İrəvan xanlığı: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
k tənzimləmə, typos fixed: hökümət → hökumət (4) using AWB
Sətir 67:
|rəhbər4 = [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan]] (son)
|rəhbər_hakimiyyət4 = [[1806]]-[[1827]]
|din = [[İslam]] ([[Şiə]])<ref> Elçin Teymur oğlu Qarayev. "Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında)". s.400. </ref>
|əlavə bənd =
|bəndin adı =
Sətir 99:
}}
 
'''İrəvan xanlığı''' — İrəvan xanlığının əsası XVIII əsrin ortlarında Mirmehdi xan tərəfindən qoyulub. Xanlıq [[Qarabağ xanlığı|Qarabağ]], [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] və [[Maku xanlığı|Maku]] xanlıqları ilə, [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]], [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya çarlığı]], [[Borçalı sultanlığı|Borçalı]], [[Qazax sultanlığı|Qazax]] sultanlıqları ilə həmsərhəd olub. Mərkəzi [[İrəvan şəhəri]] idi.<ref name="Azertag">{{cite web|url=http://portal.azertag.az/az/node/1725#.WV_UyoTyjIU |title=İrəvan xanlığı. |author=azertag.az |date= |work=|pages = |accessdate= |language=az}}</ref>
 
[[Övliya Çələbi]]nin yazdığına görə [[Səfəvilər|Səfəvi]] hökmdarı [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]] [[1509]]-[[1510]] illərdə qala salınması barədə öz vəziri Rəvanqulu xana göstəriş vermiş, o da öz növbəsində 7 ilə qalanı tikdirərək adını "Rəvan" qoymuşdur.<ref> {{cite web|url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=11&id=27#.WV_VzYTyjIU|title=İrəvan, tarixi məlumat. |author=virtualkarabakh.az |date= |work=|pages = |accessdate= |language=az}}</ref>
 
Digər versiyada isə İrəvan toponimi qədim türk dilində "kişi", "igid" mənasını verən "ir" türk etnonimi ilə "ölkə", "yer", "kənd", "şəhər" mənası daşıyan "avan" sözü əsasında əmələ gəlib "igidlər ölkəsi" mənasını ifadə edir. [[Ermənilər]] isə İrəvan (Yerevan) toponimini [[Nuh|Nuh peyğəmbər]]in adı ilə bağlayaraq erməni mənşəli toponim olduğunu iddia edir və bu iddianı əsaslandırmırlar.<ref>{{cite web|url=https://azadliqblog.wordpress.com/2014/07/21/ir%C9%99van |title= İrəvan|author= azadliqblog.wordpress.com|date=21 iyul, 2014 |work=|pages = |accessdate= |language=az}}</ref>
Sətir 119:
Təbriz hakimi [[Əmiraslan xan Qırxlı-Avşar|Əmiraslan xan]] İrəvanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı qalxmış üsyanı yatırtmaq üçün [[Əfşarlar (boy)|əfşar]] sərkərdələrindən olan [[Mir Mehdi xan|Mirmehdi xan]]ı qoşunla İrəvana göndərdi. Lakin Mirmehdi xan irəvanlılarla razılığa gələrək onlarla birləşdi və üsyana rəhbərlik etməyə başladı. Mirmehdi xan, Muğan xanı Həsənəli xan, [[kürdlər]], əfşarlar qüvvələrini birləşdirərək 30.000 nəfərə yaxın qoşunla Əmiraslan xana qarşı çıxdılar. Birləşmiş qoşunlar [[Urmiya şəhristanı|Urmiya şəhəri]]nə hücum edərək xanın burada yerləşən bütün xəzinəsini ələ keçirdilər və onu öz aralarında bölüşdürdüşdülər. Bu hadisədən çox keçməmiş, Adil şahı(Əliqulu xanı) taxtdan salaraq hakimiyyətə gələn [[İbrahim şah Əfşar|İbrahim Mirzə]] Əmiraslan xanı da məğlub edərək öldürdü.<ref>Dəlili H. Azərbaycanın cənub xanlıqları (XVIII əsrin ikinci yarısında).s.40</ref>
 
