QULAQ: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k →İstinadlar: tənzimləmə using AWB |
k tənzimləmə using AWB |
||
Sətir 6:
}}
[[Şəkil:Gulag Location Map.svg|400px|thumbnail|right|[[1923]]-[[1961-ci il]]lərdə mövcud olmuş QULAQ düşərgələrinin xəritəsi.]]
'''QULAQ''' ({{lang-ru|ГУЛАГ}}) — [[1930]]-cu illərdən [[1950]]-ci illərə qədər, [[Stalin]] dönəmində məcburi əmək düşərgələrini idarə edən dövlət qurumu. İlk dəfə belə düşərgələr, [[1918-ci il]]də yaradılmışdı və termin, geniş formada [[SSRİ]]-də hər hansı əmək düşərgəsini təsvir etmək üçün istifadə olunurdu.<ref>Other Soviet penal labor systems not formally included in GULag were: (a) camps for the [[prisoners of war]] captured by the [[Soviet Union]], administered by [[GUPVI]] (b) filtration camps created during [[World War II]] for temporary detention of Soviet [[Ostarbeiter]]s and prisoners of war while they were being screened by the security organs in order to "filter out" the black sheep, (c) "[[special settlement]]s" for [[internal exile]]s including "[[kulaks]]" and [[Population transfer in the Soviet Union|deported ethnic minorities]], such as [[Volga Germans]], Poles, Balts, Caucasians, [[Crimean Tatars|Crimean Tartar]]s, and others. During certain periods of Soviet history, each of these camp systems held millions of people. Many hundreds of thousand were also sentenced to forced labor without imprisonment at their normal place of work. (Applebaum, pages 579-580)</ref> Kiçik cinayətkarlardan siyasi məhbuslara qədər çoxlu sayda dustaqların yerləşdirildiyi düşərgələr, sadələşdirilmiş üsullarla, eləcə də [[NKVD troykaları]] və mühakiməsiz edamın digər alətləri ilə idarə olunurdu. QULAQ, [[SSRİ]]-də siyasi repressiyaların əsas aləti kimi bilinir. Termin, bəzən düşərgələrin özünü, xüsusilə də Qərbdə təsvir etmək üçün istifadə olunur.
QULAQ, ''Гла́вное управле́ние лагере́й'' ('''Baş Düşərgə İdarəsi''') üçün akronim idi. Bu, ''Гла́вное управле́ние исправи́тельно-трудовы́х лагере́й и коло́ний'' ('''İslah Əmək Düşərgələri Baş İdarəsi''') rəsmi adının qısa forması idi. İlk dövrlərdə Dövlət Siyasi Bürosu, sonralar [[NKVD]] və son illərdə isə Daxili İşlər Nazirliyi tərəfindən idarə olunurdu. İlk islah əmək düşərgələri, inqilabdan sonra [[1918-ci il]]də yaradılmışdı və [[1919-cu il]]in [[15 aprel]]ində məcburi əmək düşərgələrinin yaradılması haqqında olan dekretlə qanuniləşdirildi.
Sətir 20:
[[Aleksandr Soljenitsın|Soljenitsın]] kimi olan sovet siyasi məhbusları, bütün əcnəbi mülki şəxslər və hərbi əsirlər QULAQ-da həbs edilmişdilər, xilas olan əcnəbi mülki şəxslər və hərbi əsirlər özlərini QULAQ-da məhbus kimi hesab edirdilər. Hesablamalara görə, ümumiyyətlə, QUPVİ-nin mövcudluğu dönəmində, 4,000,000 hərbi əsirin həbs olunduğu 500-dən çox düşərgə var idi.<ref>MVD of Russia: An Encyclopedia ({{lang|ru|МВД России: энциклопедия}}), 2002, ISBN 5-224-03722-0, p.541</ref>
