmməd xana təzyiq göstərməyə başladı. O, İrəvan hakimini hədələyərək köç etmiş [[Pəmbək mahalı|pəmbək]]<nowiki/>lilərə məxsus əmlakın ona verilməsini tələb etdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.101.</ref> Məhəmməd xan onun tələbini qəbul etmədi, bütün qaçqınları əmlakları ilə birlikdə öz himayəsinə aldı.<ref>Qarabağlı Mirzə Camal Cavanşir. Qarabağ tarixi. Qarabağnamələr, I kitab,s.145.</ref>

Dağıstan qoşunlarının yürüşünün xanlıq üçün ağır nəticə verəcəyini başa düşən Məhəmməd xan Ümmə xan və Süleyman paşa ilə əlaqə yaradaraq yaxın adamını məktub və qiymətli hədiyyələrlə Ahalsıxa göndərdi. İrəvan hakiminin bu tədbirləri müəyyən qədər müvəffəqiyyətli oldu və xanlığı güclü dağıntıdan xilas etdi. Qışı Ahalsıxda istirahət edən Ümmə xan [[1786]]-cı il aprelin 25-də 7.000 nəfərlik qoşunla [[Arpaçay (çay)|Arpa çayı]]<nowiki/>nı keçərək İrəvan xanlığı ərazisinə daxil oldu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.102.</ref> Ümmə xanın qoşunu İrəvan ərazisində çox ləngimədi. Dağıstan qoşunu [[Abaran mahalı|Abaran]]<nowiki/>dan keçib, Göyçə gölünün sahilini dolanmaqla Gəncə istiqamətində hərəkət etdi. <ref>Богданова Н.Г. Аграрные отношения в. Азербайджане в

1786-cı ildən Məhəmməd xanın II İrakli ilə yenidən yaxınlaşması [[Qaradağ xanlığı|Qarabağ xanlı]]ğı ilə İrəvan xanlığı arasında əlaqələrin yenidən pisləşməsinə gətirib çıxardı. 1786 ilin oktyabrında İbrahimxəlil xan İrəvana 3 min nəfərlik qoşun göndərərək, yerli əhalini Qarabağa köçürməyə cəhd etdi. Hücumdan xəbər tutan sərhəd kəndlərinin əhalisi əlçatmaz yerlərə çəkilərək İbrahimxəlil xanın orduusuna müqavimət göstərməyə başladı. Əlavə olaraq Məhəmməd xan da İbrahimxəlil xanın qüvvələrinə qarşı qoşun göndərdi. Müqavimətlə üzləşən İbrahimxəlil xanın qüvvələri geri çəkildilər.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.103.</ref> Bu səbəbdən [[1787]]-ci ildə [[Naxçıvanqala|Naxçıvan]]<nowiki/>da Qarabağ xanlığı ilə [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya]] arasındakı döyüşlərdə İrəvan xanlığı II İraklinin tərəfindən çıxış etdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.104.</ref>

1789-cu Məhəmməd xan güclü qoşun toplayaraq İshaq paşanın üzərinə hücuma keçdi. İshaq paşanın ordusu döyüşdə məğlub edildi və [[Yeni Bəyazid qəzası|Bəyazid qalası]]<nowiki/>na çəkilməyə məcbur oldu.<ref>Qüdsi Məhəmməd Müslüm. İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları.s.130.</ref> [[1789]]-cu ilin payızında [[Ərzurum ili|Ərzurum]] hakimi [[Abdulla Paşa Canızadə|Abdulla paşa]]<nowiki/>nın vasitəçiliyi ilə Məhəmməd xanla İshaq paşa arasında sülh müqaviləsi bağlandı.<ref>Qüdsi Məhəmməd Müslüm. İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları.s.132-133.</ref>

Məhəmməd xan Bəyazid paşası ilə sülh müqaviləsi bağladıqdan sonra [[Xoy xanlığı|Xoy xanlığ]]ı ilə müharibəyə başladı. Buna səbəb [[Məhəmməd xan Ziyadoğlu-Qacar|Məhəmməd xan]]<nowiki/>la Bəyazid paşası arasında döyüşlər gedərkən, Xoy hakimi [[Hüseyn xan Dwnbuli|Hüseyn xan]]ın İsaq paşaya gizli kömək etməsi olmuşdu. Naxçıvan hakimi Kəlbəli xan bu əməliyyatda ona hərbi yardım göstərdi. Hazırlıq başa çatdıqdan sonra 1790-cı il mayın 10-da Məhəmməd xan və müttəfiqi Kəlbəli xan Xoy şəhərinə hücum etdilər. Müqavimət göstərə bilməyən Hüseyn xan vaxtı ilə İrəvandan göndərilmiş xəracı geri qaytarmaqla sülh təklifi etdi. Bu təklif qəbul edildi və tərəflər arasında sülh imzalandı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.109.</ref>

[[Ağa Məhəmməd şah Qacar|Ağa Məhəmməd xan Qacar]]ın [[Cənubi Qafqaz]]<nowiki/>a ilk yürüşü [[1795]]-ci ilin yayında baş tutdu. O, 1795-ci ilin iyununda 85 minlik qoşunla üç istiqamətdə – İrəvan, [[Talış xanlığı|Lənkaran]]-[[Muğan (tarixi ərazi)|Muğan]] və Qarabağ istiqamətində şimala doğru yürüşə başladı.<ref>Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə. Qarabağnamələr, I kitab.s.50-51.</ref> Ağa Məhəmməd xan qardaşları Əliqulu xan və [[Cəfərqulu xan Qovanlı-Qacar|Cəfərqulu xan]]ın başçılığı ilə 20 min nəfərlik qoşunu İrəvana doğru göndərdi. <ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.116.</ref>

1795-ci il iyulun ortalarında Əliqulu xanın qüvvələri İrəvan qalasının yaxınlığında yerləşən Çarbağı adlanan yerdə düşərgə saldılar. İrəvan qalası Qacar qoşunu tərəfindən mühasirəyə alındı. Məhəmməd xan 35 gün müqavimət göstərdikdən sonra təslim oldu və sülh təklif etdi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.35.</ref><ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.90.</ref> İrəvan xanı Ağa Məhəmməd xana bac verəcəyini, lazım olduqda qoşunla kömək edəcəyini vəd edərək, arvad və oğlanlarından birini ona girov göndərdi. Sülh bağlandıqdan sonra [[Əliqulu xan Qacar|Əliqulu xan]] İrəvanda dayanmadı. O, girovları götürərək avqustun 28-də [[Gəncə xanlığı|Gəncə]]<nowiki/>də olan Ağa Məhəmməd xanın yanına getdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.118.</ref>

Ağa Məhəmməd xan [[Tbilisi|Tiflis]]<nowiki/>i işğal etdikdən sonra İrəvan və Gəncə xanlarının xeyrinə bir neçə göstəriş verdi. Onun əmrinə görə, [[Pəmbək (Göyçə)|Pəmbək]] və [[Borçalı]] sultanlıqları İrəvana, [[Şəmşəddil sultanlığı|Qazax və Şəmşəddil sultanlıqları]] isə Gəncəyə itaət etməli idi. Məhəmməd xan vəziyyətdən istifadə edərək Pəmbək və Borçalı əhalisinə xəbər göndərib tabe olmalarını tələb etdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.120.</ref>

Ağa Məhəmməd xanın Cənubi Qafqaza yürüşü və rəsmən Rusiyanın himayəsində olan gürcü çarlığına hücumu Rusiyanın regiondakı maraqlarına və nüfuzuna ağır zərbə vurmuşdu. Odur ki, Rusiya regionda öz qəsbkarlıq siyasətini həyata keçirmək üçün bəhanə axtarırdı. Buna görə də fürsətdən istifadə edən Rusiya imperatriçası [[II Yekaterina]] 30 minlik bir korpusu qraf [[Valerian Zubov|V.Zubov]]<nowiki/>un başçılığı ilə Cənubi Qafqaza, [[Azərbaycan]]<nowiki/>a göndərdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.184.</ref><ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.120.</ref>

по 1803 г.г. , c.2, s.403-404.</ref> Lakin çar [[I Pavel|I Pavelin]] qoşunları Cənubi Qafqazdan çəkməsindən sonra bu plan boşa çıxdı və [[1796]]-cı ildə noyabrın 6-da Ağa Məhəmməd xan Qacar İrəvan və Naxçıvan xanlarını hüzuruna çağıraraq [[Tehran]]<nowiki/>da həbs etdirdi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.122-123.</ref><ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”.s.72.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.122.</ref>