Sovet arxiv məlumatına əsasən, 1.053,829 insan [[1934]]-[[1953-cü il]]lərdə QULAQ-da ölmüşdü ([[1919]]-[[1934-cü il]]lər dövrünə aid arxiv məlumatı yoxdur).<ref name="GRZ"/> Bəzi müstəqil hesablamalara görə, [[1929]]-[[1953-cü il]]lərdə 1.6 milyon insan ölmüşdü,<ref name="Rosefielde7677">[[Steven Rosefielde]]. ''[[Red Holocaust (2009 book)|Red Holocaust]].'' [[Routledge]], 2009. ISBN 0-415-77757-7 pg. 67 ''"...more complete archival data increases camp deaths by 19.4 percent to 1,258,537"''; pg 77: ''"The best archivally based estimate of Gulag excess deaths at present is 1.6 million from 1929 to 1953." ''</ref> lakin 10 milyona qədər olduğu da ehtimal edilir.<ref>Robert Conquest, Preface, ''The Great Terror: A Reassessment: 40th Anniversary Edition'', Oxford University Press, USA, 2007. p. xvi</ref>
QULAQ məhbuslarının çoxu, siyasi məhbus deyildi, baxmayaraq ki hər bir dövrdə düşərgələrdə çoxlu sayda siyasi məhbus tapıla bilərdi.<ref name="gulag2">{{cite web|url=http://publicist.n1.by/articles/repressions/repressions_gulag2.html |title=Repressions |publisher=Publicist.n1.by |date= |accessdate=2009-01-06}}</ref> Xırda cinayətlər və Sovet hökuməti rəsmilərini məsxərəyə salmaq, azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılırdı.<ref>{{cite web|url=http://gulaghistory.org/nps/onlineexhibit/stalin/crimes.php |title=What Were Their Crimes? |publisher=Gulaghistory.org |date= |accessdate=2009-01-06}}</ref><ref>Uschan, M. ''Political Leaders''. Lucent Books. 2002.</ref> QULAQ düşərgələrində təxminən siyasi məhbusların yarısı, məhkəməsiz həbs edilmişdi, rəsmi məlumatlara görə, [[1921]]-[[1953-cü il]]lərdə gizli polis tərəfindən aparılan araşdırmalarda müəyyən olunmuşdu ki, 2.6 milyondan çox hökm verilib.<ref name="organy1">{{cite web|url=http://publicist.n1.by/articles/repressions/repressions_organy1.html |title=Repressions |publisher=Publicist.n1.by |date= |accessdate=2009-01-06}}</ref> [[1953-cü il]]də [[Stalin]]in ölümündən sonra, QULAQ ləğv edildi.
Sətir 34:
=== Stalinin rəhbərliyi altında formalaşması və ekspansiyası ===
QULAQ, rəsmən [[1930-cu il]] [[7 aprel]] tarixli 22 p.
İqtisadi mülahizələri Stalinizm dövrü ərzində kütləvi həbslər üçün məsul edən fərziyyə, 1990-cı illərdən bəri əlçatan olan keçmiş sovet arxivlərini təkzib edirdi, baxmayaraq ki bəzi arxiv mənbələri həmçinin iqtisadi fərziyyəni dəstəkləməyə sövq edirdi.<ref name="Jakobson">See, e.g. Michael Jakobson, ''Origins of the GULag: The Soviet Prison Camp System 1917–34'', Lexington, KY: University Press of Kentucky, 1993, p. 88.</ref><ref name="Ivanova">See, e.g. Galina M. Ivanova, ''Labor Camp Socialism: The Gulag in the Totalitarian System'', Armonk, NY: M.E. Sharpe, 2000, Chapter 2.</ref> Düşərgə sisteminin böyüməsi, Sovet sənayeləşdirmə kampaniyasının zirvəsinə tuş gəldi. Təbii ehtiyatların istismarı və uzaq ərazilərin [[kolonializm]]i daxil olmaqla, eləcə də ölçüyəgəlməz infrastruktur işlərinin gerçəkləşdirilməsi və sənaye konstruksiya layihələri həyata keçirilirdi. Əmək düşərgələri əvəzinə, "xüsusi məntəqələr" ilə bu məqsədlərə nail olmaq planı [[1933-cü il]]də [[Nazino faciəsi]]nin meydana çıxmasından sonra iflasa uğradı, QULAQ sistemi genişləndirildi.
[[1931]]-[[1932-ci il]]lərə aid arxivlər, QULAQ düşərgələrində təxminən 200,000 məhbusun olduğunu göstərirdi, lakin [[1935-ci il]]də düşərgələrdə 800,000 və koloniyalarda isə 300,000 nəfər var idi.