по 1803 г.г. , c.2, s.431.</ref><ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.123.</ref> [[Qacarlar|Qacarlar dövləti]]<nowiki/>nə sədaqətini saxlaması şərtilə, Məhəmməd xanı həbsdən azad edib İrəvana göndərdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.124.</ref> Lakin Məhəmməd xan Qacarların müti vassalı olmadı. Əksinə, xoylu [[Cəfərqulu xan Xoyski|Cəfərqulu xan]]<nowiki/>la birləşərək yeni şaha tabe olmaqdan imtina etdi. Lakin onlar şahzadə Abbas Mirzənin və sərdar Süleymanın başçılıq etdiyi Qacar qoşunu tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldılar. Bundan bir neçə il sonra Abbas Mirzə İrəvan xanlığına hücum edərək İrəvan qalasını 40 günlük mühasirədə saxladı. Bu müddətdə ətraf kəndlər çapılıb-talandı. Nəticədə Məhəmməd xan Abbas Mirzəyə təzminat və sədaqət əlaməti olaraq girovlar verməyə məcbur oldu.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.185.</ref>

Bölgədəki qarışıqlıqlardan istifadə edən Qars hakimi [[Məhəmməd paşa]] İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarına düşmən olan qüvvələrlə birləşərək tez-tez bu xanlıqların sərhəd ərazilərinə qarət məqsədilə hücumlar təşkil edirdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.138.</ref> [[1802]]-ci ilin mayında naxçıvanlı Kəlbəli xan, onun qardaşı [[Abbasqulu xan Kəngərli|Abbasqulu xan]] və İrəvan xanının birləşmiş qüvvələri [[Qars vilayəti|Qars əyaləti]]<nowiki/>nə hücum və qarət məqsədilə [[Pəmbək (Göyçə)|Pəmbək]] və Qars paşalığı istiqamətində hərəkət etdilər.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.127.</ref> Məhəmməd paşanı cəzalandırmaq məqsədilə İrəvan qoşunu Kəlbəli xanın başçılığı ilə Qars ərazisinə daxil olaraq onun bir hissəsini tutdu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.139.</ref> Qarslı Məhəmməd paşa kömək üçün rus generalı Knorinqə müraciət etdi. Knorinq Pəmbəkdəki rus qoşunlarının komandanına Qarsla olan sərhəd xəttinin lap yaxınlığında Qars paşasının qüvvələri ilə birləşməyi və xanlıqların birləşmiş qüvvələrinə zərbə endirməyi tapşırdı. 1802-ci ilin iyununda [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]]<nowiki/>nın və Qars paşasının birləşmiş qüvvələri irəvanlı Məhəmməd xanla naxçıvanlı Kəlbəlı xanı məğlubiyyətə uğratdılar.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.186.</ref>

[[1802]]-ci il sentyabrın 12-də [[Georgiyevsk müqaviləsi (1802)|Georgiyevskidə bağlanan müqaviləyə]] əsasən [[Gürcüstan|Şərqi Gürcüstan]]ın ([[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya]]) rəsmi surətdə Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında çar manifesti elan olundu.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.125.</ref> Manifestə görə [[Qafqaz]]<nowiki/>dakı rus qoşunlarının baş komandanı və mülki hakim tərəfindən idarə olunan [[Tiflis quberniyası]] yaradıldı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.136.</ref> Azərbaycanın Kartli-Kaxetiya çarlığının vassal asıllığında olan Borçalı, Qazax, Şəmşəddil sultanlıqları ilə bərabər, Pəmbək və Şörəyel də Tiflis quberniyasının tərkibində qeyri-qanuni olaraq Rusiyanın tərkibinə daxil edildilər.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.136.</ref>

İrəvan xanı Rusiyanın təcavüzkar siyasətinə qarşı daha qətiyyətlə çıxış edərək pəmbəkliləri işğalçılara boyun əyməməyə çağırdı və onlara təklif etdi ki, rus qoşunlarının işğal etdikləri əraziləri tərk edib İrəvana köçsünlər. İrəvan xanının müraciəti ilə 600 pəmbəkli öz kəndlərini tərk edərək İrəvana pənah gətirdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.193.</ref> Belə ki, bu zaman xüsusi olaraq İrəvandan Tiflisə gəlmiş [[Üçkilsə|Üçkilsə monastırı]]<nowiki/>nın arxiyepiskopu Qriqori buradakı rus ordusunun komandanlığına, o cümlədən mənşəcə [[Ermənilər|erməni]] olan [[Mixail Lazaryev|İ.P.Lazaryev]]ə kəşfiyyat xarakterli məlumatlar verir və onları inandırmağa çalışırdı ki, İrəvan və Naxçıvan xanlarına inanmasınlar, çünki ''"...İrəvan xanı [[ruslar]]<nowiki/>a yalnız zahirən meyil göstərir, daxilən onlara nifrət bəsləyir və ...İrəvan xanı naxçıvanlı Kəlbəli xana arxalanaraq Pəmbək mahalını Rusiyanın təbəəliyindən çıxarmaq istəyir"''. İ.P.Lazaryev Pəmbək mahalına yeni-yeni qoşun hissələri göndərdi və demək olar ki, bütün əhalini geri qaytardı. Bu hadisədən sonra Pəmbək bəylərinin bir hissəsi yenə də Rusiyaya tabe olmayıb İrəvana qaçdılar.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.193-194.</ref>

Kartli-Kaxetiya çarlığı Rusiyaya birləşdirildikdən sonra bölgəni narazılıqlar və həyəcanlar bürümüşdü. Bu qarışıqlığı yatırmaqda aciz qalan baş komandan [[Karl Knorrinq|K.F.Knorrinqi]]<nowiki/>n siyasəti çar [[I Aleksandr]]ın da narazılığına səbəb olmuşdu. Buna görə də, çarın fərmanına əsasən [[1802]]-ci il sentyabrın 8-də K.F.Knorrinqin yerinə [[Pavel Sisianov|P.D.Sisianov]] [[Qafqaz]]<nowiki/>dakı rus qoşunlarının baş komandan təyin edildi.<ref>Ибрагимбейли Х. Россия и Азербайджан в первой трети XIX века (из военно-политической истории).s.60.</ref>

Məhəmməd xanın Pavel Sisianovun tələblərini yerinə yetirmməməsi tərəflər arasındakı ziddiyyətləri dərinləşdirdi. Beləliklə, 1804-cü ilin mayında rus qoşunları Sisianovun komandanlığı altında İrəvan xanlığının sərhədlərinə yaxınlaşdılar. Rus komandanlığının bu yürüşdə əsas məqsədi [[Qacarlar|Qacar qoşunları]]<nowiki/>nı [[Cənubi Qafqaz]]<nowiki/>a, o cümlədən də Azərbaycanın şimalına buraxmamaq, mühüm hərbi-strateji əhəmiyyətə malik olan İrəvan xanlığını ələ keçirmək idi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.135.</ref> Sisianov İrəvan yürüşünü uğurla başa çatdırmaq üçün mərkəzdən daha 4 alay və 100.000 rubl gümüş pul tələb etdi. Bu qüvvələrlə o, nəinki İrəvanı, hətta Naxçıvan və Şuşanı almağı, Kür-Araz boyu həyata keçiriləcək işğal planının bir hissəsini bu kampaniyada başa çatdıracağını vəd edirdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.198.</ref>

İrəvan xanlığı barədə eyni hərbi hazırlıq Qacarlar da aparırırdılar. Qacar hakim dairələri elə düşünürdülər ki, İrəvan xanlığına sahib olduqdan sonra, onlar asanlıqla Gürcüstana qoşun çəkərək rusları oradan qovub, Cənubi Qafqazı ələ keçirmək üçün özlərinə əlverişli zəmin yarada bilərlər. Bu məqsədlə təcili surətdə 20.000-lik qoşun hazırlandı. [[Fətəli şah Qacar|Fətəli şah]] orduya başçılığı öz oğlu və vəliəhdi [[Abbas Mirzə]]<nowiki/>yə həvalə etdi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.136.</ref>

Rusiyanın [[Cənubi Qafqaz]]<nowiki/>da fəallaşmasına biganə qala bilməyən Qacarlar rus qoşunlarının həmin bölgəni tərk etmələrini tələb etdilər. Təbiidir ki, Rusiya İranın belə tələbinə əməl edə bilməzdi. Beləliklə, 1804-cü il iyun ayının 10-da Qacarlarla Rusiya arasındakı diplomatik münasibətlər pozuldu və birinci Rusiya – İran müharibəsi başlandı.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.137.</ref> [[Gümrü]]<nowiki/>də möhkəmlənən rus qoşunları iyunun 15-də oradan Üçkilsəyə doğru hərəkət etdilər.<ref>Дубровин Н. Закавказье от 1803-1806 года. s.313-314.</ref> [[Üçkilsə rayonu|Üçkilsə]]<nowiki/>ni və [[Qəmərli rayonu|Qəmərli]]<nowiki/>ni böyük çətinliklə ələ keçirən rus qoşunları iyulun 2-də, sübh çağı İrəvan qalasını mühasirəyə aldılar. [[İrəvan qalası]] 7 min döyüşçü və 60 topla müdafiə edilirdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.200.</ref>

[[1804]]-cü il iyunun 20-də səhər tezdən Abbas Mirzənin komandanlığı altında 12 minlik şah qoşunu rus qoşunları üzərinə həlledici hücuma keçdi. Üçmüəzzin kilsəsi uğrunda döyüş başladı. Beş gün davam edən döyüş nəticəsində rus qoşunu çox pis vəziyyətə düşdü. [[Rus artilleriyası]]<nowiki/>ndan ehtiyat edən şah qoşunu qəfil və gözlənilməz hücum taktikası seçərək rus qoşununu ərzaq və susuz qoymuşdu. Onlar hücum edərək bir neçə alayın çadırını, yük və ərzaq arabalarını özləri ilə aparmışdılar. Üçmüəzzin kilsəsini tuta bilməyəcəyinə əmin olan P.D.Sisianov iyunun 26-da oranı tərk edərək [[İrəvan şəhəri]]<nowiki/>nə doğru hərəkət etdi. Kilsə uğrunda döyüş rus qoşununa çox baha başa gəldi. Bu döyüşdə onlardan 51 öldürülmüş, 104 nəfər yaralanmış və şah qoşunu tərəfindən xeyli rus əsgəri və zabiti əsir kimi ələ keçirilmişdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.157.</ref>

Həmin il sentyabrın 1-də Sisianov axırıncı dəfə [[Məhəmməd xan Ziyadoğlu-Qacar|Məhəmməd xan]]<nowiki/>dan İrəvan qalasını təhvil verməsini tələb etdi. Onun bu müraciətinə ertəsi gün Məhəmməd xan yenidən rədd cavabı verdi. Yalnız bundan sonra - sentyabrın 3-də rus qoşunlarının geri çəkilməsi barədə əmr verildi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.203.</ref>

Rus qoşunu İrəvan xanlığını tərk etdikdən sonra Abbas Mirzə İrəvan qalasına gəldi. O, İrəvan qalasını ziyarət etdikdən sonra, Məhəmməd xanı və onun yaxın adamlarını düşərgə saldığı [[Söyüdlü (Şörəyel)|Söyüdlü kəndi]]<nowiki/>nə, səhərisi günü təşkil ediləcək ziyafətə dəvət etdi. Məhəmməd xan bir qədər tərəddüd etdikdən sonra ziyafətdə iştirak etmək qərarına gəldi. Ziyafətdə iştirak edən şah onu yenidən İrəvana hakim təyin etdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.166.</ref>

[[1807]]-[[1808]]-ci illərdə [[Cənubi Qafqaz]]ı güzəştə getmək istəməyən Qacarlar İranı Rusiyanın sülh təklifini qəbul etmədi. Rus qoşunları bundan bir bəhanə kimi istifadə edərək 1808-ci ildə İrəvan istiqamətində yenidən - ikinci dəfə hücuma keçdilər.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.205.</ref> 1808-ci il sentyabrın əvvəllərində [[İvan Qudoviç|Qudoviç]] [[Pəmbək (Göyçə)|Pəmbək]]<nowiki/>dən çıxaraq altı minlik qoşun və 12 top ilə İrəvan istiqamətində hərəkət etdi. Bu yürüşdə rus qoşunlarının tərkibində 500 nəfərdən ibarət erməni süvariləri də iştirak edirdilər.<ref name="Fuad Əliyev">Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.154.

</ref> Rus qoşunlarının gec-tez xanlığa yenidən yürüş edəcəyini hiss edən irəvanlı Hüseynqulu xan müəyyən müdafiə tədbirləri görə bilmişdi. O, İrəvanda hakimiyyətə gələn kimi, qalanın müdafiəsini gücləndirərək, [[Zəngi çayı]]<nowiki/>ndan başlayan və qalanın ətrafını əhatə edən xəndəyi daha da dərinləşdirmiş və qala qarnizonunun tərkibini artırmışdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.178.</ref> Həmçinin 1807-ci ildə bağlanmış [[Fransa-İran müqaviləsi (1807)|Fransa - Qacar müqaviləsinə]] görə,<ref>[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Treaty_of_Finkenstein_1807.jpg '''Finkenşteyn müqaviləsi''' ''sənədin əsli'']</ref> Fransadan İrana general Qardanın başçılığı ilə bir dəstə mühəndis gətirilmişdi. İrəvanın strateji əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, onların bir hissəsi şahın xahişi ilə İrəvana aparıldılar və qalanın müdafiəsini möhkəmləndirməyə başladılar.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.205.</ref> Bunun şahidi olan qraf Qudoviç yazırdı:{{Sitat|İrəvan qalası Avropa hərbi qaydaları üzrə möhkəmləndirilib, onun iki divarı, xəndəyi və torpaqdan düzəldilmiş səddi vardı. Təpənin üstünə əvvəllər burada yerli hərbçilər tərəfindən tətbiq edilməyən karteçlə işləyən toplar qoyulmuşdu. İrəvanlılar fuqas bombalarından istifadə edirdilər ki, bu da fransız mühəndislərinin fəaliyyətinin bəhrəsidir.<ref>Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г.г.s.254.</ref>}}

Bu qələbədən sonra Qudoviç bir neçə dəfə İrəvan sərdarının qardaşı Həsən xana təklif etdi ki, qalanı [[ruslar]]<nowiki/>a təhvil versin, lakin hər dəfə rədd cavabı aldı. Qudoviçin təkliflərinə cavab olaraq Həsən xan qalanın müdafiə qabiliyyətini daha da möhkəmləndirdi.<ref name="Urfan Həsənov.">Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.155.</ref>

Hüseynqulu xanın məğlub olduqunu eşidən [[Fətəli şah Qacar|Fətəli şah]] Fərəculla xanın başçılığı ilə 5 min nəfərlik qoşunu irəvanlıların köməyinə göndərdi. Vəziyyət rus qoşunu üçün qorxulu xarakter aldı. Qraf Qudoviç bu təhlükənin qarşısını almaq üçün general [[mayor Portnyagin]]<nowiki/>i əlavə qoşunla Xanı təqib edən Podlutskinin dəstəsinə köməyə göndərdi. Qoşuna ümumi rəhbərlik etməyi Portnyaginə tapşırıldı. Lakin rus qoşunu İrəvan hakimini açıq döyüşə cəlb edə bilmədi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.182.</ref>

Qudoviçin əmrinə uyğun olaraq İrəvan ərazisini ümumi mühasirəyə almaq üçün strateji cəhətdən əhəmiyyətli olan [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] ərazisinə hücum təşkil edildi.[[1808]]-ci ilin oktyabrın 28-də Naxçıvanda [[Qarababa (Şahbuz)|Qarababa]] (və yaxud Qaradibi) kəndində polkovniklər Lisaneviçin və Kotlyarevskinin komandanlığı altında olan rus qoşununun ön dəstəsi ilə [[Abbas Mirzə|Abbas mirzə]]<nowiki/>nin qoşunu arasında döyüş baş verdi. Bu döyüşdə [[Qacarlar|şah qoşunu]] məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildi. Noyabrın 1-də Naxçıvan hakiminin oğlu Şıxəli bəyin köməkliyi ilə rus qoşunu Naxçıvanı döyüşsüz işğal etdi.<ref name="Urfan Həsənov."/>

Mühasirənin uzanması, soyuqların düşməsi və ərzaq çatışmazlığı rus qoşunlarının vəziyyətini getdikcə ağırlaşdırırdı. Nəhayət, Qudoviç qalanı hücumla ələ keçirməyi qərara aldı. [[İrəvan qalası]]<nowiki/>na hücum 1808-ci il noyabrın 17-si səhər saat 5-ə təyin edildi. Rus qoşunları beş kalona bölündü. Dörd kalon müxtəlif istiqamətlərdən hücum etməli, beşinci kalon isə ehtiyatda dayanmalı idi. İrəvan qalasına hücum edən qoşunların sayı 3-4 min nəfər idi. Lakin onlar irəvanlıların ciddi müqavimətinə rast gəldilər. Hücum başlanan kimi irəvanlılar top atəşləri ilə rusları geri oturtdular.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.208.</ref> Rus qoşunlarının düzəltdiyi nərdivanlar qalaya daxil olmağa kifayət etmədi. Nəhayət, 1000 nəfərə yaxın itki verən rus qoşunları hücumu dayandırmağa məcbur oldular.<ref>Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г.г.c.3, səh.390</ref>