Sətir 59:
=== QULAQ-ın iqtisadi rolu ===
[[İkinci dünya müharibəsi]]nə qədər, QULAQ sistemi Sovet düşərgə iqtisadiyyatını yaratmaq üçün genişləndirildi. Müharibədən əvvəl, məcburi əmək xalqı nikelin 46.5%-i, tənəkənin 76%-i, kobaltın 40%-i, xrom-dəmir filizinin 40.5%-i, qızılın 60%-i və meşə materialının 25.3%-i ilə təmin edirdi.<ref
QULAQ, müharibə başlayandan sonra ordu üçün tez bir zamanda silah istehsalını və təchizatla təminatı həyata keçirdi. İlk növbədə, nəqletmə prioritet təşkil edirdi. [[1940-cı il]]də, [[NKVD]] qüvvəsinin çoxunu dəmiryolu tikintisinə cəmləşdirdi.<ref name=khlev>{{cite book| last= Khevniuk |first= Oleg V.|title=The History of the Gulag: From Collectivization to the Great Terror|year=2004|publisher=Yale University Press|pages=236–286}}</ref> [[Almanlar]]ın irəliləyişi önündə bunun son dərəcə mühüm olduğunu sübut edirdi. Əlavə olaraq, fabriklər sursat, forma və digər təchizatların istehsalına diqqət yönəltmişdi. Eyni zamanda, [[NKVD]] bacarıqlı fəhlələri və mütəxəssisləri QULAQ-dan çıxararaq tankların, döyüş təyyarələrinin, silah və sursat istehsal edən 380 xüsusi koloniyalara toplamışdı.<ref name="Ivanova: labor camps">{{cite book|last=Ivanova|first=Galina Mikhailovna|title=Labor Camp Socialism: The Gulag in the Soviet Totalitarian System|year=2000|publisher=Sharpe|location=Armonk, NY|pages=69–126}}</ref>
Sətir 89:
QULAQ idarəsi, [[1960-cı il]]in [[25 yanvar]]ında verilmiş əmrlə Daxili İşlər Nazirliyi tərəfindən ləğv edildi,<ref name="memo">[[Memorial (society)|Memorial]] http://www.memo.ru/history/NKVD/GULAG/r1/r1-4.htm</ref> lakin siyasi və cinayətkar məhbuslar üçün məcburi əmək koloniyaları mövcudiyyətini qorudu. Siyasi məhbuslar, ən məşhur düşərgələrdən birində – [[Perm-36]]-da düşərgə ləğv edilənə,<ref>{{cite web |url=http://www.russianmuseums.info/M3029 |title=The museum of history of political repressions "Perm-36"}}</ref> yəni [[1987-ci il]]ə qədər saxlanıldılar.<ref>{{cite web |url=http://rt.com/news/gulag-memorial-museum-perm-955/ |title=Gulag revisited: Barbed memories |year=2012 |publisher=Russia Today}}</ref>
Rus cinayətkar sistemi, islahatlara və məhbusların sayını azaltmasına rəğmən, qeyri-rəsmi və rəsmi formada məcburi əmək daxil olmaqla, QULAQ sisteminə olan vərdişlərinin çoxunu davam etdirdilər.<ref>{{cite news |url=http://www.economist.com/news/europe/21588130-russias-prison-colonies-resemble-old-soviet-camps-slave-labour-and-criminal-cultures |title=Slave labour and criminal cultures |publisher=The Economist |date=2013-10-19}}</ref>
2000-ci illərin sonunda – [[
== Şərait ==
Sətir 127:
Bütün düşərgələrdə istehkamlar qurulmuş, [[Sibir]]də isə yalnız dirəklərlə əhatə olunmuşdu. Sərt elementlərlə düşərgədən qaçmağın qarşısı alınmış, eləcə də izləri müəyyən edən itlər hər düşərgəyə təyin edilmişdi. [[1920]]-[[1930-cu il]]lər ərzində yerli əhali, tez-tez düşərgələrdən qaçan məhbuslara yardım edir, onların çoxu həmçinin qaçaq oğrular tərəfindən təqib edilirdi. Eləcə də düşərgələrdən qaçan məhbusları tutmaqda aiddiyyəti olan qurumlara kömək edənlərə böyük mükafatlar verilirdi. Düşərgə gözətçilərinə məhbusları saxlamağın müqabilində mükafatla həvəsləndirirdilər. Əgər məhbus gözətçi keşik çəkərkən qaçardısa, o zaman gözətçinin forması soyundurular və QULAQ məhbusu olardı. Eyni zamanda, qaçan məhbus güllələnərdisə, gözətçilər bir və ya iki həftəlik maaşlarına bərabər məbləğdə cərimə olunardı.
[[Şəkil:Talkessel von Werchojansk.JPG|250px|thumbnail|right|[[Verxoyansk]] yaxınlığındakı çay vadisində [[Sibir]] [[tayqa]]sı. −68°C (−90°F) göstərici ilə ən aşağı temperatur qeydə alınmışdır.]]
[[İndigirka]] çayı boyunca olan ərazi, QULAQ-ın içində QULAQ kimi tanınmışdı. [[1926-cı il]]də, bu bölgədə yerləşən [[Oymyakon]] kəndində −71.2
[[NKVD]] rəhbəri [[Lavrenti Beriya]], [[1953-cü il]]də ölümünə qədər [[SSRİ]]-nin [[nüvə silahı|atom bombası]] proqramı onun nəzarəti altında idi, minlərlə zeklər [[uran]] [[filiz]]inin çıxarılmasında istifadə olunur və [[Novaya Zemlya]], [[Vayqaç adası]], [[Semipalatinsk]], digər yerlərdə sınaqdan keçirilirdi.