Hücumun boşa çıxması rusları bərk ruhdan salmışdı və həmçinin ərzaq ehtiyatı da tükənmək üzrəydi. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Qudoviç İrəvandan geri çəkilməyə məcbur oldu. Noyabrın 30-da səhər tezdən rus qoşunu İrəvanın mühasirəsindən əl çəkərək geri qayıtdı. [[İvan Qudoviç|Qraf Qudoviç]] geri çəkilərkən general mayor Nebolsinə Naxçıvandan [[Gəncə xanlığı|Gəncə]]<nowiki/>yə geri çəkilməsi haqqında göstəriş verdi. Naxçıvanda möhkəmlənmiş rus qoşunu da dekabrın 1-də oranı tərk etdi.<ref>Потто В. Утверждение русского владычества на Кавказе.s.305.</ref>

İkinci İrəvan yürüşündə rus qoşunlarının məğlubiyyəti qraf Qudoviçin baş komandan vəzifəsindən istefa verməsinə səbəb oldu. [[1809]]-cu ilin fevralın 14-də çarın fərmanına əsasən, general [[Aleksandr Tormasov|A.P.Tormosov]] [[Qafqaz]]<nowiki/>da rus qoşunlarının baş komandanı təyin olundu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.185.</ref>

[[Qacarlar|Qacar İranı]] ilə müharibədə olan Rusiya üçün eyni zamanda, [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı Türkiyəsi]] ilə savaşmaq çox ağır idi. Odur ki, Rusiya höküməti ilk növbədə Qacar höküməti ilə saziş bağlamağı qərara aldı. Danışıqların [[Əsgəran qalası]]<nowiki/>nda aparılması müəyyən edildi. Bir neçə gün davam edən danışıqlar heç bir nəticə vermədi. Beləki Qacarlar sülhün şərtləri ilə razılaşmayaraq [[Cənubi Qafqaz]]ın onlara təhvil verilməsini istəyirdilər. Lakin [[1810]] -cu ildə bərpa olunan hərbi əməliyyatlar nəticəsində rus qoşunlarının qələbəsi Qacarları yenidən danışıqlara qaytardı.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.157.</ref>

Beləliklə [[1813]]-cü ildə tərəflər arasında [[Gülüstan müqaviləsi]]<nowiki/>nin bağlanması ilə döyüşlərin birinci mərhələsi başa çatdı. Müqaviləyə görə, [[Araz çayı|Araz]]ın şimalındakı vilayətlərin çoxu Rusiya imperiyasına birləşdirildi. İrəvan və Naxçıvan isə Qacarların əlində qaldı.<ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”. s.77-78.</ref>

Bunun ardınca şah hökuməti ilə danışıqlar aparmaq üçün [[Tehran]]<nowiki/>a yola düşən baş komandan [[Aleksandr Tormasov|A.P.Tormosov]],[[1817]]-ci il iyulun 31-dən avqustun 3-ə qədər şahın qəbulunda oldu. Lakin tərəflər arasında bu məsələdə heç bir razılıq əldə olunmadı. [[1823]] və [[1825]]-ci illərdəki sərhəd xəttinin müəyyənləşdirilməsi üçün olan tədbirlər də heç bir nəticə vermədi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.200-202.</ref> Bundan əlavə, [[1826]]-cı ilin yazında iki piyada rus alayı Mirək kəndinə hücum edərək onu işğal etdi və burada hərbi istehkam xətti qurmağa başladı. Bu hadisə tərəflər arasında münasibətləri daha da gərginləşdirdi. Hər iki dövlət arasında mübahisəli torpaq məsələsini həll etmək üçün Rusiya Qacar sarayına knyaz [[Aleksandr Menşikov|Menşikov]]<nowiki/>un başçılığı ilə xüsusi heyət göndərmişdi. Lakin Menşikovun missiyası da heç bir nəticə vermədi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.206-207.</ref>

Beləliklə, [[1826]]-cı il iyulun 19-da [[Rusiya-İran müharibəsi (1826-1828)|İkinci Rusiya - Qacar müharibəsi]] başlandı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.208.</ref> 1826-cı il iyulun 16-da sərdar [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan]]ın atlıları və Qacarlardan da bir dəstə əsgər İrəvan tərəfdən Rus qoşunlarına hücuma keçdilər. Hüseynqulu xanın başçılığı ilə 5 min nəfərlik İrəvan qoşunu Mirək kəndində yerləşən rus gözətçi məntəqəsinə hücum etdi. Qəfil hücum knyaz Sevarsamidzeni çıxılmaz vəziyyətə saldı. O, tabeliyində olan dəstə ilə [[Gümrü]]<nowiki/>yə geri çəkilməyə məcbur qaldı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.209.</ref> Qardaşı [[Həsən xan Qacar|Həsən xanı]]<nowiki/>n qüvvələri isə [[Şörəyel mahalı|Şörəyel]]ə daxil oldular. Rusiya qoşunlarının işğal etdikləri Balıqçay, Sadağaçay, [[Qarakilsə (Abaran)|Qarakilsə]] və başqa keşikçi məntəqələri darmadağın edildi. Həsən xanın qoşunları Gümrü yolunu nəzarətə götürdülər. Beləliklə, qısa müddət ərzində [[Pəmbək (Göyçə)|Pəmbək]] və [[Şörəyel mahalı|Şörəyel]] Rusiya ordusundan təmizləndi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.220.</ref> Mirzə Adıgözəl bəy yazır: ''"Knyaz Səvirzə Mirzə (Seversamidze) Pəmbək və Şörəyeldən çıxdıqdan sonra Hüseyn xan və Həsən xan İrəvan tərəfindən gəlib Rusiya hökumətinə aid dam-daşı yıxıb od vurdular".''<ref>Qarabağnamələr, I kitab.s.81-82</ref>

Lakin Hüseynqulu xan bu qələbəni axıra çatdıra bilmədi. Belə ki, İrəvan hakimi [[Göyçə mahalı|Göyçə]] ətrafında dayanaraq, Abbas Mirzəni gözləməyə başladı. Şahzadə [[Gəncə xanlığı|Gəncə]]<nowiki/>ni geri alacağı təqdirdə Hüseynqulu xan qoşunu onunla birləşərək, [[Tbilisi|Tiflis]]ə yürüş etməli idi. Göyçə ətrafında şah qoşununu gözləmək xanın ciddi bir səhvi idi. Digər tərəfdən, rus gözətçi məntəqələrini mühasirəyə alan ayrı-ayrı İrəvan qoşunu arasında əlaqə yox idi. Bundan istifadə edən rus dəstələri ciddi itkilərə baxmayaraq birləşə bildilər.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.211.</ref>

Müharibənin ilk günlərində Qacar ordusu [[Şimali Azərbaycan]]ın içərilərinə, hətta [[Şəmkir]]ə qədər gəlib çıxsa da rus döyüşçülərinin güclü təzyiqi altında tezliklə geri çəkilməyə məcbur oldu. [[1827]]-ci ilin əvvəli üçün, demək olar ki, [[Azərbaycan xanlıqları|Şimali Azərbaycanın bütün əyalətləri]]<nowiki/>ndə rus ordusu üstünlüyü ələ aldı.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.161.</ref>

1827-ci ilin aprelin əvvəllərində [[İvan Paskeviç|Paskeviç]]<nowiki/>in əmri ilə rus qoşunlarının ön dəstəsi general-adyutant K.X.Benkendorfun komandanlığı altında erməni arxiyepiskopu Nersesin müşayiəti ilə Borçalıdan İrəvana doğru hərəkət etdi. Beləliklə, rus qoşunları İrəvan xanlığına növbəti genişmiqyaslı yürüşə başladılar.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.217.</ref> Aprelin 13-də heç bir müqavimətə rast gəlməyən rus qoşunu [[Üçkilsə rayonu|Üçmüəzzin kilsəsi]]<nowiki/>nə gəlib çatdı. Lakin əvvəlki yürüşlərdə olduğu kimi yenə də rus qoşununda ərzaq çatışmazlığı başladı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.222-223.</ref>

K.X.Benkendorf 1827-ci il aprelin 16-da səhər 5 alay və 4 topla [[Sərdarabad qalası]]<nowiki/>na doğru hərəkət etdi. Sərdarabad qalasından 10 verst aralı Həsən xan 1000 nəfərlik süvari dəstəsi ilə rusların ön dəstəsinə hücum etdi. Döyüş nəticəsində xanın dəstəsi məğlub olaraq qalaya doğru geri cəkildi. Bu döyüşdə irəvanlılardan 100 nəfər ölən və yaralanan olmuş, İsmayıl xan və Hüseyn ağanın qardaşı oğlu [[ruslar]]<nowiki/>a əsir düşmüşdü.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.217.</ref> Həsən xanın dəstəsini məğlub etsə də qala mühasirəsi zamanı ciddi müqavimətə rast gələn rus ordusu geri çəkildi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.224.</ref>

Aclıq problemini isə müvəqqəti həll edən general-adyutant K.X.Benkendorfun dəstəsi yenidən [[İrəvan qalası|İrəvan qalas]]ına hücum etməyi qərara aldı. Qalanı mühasirə etmək niyyətində olan rus qoşunu müxtəlif dəstələrə bölünüb aprelin 24-də [[Zəngi çayı]]<nowiki/>nı keçərək cənubi-şərq istiqamətində yürüşə başladı. Hüseynqulu xan rus qoşunlarının irəlilədiyini görərək qalanın cənub və şərq qapıları tərəfində yerləşən bağları əldə saxlamaq üçün piyada və süvarilərdən ibarət iki dəstəni oraya göndərdi. Döyüş nəticəsində İrəvan qoşunu bağlardan geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Məğlub olmuş piyada qoşun yenidən İrəvan qalasına sığındı, süvarilər isə Naxçıvan yolu ilə geri çəkildilər.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.222.</ref><ref>Щербатов. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич, его жизнъ и деятелъность.s.256.</ref>

1827-ci il mayın 12-də general Paskeviçin özü də başçılıq etdiyi qoşun hissələri və ona qoşulmuş [[Ermənilər|erməni]] və [[Gürcülər|gürcü]] dəstələrinin müşayiəti ilə də İrəvan istiqamətində hərəkətə başladı. Paskeviçin ardınca imperator [[I Nikolay]]ın razılığı ilə təşkil edilən ilk erməni atlı alayı mayın 17-də İrəvan xanlığının ərazisinə doğru hərəkət etdi. İrəvan sərhədlərində onların sayı 1000 nəfərə çatırdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.226.</ref> İyunun 8-də Üçkilsədən İrəvan qalasına doğru yönələn Paskeviç İrəvan qalasının ətrafına çatanda [[Benkendorf]]<nowiki/>un danışıqlar apardığını öyrəndi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.226.</ref>

İrəvan xanının köməyinə tələsən [[Abbas Mirzə|Abbas Mirzə Qacar]] öz qüvvələrini cəmləşdirib avqustun 17-də [[Uşağa döyüşü|Uşağa vuruşması]]<nowiki/>nda rus qoşunlarına ağır zərbə endirdi. [[Qacarlar|Qacar qorçu]]<nowiki/>ları [[Rusiya İmperiyası|rus soldatları]]<nowiki/>nı qəfil yaxaladılar, səhər saat 7-dən gündüz saat 4-dək davam edən qanlı döyüş Üçkilsənin 2 verstliyində başa çatdı. Döyüşdən qaçan Krasovski Üçkilsə monastırına sığındı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.234-235.</ref> Bu hadisədən xəbər tutan Paskeviç, öz qüvvələrinin bir hissəsini Krasovskiyə köməyə göndərdi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.162.</ref>

Paskeviç Qarababada knyaz [[Georgi Eristov|Eristov]]<nowiki/>un başçılığı ilə bir dəstə qoyaraq, 1827-ci il avqustun 20-də İrəvana doğru hərəkət etdi. Abbas Mirzə Qacar isə Sərdarabaddan 15 verst aralıda yerləşən [[Qaraqala (Sərdarabad)|Qaraqala qalası]]<nowiki/>na, sonra isə [[Maku]]<nowiki/>ya çəkildi. O geri çəkildikdən arxası ilə Hüseynqulu xan da qalanı qardaşına tapşıraraq ailəsi ilə bir yerdə Makuya çəkildi. Rus qoşununun əsas qüvvələri sentyabrın 5-də Üçmüəzzinə gəlib çatdılar.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.237,241.</ref><ref>Щербатов. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич, его жизнъ и деятелъность.s.309.</ref>

Sentyabrın 23-də Paskeviçin hərbi qüvvələri [[İrəvan qalası]]<nowiki/>nın 2 verstliyində<ref group="q">Verst– uzunluq ölçüsü, 1, 06 km-əbərabərdir.</ref> düşərgə saldılar. 1827-ci il sentyabrın 24-də İrəvanın rus qoşunları tərəfindən növbəti mühasirəsinə başlandı. Paskeviç həmin gün [[Muğanlı (Qəmərli)|Muğanlıtəpə]]<nowiki/>dən sağa doğru batareyalar<ref group="q">Bölük artilleriya qüvvələrində Batareya, sərhəd qüvvələrində Zastava, hava qüvvələrində Eskadrilya, dəniz qüvvələrində isə Eskadron adlanır.</ref> qurdu və bütün gecəni qalanın içərisini top atəşinə tutdu.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.166.</ref> Şəhəri ara vermədən 2 [[Batareya (silah)|batareya]] 3 gün artilleriya atəşinə tutdu. Ağır topların atəşinə davam gətirməyən qala bürcləri dağıldı. Qala müdafiəçilərini sudan məhrum etmək məqsədilə [[İvan Paskeviç|Paskeviç]]<nowiki/>in əmrilə qala divarlarının dibindəki kəhrizlər daşla dolduruldu. Eyni zamanda Paskeviç Həsən xandan qalanın təslim olunmasını tələb etdi. Lakin bu müraciətə məhəl qoymayan Həsən xan Qacar əksinə, bürcləri təmir etdirərək yeni döyüşə hazırlaşdı. Qala qarnizonu rus qoşunlarını güclü atəşə tutdu. Lakin rusların mühasirə korpusu topları şəhərə yaxınlaşdıra bildi. Növbəti təslim cavabına müsbət cavab almayan Paskeviçin əmrilə İrəvan qalasına 40 topdan 1000-dən artıq mərmi yağdırıldı. Şəhər od-alov içində yanmağa başladı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.230.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.242-243.</ref>

Top atəşinin müşaəti ilə podpolkovnik Qurko və Şepelevin dəstəsi qalanın cənub-şərq qülləsini tutdu. Həmçinin ermənilərin xəyanəti nəticəsində şəhərin qərb tərəfində yerləşən [[Təpəbaşı məscidi|Təpəbaşı]] adlanan məhəlləni tutmağa hazırlaşan ruslar [[Zəngi çayı]]<nowiki/>nı keçərək orada batareya qurdular. Məhz 6 günlük mühasirədən sonra bu hissədən qala divarları dağıdıldı və 6 qvardiya alayı şəhərə daxil ola bildi. 200-dək əyanla qaladakı məscidlərin birinə çəkilən Həsən xan Qacar müqavimət göstərməyə davam edirdi. Axşama yaxın İrəvan qalası işğalçıların əlinə keçdi. Həsən xan Qacarla bərabər qalabəyi Sübhanqulu xan, Qasım xan, Mərəndli Cəfərqulu xan, Təbrizli Əlimərdan xan, Əhərli Aslan xan, Fəthəli xan və başqaları ələ keçirildilər.Bundan əlavə, vaxtilə böyük türk sərkərdəsi və hökmdarı [[Əmir Teymur]]<nowiki/>a məxsus olmuş, dəstəyi qızıl və qiymətli daşlarla bəzədilmiş Həsən xan Qacara məxsus qiymətli qılınc da rusların əlinə keçdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.233-234.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.243-244.</ref>

İrəvan işğal olunduqdan sonra [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan]] Makudan Qacar şah sarayına getdi. [[1828]]-ci ildə Qacar höküməti Hüseynqulu xanı [[Xorasan]]<nowiki/>a göndərərək oraya hakim təyin etdi. Xorasanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışları yatıran Hüseynqulu xan, orada asayişi təmin edə bildi. [[1831]]-ci ildə vəfat etdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.256.</ref>

İrəvanın da işğalından sonra Çar qoşunları hücuma keçərək [[Cənubi Azərbaycan]] ərazisinə daxil oldular. Rus qoşununun irəliləməsi və həmçinin müqavimət üçün heçbir qüvvə olmaması [[Qacarlar|Qacar höküməti]]<nowiki/>ni sülh bağlamağa məcbur etdi. Beləliklə, 1828-ci il fevralın 10-da [[Təbriz şəhəri]]<nowiki/>nin yaxınlığındakı Türkmançay adlanan yerdə [[Türkmənçay müqaviləsi|İranla Rusiya arasında sülh müqaviləsi]] imzalandı. Müqavilənin başqa şərtləri ilə yanaşı, İrəvan və [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] xanlıqları da bütünlükdə [[Rusiya İmperiyası|Rusiya imperiyası]]<nowiki/>nın tərkibinə daxil edildilər.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.167.</ref><ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”.s.119.</ref> Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra əsirlərin dəyişdirilməsi nəticəsində Həsən xan da azad edilərək Qacar hökümətinə təhvil verildi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.246.</ref>

Ali hakimiyyət [[xan]]<nowiki/>a, yaxud sərdara məxsus idi. Hakimiyyət irsi idi və atadan-oğula və s. keçirdi. Bütün qanunvericilik, icra hakimiyyəti və məhkəmə sistemi bilavasitə xanın əlində cəmləşmişdi, daxili və xarici məsələləri ilə bağlı bütün işlər onun razılığı əsasında həyata keçirilirdi.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.450.</ref>.