Sətir 141:
İlk məlumatın etibarlılığının buraxılışını nəzərdə saxlamaqla, islah əmək qurumları tərəfindən təmin edilmişdi. İki halın təsvirini vermək vacibdir. Birinci halda idarə hesabatlarında məhbusların sayını qeydə almaqda maraqlı deyildi, çünki bu düşərgələr, həbsxanalar və islah əmək koloniyaları üçün ərzaqla təchiz planında bilavasitə azalmağa səbəb olurdu. Ərzaqda azalma, QULAQ-ın geniş istehsal proqramının məhvinə səbəb olan ölüm hallarının artımı ilə müşayiət olunurdu. İkinci halda isə məhbusların sayı barədə olan məlumatın mübaliğəsi, maraqlara tabe deyildi, çünki layihə qurumları tərəfindən təyin edilmiş istehsal məsələlərində eyni artım ilə dolu idi. O günlərdə insanlar, planın qeyri-icrasına görə məsul idilər. Görünür ki, bu obyektiv maraqların nəticəsi hesabatların etibarlılığının kafi dərəcəsi idi.<ref name="Репрессии">{{cite journal|last=Земсков|first=Виктор|title=Политические репрессии в СССР (1917–1990 гг.).|journal=Россия XXI|year=1994|issue=№ 1–2|pages=107–124|url=http://kob.rv.ua/doki-dai/dotu/other/zemskov/zemskov_politrepressii(1917-1990).pdf|accessdate=17 August 2011}}</ref>
[[1990]]-[[1992-ci il]]lərdə, QULAQ arxivlərinə əsasən əsaslandırılmış ilk dəqiq statistik məlumatlar Viktor Zemskov tərəfindən dərc edilmişdi.<ref name="ConquestGRZ"/><ref name="Rousso, Golsan">{{cite book|last1=Rousso|first1=Henry|authorlink1=Henry Rousso|last2=Golsan|first2=Richard|title=Stalinism and nazism: history and memory compared|year=2004|publisher=U of Nebraska Press|isbn=0-8032-9000-4|page=92|url=http://books.google.com/books?id=CIt7fMp30sAC&printsec=frontcover#PPA92,M1}}</ref
[[Şəkil:Frenkel2.jpg|280px|thumbnail|[[Ağ dəniz-Baltik kanalı]]nın tikintisinə cavabdeh olan [[Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsi|OQPU]] rəhbərləri: Sağda: [[Naftali Frenkel]]; Mərkəzdə: [[Matvey Berman]]; Solda: Afanasev]]
Zemskov isə cavabında yazmışdı ki, mənim artıq bilinən məlumatla yeni məlumatı müqayisə etmədiyimi ittiham etmək ədalətli səslənmir. Fransız tarixçisi Nikolya Vertin fikrincə, [[Rusiya Federasiyası]] Dövlət Arxivinin fondlarından toplanılmış və son 15 il ərzində aramsız olaraq üstü açılmış QULAQ arxivlərinin materialları qabiliyyətsiz qurum olan QULAQ-ın "yaradıcılığının" dekadaları üzərində ucsuz-bucaqsız ölçüsünün bürokratik nəsrinin yalnızca çox kiçik hissəsini təmsil edir. Çox hallarda, depolarda, kazarmalarda və ya sürətlə dağılmış tikililərdə mövcud olan yerli düşərgə arxivləri sadəcə düşərgə tikililərinin çoxunun eyni yolla yox olması idi.<ref name="Werth">{{cite journal|last=Werth|first=Nicolas|title=Der Gulag im Prisma der Archive. Zugänge, Erkenntnisse, Ergebnisse|url=http://dl.oe.dgo-online.org/issues/dl/0706de.pdf|journal=Osteuropa|date=June 2007|volume=57|issue=6|pages=9–30}}</ref>
Sətir 194:
Ədəbli insanlar, həbs müddətinin əksəriyyətini qulluq etmiş, düşərgə rejimindən kənarda [[Sovet İttifaqında məcburi yaşayış məntəqələri|azad koloniya]]lara buraxılmışdılar. Onlar, azad sakinlər kimi tanınmışdılar. Əlavə olaraq, rejim üçün xidmət göstərmiş, lakin yaşayış yerini azad formada seçməyi inkar edən şəxslər üçün [[Sovet İttifaqında məcburi yaşayış məntəqələri|azad koloniya]]ya təyin edilməkləri məsləhət olunmuş və onlara əsas bölgələrdə torpaq verilmişdi.
QULAQ, bu yanaşmanı [[katorqa]] sistemindən miras götürmüşdü.
Bəzi statistik hesablamalara görə 40,000 insan [[Vorkuta]]da dövlət pansiyonlarında toplanmış, 32,000 keçmiş QULAQ məhbusu və ya onların övladları tələyə salınmışdı.<ref>Robert Conquest, Paul Hollander: Political violence: belief, behavior, and legitimation p.55, Palgrave Macmillan;(2008) ISBN 978-0-230-60646-3</ref>
Sətir 235:
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}
{{İstinad siyahısı}}
== Həmçinin bax ==
| |||