Divan xan başda olmaqla yüksək vəzifəli şəxslərdən ibarət idi. Divanda mühüm, dövlət əhəmiyyətli məsələlər müzakirə olunurdu. Burada müharibə, sülh, vergi yığılması və qatı cinayətlər kimi bu və ya digər məsələlər həll edilirdi.<ref>Биберштейн М. Описание провинции, расположенных на левом берегу Каспийского моря между реками Терек и КураsКура стр.52.</ref> Divanın başçısı divanbəyi hesab olunurdu.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.491.</ref>

İrəvan bölgəsi də inzibati-ərazi quruluşu baxımından bir-birindən təbii sərhədlər olan çaylar və arxlarla ayrılan mahallara [[mahal]]<nowiki/>lar isə [[kənd]]<nowiki/>lərə bölünmüşdü. Bu inzibati-ərazi quruluşu [[Səfəvilər]]<nowiki/>dən miras qalmış, [[İrəvan qalasının işğalı|Rusiya işğalı]]<nowiki/>na qədər və bundan da bir qədər sonrayadək davam etmişdi. İrəvan bölgəsi siyasi vəziyyətdən asılı olaraq ərazi dəyişikliyinə uğrasa da, mahalların adları, adətən, dəyişilməz qalmışdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.298.</ref>

İrəvan hakimlərinin qoşunu şəxsi qvardiyadan, nizami qoşun hesab olunan sərbazlardan, [[Maaflar|maaf]]<nowiki/>lardan, elbəyilər və [[bəy]]<nowiki/>lərin dəstələrindən ibarət idi. Hakimlərin şəxsi qvardiyasını nökərlər təşkil edirdilər. Onlar ən mükəmməl dəstə və xanın şəxsi mühafizəçiləri idilər. Bu dəstəyə tüfəngçilər deyilirdi. Onların başçısı tüfəngçi ağası adlanırdı. Nökərlər hər cür vergi və mükəlləfiyyətdən azad idilər, onların məvacibi, hərbi sursatı xan divanxanası tərəfindən ödənilirdi və nökərlər yaxşı qulluğa görə tez-tez hədiyyələrlə mükafatlandırılırdılar.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.285.</ref>

[[İrəvan şəhəri]]<nowiki/>nin yerləşdiyi ərazi müxtəlif zamanlarda [[Sasanilər İmperiyası|Sasanilər]], [[Ərəb xilafəti]], [[Sacilər]], [[Şəddadilər]], [[Böyük Səlcuq sultanları|Səlcuqilər]], [[Eldənizlər]], [[Elxanilər dövləti|Elxanilər]], [[Teymurilər dövləti|Teymurilər]], [[Qaraqoyunlular|Qaraqoyunlu]], [[Ağqoyunlular|Ağqoyunlu]], [[Səfəvilər]], [[Əfşarlar (xanədanlıq)|Əfşarlar]], [[Qacarlar]] sülalələrinin tərkibinə daxil olmuşdur. İrəvan şəhərinin bir mərkəz kimi sosial-iqtisadi inkişafı isə [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi]] və İrəvan xanlığı dövrlərinə aiddir. Orta əsrlər tarixi mənbələrində şəhərin adı Rəvan və İrəvan kimi çəkilir. İrəvan şəhəri əsasən Səfəvilər dövründə inkişaf edərək böyümüşdür. İrəvan Çuxursəəd bəylərbəyliyinin mərkəzinə çəvrilərək, bəylərbəyliyin mərkəzi rolunu oynayırdı. Səfəvi-Osmanlı sərhəddi olan Çuxursəəd bəylərbəyliyi müəyyən müharibə mərhələlərində işğal edilmiş və sonra geri qaytarılmışdı.

Qədim [[İrəvan]]<nowiki/>dakı Zalıxan, yaxud şəhər məscidi (inşa edildiyi tarix məlum deyil) və Novruzəli xan məscidi (1687) bir-birinə bənzəyirdi və Göy məsciddən kiçik idi. Digər üç məscid isə XVII-XVIII əsrlərdə inşa edilmişdi. Zalıxan məscidi indiki İrəvan mehmanxanasının yaxınlığında yerləşirdi. [[İkinci dünya müharibəsi]]<nowiki/>ndən sonra məscidin təyinatı dəyişdirilmişdir. Hazırda həmin binada Rəssamlar evinin sərgi salonu yerləşir.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.128.</ref>

[[İrəvan qalası]] [[1583]]-cü ildə [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi|Çuxursəəd vilayəti]]<nowiki/>nin müvəqqəti olaraq [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]] tərkibində olduğu zaman Fərhad Paşa tərəfindən [[Zəngi çayı]]<nowiki/>nın sahilində inşa etdirilmişdir.<ref>Joseph L. Wieczynski - The Modern encyclopedia of Russian and Soviet history, Том 10, Academic International Press, 1994, Стр. 218</ref> Eni 790 m, uzunluğu 850 m olan İrəvan qalasının divarları daşdan və çiy kərpicdən ikiqat, yaxud üçqat divara malik olmuşdu. Bürclərinin sayı 17-yə çatan daxili divar daha enli və hündür idi. Bir qədər alçaq və ensiz olan bayır divar isə birincidən 15-20 sajen aralıda, ona paralel tikilmişdi. Bu divarda 60-a qədər top . Qalanın cənub, şimal, şərq hissələri dərin və enli xəndəklə əhatə olunmuşdu. Ümumiyyətlə, [[İrəvan qalası]]<nowiki/>nın 50-dən çox bürcü, 3 möhkəm dəmir darvazası vardı. Qarnizonunun sayı müxtəlif dövrlərdə 2-5 min, müharibələr dövründə isə 7 min nəfərə çatmışdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.436.</ref>

[[İrəvan]]<nowiki/>da memarlıq baxımından diqqəti cəlb edən tikililərdən bir qrupu isə [[Karvansara|karvansa]]<nowiki/>ralar idi. Karvansaralar demək olar ki, eyni qaydada tikilirdi. Şəhərdə onları iki mərtəbəli tikirdilər. Uzunluğu 8 futdan<ref group="q">1 fut-30, 479 sm-ə bərabərdir.</ref> böyük olmayan, bina boyu eninə cərgə ilə düzülən otaqlardan ibarət olan karvansaraların hündürlüyü 20 futa bərabər idi. Otaqlar pəncərəsiz idi. Gün işığı yalnız qapıdan düşürdü. Hər bir otağın qarşısında binanın ön tərəfinə açılan, günbəzşəkilli örtüklə bəzədilmiş, eni 8 və içərisi 4-5 fut olan kiçik dəhliz vardı. Bu otaqlardan əlavə, hər iki otaqdan bir eyni hündürlükdə dəhliz uzanırdı. Otaqların arxasında dəhliz formasında tikilmiş, bütün binanı əhatə edən tövlə yerləşirdi. Yuxarıda hər iki tərəfdə divara geydirilmiş, tövlələrə bitişik, geniş eyvan vardı.Həyətin ortasında içməli su ilə təmin edən, diametri 20-30, hündürlüyü 6-8 fut olan olan altı künclü hovuz yerləşirdi. Karvansaranın damı yastı idi. Buraya giriş dəhlizdən idi. Dəhlizin hər iki tərəfində adi yeməklər satan dükanlar yerləşirdi. Bu dükanlar böyük taxta qapılarla bağlanırdı.<ref name="Qarayev." /> [[İrəvan qalasının işğalı|Rus işğalı]]<nowiki/>ndan sonra İrəvanda 8 karvansara qeydə alınmışdı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.92.</ref>

Müəllimlər bütün elmləri üç əsas sahəyə bölürdülər: [[Ərəb dili|Əl-ərəbiət]], [[Şəriət|Əl-şəruə]] və Əl-hakimə. Birinci sahəyə əsasən ərəb dilinin qaydaları, tarix və "[[Quran]]"ın oxunması daxil idi. İkinci sahəyə "Quran"ın təfsiri, hadisələrin öyrənilməsi, dini hüququn əsaslarının öyrənilməsi daxil idi. Üçüncü sahəyə isə [[məntiq]]<nowiki/>in, [[riyaziyyat]]ın, [[həndəsə]] və [[astronomiya]]<nowiki/>nın, [[tibb]]<nowiki/>in və nəzəri fəlsəfənin öyrənilməsi daxil idi. İstər məktəblərdə, istərsə də mədrəsələrdə hüsnxəttə xüsusi diqqət yetirilirdi. İrəvan xanlığının ərazisində məktəb və mədrəsələrdən başqa fərdi tədris növü də mövcud idi. Xanın və yaxud sərdarın, əyanların və tacir uşaqlarının təhsili ilə onların evində ayrıca müəllimlər məşğul olurdular.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.903-904</ref>

İrəvanda aşıq məktəbləri xüsusi rola malik idilər. [[Göyçə mahalı|Göyçə]] aşıq məktəbinin tanınmış aşıqları Aşıq Allahverdini, onun şagirdi olmuş ustad [[Aşıq Alı]]<nowiki/>nı (1800-1911), onun şagirdi olmuş [[Aşıq Ələsgər|ustad Aşıq Ələsgər]]<nowiki/>i, Aşıq Məhərrəmi, Aşıq Əzizi və [[Aşıq Musa]]<nowiki/>nı qeyd etmək olar. [[Gümrü]] aşıq məktəbinin ustad aşıqlarına isə Aşıq Tüccarı, Aşıq Beymurazı və Şirəkli Həsəni göstərmək olar. İrəvan aşıq məktəbinin görkəmli simalarından [[Basarkeçər rayonu|Basarkeçər]]<nowiki/>li Aşıq Musanıda qeyd etmək olar.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.132.</ref>

İrəvanda təsviri sənət özünü qəbir daşlarının üzərindəki fiqurlar və müxtəlif yazılarla göstərir. Qəbir üstündə düz vəziyyətdə qoyulmuş bu daşlara mərhumun anadan olmasını və ölməsini bildirən yazılar, müxtəlif fiqur və naxışlar qeyd edilirdi. [[İvan Şopen]] XIX yüzilliyin 30-cu illərin əvvəllərində [[Göyçə mahalı|Göyçə]]<nowiki/>də [[Azərbaycan türkləri]]<nowiki/>nə məxsus qəbirstanlıqda müxtəlif təsvirlərlə işarələnmiş qəbirlər gördüyünü qeyd edir. Onun yazdığına görə, qəbir daşındakı at, qılınc, silah hərbiçiyə, qaban, maral, vəşhi keçi ovçuluğa, qoyun, keçi çobanlığa işarə idi.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.718.</ref>

İrəvan rəssamlıq sənətinin ən görkəmli nümayəndəsi [[Mirzə Qədim İrəvani]]<nowiki/>dir. M.Q.İrəvaninin yaratdığı rəsmlərin bir hissəsini İrəvan sərdar sarayı üçün çəkdiyi rəsmlər təşkil edir. O, XIX yüzilliyin 50-ci illərində [[Sərdar sarayı]]<nowiki/>ndakı süjetli kompazisiyaları bərpa etmiş, sarayın Güzgülü zalında bir sıra portretləri – "Fətəli şah", "Abbas Mirzə", "Hüseynqulu xan", "Sərkərdə" və s. çəkmişdir. Onun 100-dən çox rəsm əsəri olmuşdur. Bunlardan 25-i hazırda [[Bakı]]<nowiki/>da İncəsənət Muzeyində, [[Tbilisi|Tbilis]]<nowiki/>də və [[Sankt-Peterburq|Sankt-Reterburq]]<nowiki/>da saxlanılır.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.126.</ref>

İrəvan xanlığından məhsullar içərisində [[buğda]] və [[arpa]] istehsalı əsas yer tuturdu. İrəvan ətrafındakı bölgələr, [[Qırxbulaq mahalı|Qırxbulaq]], [[Sərdarabad mahalı|Sərdarabad]], [[Şörəyel mahalı|Şörəyel]], [[Pəmbək mahalı|Pəmbək]]<nowiki/>də taxıl istehsalı əsas yer tuturdu. Əkinlər əsasən yazlıq və payızlıq olurdu.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.739.</ref> [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan Qacar]]ın dövründə İrəvan xanlığında hər il 34.185 [[xalvar]]<ref group="q">[[Fars dili|Fars sözü]] olub, iki – "xar" (eşşək), və "bar" (yük) sözlərindən əmələ gəlmişdi. Xalvar həm iri çəki vahidi, həm dəsahəölçüsü idi. 1 xalvar 100 batmana bərabər idi. Təbriz batmanıilə1 xalvar 300 kq, İrəvan batmanıiləisə450 kq-a bərabər idi. Sahəvahidi kimi 1 xalvar 1, 5 desyatinəbərabərdir.</ref> buğda, 11.500 xalvar arpa istehsal olunurdu. [[Zəngibasar mahalı|Zəngibasar]] və [[Şərur-Dərələyəz qəzası|Şərur]] mahalları çəltik istehsalına görə xüsusilə fərqlənirdilər. Hər il 18.400 xalvar çəltik istehsal olunurdu.<ref name="Обозрение российских владений за Кавказом в стати-ческом">Обозрение российских владений за Кавказом в стати-ческом, этнографическом, топографическом, финансовом отноше-ниях.c.IV.s.280.</ref>

Toxuculuqla bağlı olan sənət sahələrdən biri də boyaqçılıq idi. Toxucu məmulatı üçün lazım olan iplərin, [[pambıq]] və yun parçaların rənglənməsində bu sahənin mühüm əhəmiyyəti vardı. Boyaqçılıqda [[Koşenil yastıcası|qırmız böcəyi]]<nowiki/>ndən alınan qırmızı rəngdən və müxtəlif boyaq bitkilərindən əldə edilən təbii rənglərdən istifadə olunurdu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.374.</ref>

İrəvan xanlığında gön-dəri məmulatı emal edilirdi. Bu mənada təkcə yerli gön-dəri deyil, [[Yeni Bəyazid qəzası|Bayazid]] və [[Maku xanlığı|Maku]]<nowiki/>dan gətirilən xammaldan da istifadə edilirdi. Gön-dəri məmulatları istehsalı süvari ordunun tələblərini də ödəyirdi. Bundan əlavə, İrəvan xanlığında şüşə istehsalı, sabunbişirmə, yağçəkmə və s. sənətkarlıq sahələri var idi.<ref>Еlmi redaktor: Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.65.</ref>

İrəvan şəhəri yaxınlığında yerləşən Qoğb duz mədənindən çıxarılmış duz [[Gürcüstan]]<nowiki/>a, [[İmereti|İmeretiya]]<nowiki/>ya, [[Axaltsixe|Axalsıx]]<nowiki/>a və digər ərazilərə ixrac edilirdi. Duza tələbat çox olduğundan Qoğb dağının ətəyində iki mədən fəaliyyət göstərirdi. [[Ruslar|Rus]] mənbələrinə görə [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan]]ın dövründə duz istehsalından ildə 14 min gümüş rubl dəyərində gəlir əldə edilirdi.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.827-828</ref>

İrəvandan müxtəlif karvan yolları keçirdi. Bunlardan birincisi [[Hindistan]], [[Mərkəzi Asiya]] və [[İran]]ı [[Təbriz]] və [[Naxçıvan]] vasitəsilə İrəvan xanlığına bağlayan karvan yolu idi. Bu karvan yolu "Ərzurum yolu" və ya "Bəzirgan yolu" adlanırdı. İrəvandan [[Ərzurum]]<nowiki/>a gedən digər karvan yolu Abaran və [[Alagöz dağı|Alagöz]] dağının şimal ətəyindən keçib [[Qars]]<nowiki/>a, oradan da [[Həsənqala]]<nowiki/>ya yetişir və burada ana xəttə qovuşurdu. İrəvandan [[Tbilisi|Tiflis]]ə gedən karvan yolu [[Üçkilsə]], [[Sərdarabad mahalı|Sərdarabad]], [[Hamamlı (Başkeçid)|Hamamlı]], [[Cəlaloğlu]] və [[Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti|Şulaver]]<nowiki/>dən keçirdi. Həmin yolun uzunluğu təxminən [[İrəvan]] – [[Ağstafa]] yoluna bərabər idi. İrəvan bu yol vasitəsilə [[Gəncə]] ilə əlaqə saxlayır, həm də [[Şamaxı]]<nowiki/>da [[Azərbaycan]]<nowiki/>dan [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]]<nowiki/>ya gedən baş ticarət yoluna bağlanırdı. Karvan yolları üzərində gömrük məntəqələri və rəhdarxanalar həddən artıq çox idi. Təkcə Əyilislidən Kağızmana gedən ticarət yolu üzərində altı gömrük məntəqəsi ''"vəradarxana"'' vardı.<ref name="Yaqub Mahmudov.">Еlmi redaktor: Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.66.</ref>

İrəvanın əsas ticərət yolları bunlardır: 1. Gümrü – Məsdərə - Sərdarabad – Üçkilsə - İrəvan - [[Naxçıvan]] - [[Ordubad]]; 2. Sərdarabad – [[Cəfərabad (Sərdarabad)|Cəfərağa]] - [[Yeni Bəyazid qəzası|Bayazid paşalığı]]; 3. Sərdarabad - Goğb - [[Araz çayı|Arazsahili]] ilə Kağızman - [[Ərzurum]]; 4. İrəvan – [[Qarabağ xanlığı]]<nowiki/>nın sərhədinə qədər. 5.İrəvan - Üçkilsə - Qars. Bu yol [[Qızılkilsə (Başkeçid)|Qızılkilsə]] və [[Qoşavəng]] kəndlərindən keçirdi. Xanlıqda başlıca ticarət mərkəzi İrəvan şəhəri idi. Xarici ölkələrdən gətirirən ticarət malları əsasən şəhərin anbarlarında toplanırdı.<ref name="Yaqub Mahmudov." />

İrəvan xanlığında həm daxili, həm də xarici ticarət əməliyyatlarının keçirilməsində müxtəlif pullardan istifadə olunurdu. Xanlıqda qarapul adlanan yerli mis pullar mühüm rol oynayırdı. İrəvan tüməni xanlıq dövründə ən çox işlədilən pullardan hesab olunurdu. Bazarlarda yerli pul vahidləri ilə yanaşı İran, Osmanlı, Rusiya dövlətlərində və [[Azərbaycan xanlıqları]]<nowiki/>nda kəsilmiş pullara da rast gəlinirdi. Bu pul vahidləri [[qızıl]], [[gümüş]] və misdən ibarət idi. İrəvan bazarında ticarət əməliyyatlarında tümən, sahibqran və yaxud minaltun, [[pənahabad]], [[qarapul]], şahı, [[bisti]], real, Rusiya imperialı, Hollandiya [[çervon]]<nowiki/>u, Osmanlı darülxliafı və mahmudisi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.388.</ref>

*'''Xass''' — Bu torpaqlar [[İrəvan xanlarının siyahısı|İrəvan hökmdarları]]<nowiki/>nın və onların ailə üzvlərinin şəxsi mülkiyyəti hesab olunurdu. İrəvan hökmdarları ən böyük torpaq sahibləri idilər.

*'''[[Mülk]]''' — Xüsusi mülkiyyətə məxsus mülk torpaqları azad şəkildə alqı-satqı obyekti ola bilərdi. Mülk torpaqları irsən nəsildən-nəslə keçirdi. Mülk sahibləri [[xan]]<nowiki/>a qulluq etməyə borclu deyildilər.

[[1441]]-ci ildə [[Qaraqoyunlular|Qaraqoyunlu]] hökmdarı [[Cahan şah|Cahanşah]]ın dövründə erməni katolikosluğunun [[Kilikiya]]<nowiki/>dan [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi|Çuxursəəd]]<nowiki/>in Vağarşabad kəndindəki [[Üçkilsə|Üçkilsə monastırı]]<nowiki/>na köçürülməsindən sonra müxtəlif yerlərdən axışıb gələn azsaylı [[ermənilər]] xanlığın ərazisində tədricən məskunlaşmışdılar. Tez-tez müharibələrdə iştirak edən Qaraqoyunlu, [[Ağqoyunlular|Ağqoyunlu]] və [[Səfəvilər|Səfəvi]] hökmdarları [[İran]]<nowiki/>dakı və [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]]<nowiki/>nun cənub hissəsindəki xristian əhalinin üzərində hakimiyyəti daha da möhkəmləndirmək və onların üsyan təhlükəsinin belə olmaması üçün Üçkilsə katolikoslarını himayə edirdilər.<ref>Еlmi redaktor: Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.40</ref>

17-ci əsr fransız səyyahı [[Jan Şarden|Şarden]]<nowiki/>in məlumatına görə ''"....İrəvan qalası təxminən səkkiz yüz evdən ibarətdir. Ora­da ancaq təmizqanlı [[qızılbaşlar]] yaşayırlar"''.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.45.</ref> "Qədim İrəvan" kitabında İrəvan əhalisindən bəhs edən Yervand Şahəziz [[1673]]-cü ildə İrəvanda olan fransız səyyahı Şardenin [[İrəvan qalası]]<nowiki/>nda yaşayan əhali haqda məlumatına toxunuraq yazır: ''"ermənilərin İrəvanda şəhərində yalnız dükanları var idi...'' <ref>Յերվանդ Շահազիզ: Հին Յերեվանը: Յերեվան, 1931: s.34.</ref> 18-ci əsrin əvvəlində İrəvana gəlmiş missioner Monye yazır: ''"Evlərdən daha çox bağçalar və üzüm bağlarına qərq olmuş şəhər ikiqat qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Əhalinin ¼-i ermənilərdir".''<ref> Mamye-Clairac. Historie de Perse, depuis le commencement de ce Sincle. Paris, t. II, MDCCL (1750).s.154</ref>

[[İvan Paskeviç|Paskeviç]] İrəvan xanlığında əhalinin milli tərkibi haqda verdiyi məlumatda burada 10 min azərbaycanlı, 3 min erməni ailəsinin yaşadığını qeyd etmişdir. [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-dan olan professor Castin Makkarti [[İrəvan qalasının işğalı|Rusiya işğalı]]<nowiki/>na - [[1828]]-ci ilə qədər İrəvan xanlığı əhalisinin 80 faizinin [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkü]] olduğunu göstərir.<ref name="Fəridə Əliyeva">{{cite web|url=http://www.anl.az/down/meqale/azerbaycan/azerbaycan_mart2009/72629.htm |title=anl.az |author=Fəridə Əliyeva |date=18 mart,2009. |work=İrəvan xanlığı|pages = |accessdate= |language=az}}</ref>

[[İvan Şopen]] 1828-1832-ci illərə qədər İrəvan xanlığında əhalinin mütləq çoxluğunu müsəlmanların, yəni Azərbaycan türklərinin təşkil etdiyini yazmışdır. Onun hesablamalarına görə, İrəvan əyalətində 81.749 nəfər [[müsəlman]], 25.151 nəfər isə erməni idi. Müsəlman dedikdə İ.Şopen Azərbaycan türklərini və müsəlman [[kürdlər]]<nowiki/>i nəzərdə tuturdu.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.16.</ref>

Beləliklə, [[1829]]-[[1832]]-ci illərdə həyata keçirilmiş kameral siyahıyaalınmanın təhlilindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, [[Rusiya-İran müharibəsi (1826-1828)|Rusiya-Qacar müharibələri]]<nowiki/>ndən əvvəl İrəvan xanlığının əhalisi 134.646 nəfərdən ibarət olmuşdu. Bunlardan 99.609 nəfəri Azərbaycan türkü, 19.878 nəfəri erməni, 14.902 nəfəri kürd, 257 nəfəri qaraçı idi.<ref name="Elçin Teymur oğlu Qarayev"/>

Ümumilikdə isə 1828-1830-cu illərdə Azərbaycan ərazilərinə [[Türkmənçay müqaviləsi]]<nowiki/>nə (1828) əsasən 40.000 İran ermənisi, [[Ədirnə müqaviləsi (1829)|Ədirnə sülh müqaviləsi]]<nowiki/>nə (1829) əsasən isə 84.000 Türkiyə erməniləri köçürülmüş və onların da böyük hissəsi [[Yelizavetpol quberniyası|Yelizavetpol]] və [[İrəvan]] quberniyalarının ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirilmişdir. Məhz bu dövrdən başlayaraq [[Qərbi Azərbaycan|Azərbaycanın qərb torpaqları]]<nowiki/>nda ermənilərin yerləşdirilməsi yaxın gələcəkdə yerli Azərbaycan türklərinə əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlardan, soyqırımı və deportasiyadan xəbər verirdi.<ref>Yusif Qazıyev. "Erməni məsələsi" (Yalanlar və gerçəklər).Qafqaz Universiteti Qafqaz Araşdırmaları İnstitutu Nəşriyyatı № :10 .s.9.</ref>

*[[Butkov Pyotr Qriqoryeviç|Бутков П.Г.]] ''"Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г.г".'' В 3-х т. [[Sankt-Peterburq|СПб]]., [[1869]].

*[[Nikolay Dubrovin|Дубровин Н]]. ''"Закавказье от 1803-1806 года".'' [[Sankt-Peterburq|СПб]], [[1866|1866,]] 542 с.

*[[Vasili Potto|Потто В.]] ''"Утверждение русского владычества на Кавказе"'', т.1, [[Tbilisi|Тифлис]], [[1901]].

*[[İvan Şopen|Шопен И]]. ''"Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи".'' [[Sankt-Peterburq|СПБ]], [[1852]], 1232 с.

*Биберштейн М. ''"Описание провинции, расположенных на левом берегу Каспийского моря между реками Терек и Кура (перевод с франц. на рус. яз. С.Б. Ашурбейли)".'' [[Elmlər Akademiyası|АМЕА]]AMEA TİEA ф.1, siyahı1, iş.466