Beləliklə [[1747]]-ci ildə [[Nadir şah Əfşar]]ın öldürülməsindən sonra müstəqil İrəvan xanlığının əsasını [[Mir Mehdi xan|Mirmehdi xan Əfşar]] qoydu.<ref>Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. "İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi)"''.''s.27.</ref><ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”.s.62.</ref><ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.13.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev.Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən.s.51.</ref> Mir Mehdi xan öz xanlığının ərazisini genişləndirmək siyasəti yeridirdi.
 
O, bu məqsədlə 1748-ci ildə Urmiya xanlığına hücum etdi. Urmiya hakimi [[Fətəli xan Əfşar]] məğlub olaraq öz xanlığının müəyyən ərazilərini Mehdi xana güzəştə getməyə məcbur oldu.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.83.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.53.</ref><ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.52.</ref>
Sətir 127:
[[Ermənilər]]in xəyanəti İrəvan xanının nəzərindən qaçmadı. Mirmehdi xan Kartli-Kaxetiya sarayı ilə gizli əlaqə saxlayan erməniləri cəzalandırmaq haqqında qərar vermişdi. Onun bu tədbiri Kartli-Kaxetiya sarayının narazılığına gətirib çıxardı. İrəvanın daxili işlərinə qarışmağa bəhanə axtaran [[çar Teymuraz]] ermənilərin müraciətindən istifadə edərək, 1749-cu ilin sentyabrında 25 minlik qoşunla İrəvana yürüş etdi. Müqavimət göstərmək iqtidarında olmayan Mirmehdi xan ermənilərə divan tutmağı dayandırır və Teymurazla sülh bağlayır. Noyabrın 22-də çar qoşunları xanlığı tərk edərək geri qayıtdılar.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.54.</ref>
 
Mirmehdi xanın hakimiyyətinin zəifləməsindən istifadə edən Fətəli xan Əfşar İrəvanı ələ keçirmək qərarına gəldi. [[Azad xan Əfqan|Azad xan]]ın başçılığı ilə 30 min nəfər qoşunu [[1751]]-ci ildə İrəvana göndərdi. Bu qoşunların ön dəstəsi [[İrəvan qalası]]nı mühasirəyə aldı. Gürcü çarı İrəvanı qorumaq adıyla şəhərə doğru hərəkət etdi. Döyüşdə II İraklinin qoşunları darmadağın edildilər.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.172.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.57-58.</ref><ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”. s.64.</ref> Beləliklə Mirmehdi xan hakimiyyətdən salınaraq öldürüldü və yerinə [[Xəlil xan Özbək]] [[1752]]-ci ildə İrəvana hakim təyin edildi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.52.</ref>
 
Xəlil xanın hakimiyyəti illərində İrəvan xanlığı [[Dağıstan|dağıstanlılardağıstan]]ınlıların da güclü hücumuna məruz qalmışdı. [[1754]]-[[1755]]-ci illərdə [[Avar xanlığı|Avar xan]]ı [[Nusal xan]]ın başçılığı altında Dağıstan qoşunları Kartli-Kaxetiya ərazisinə yürüş təşkil edərək, oradan İrəvan xanlığı ərazisinə hücum etdilər. Bu hücum zamanı [[Göyçə mahalı|Göyçə]], [[Dərəçiçək mahalı|Dərəçiçək]], [[Qırxbulaq mahalı|Qırxbulaq]] və [[Abaran mahalı|Abaran]] mahallarının kəndlərinə böyük ziyan dəymişdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.58-59.</ref>
 
Dağıstan qoşunlarının bu dağıdıcı yürüşü Xəlil xanın nüfuzunu xalq arasında xeyli aşağı salmışdı. [[1755]]-ci ildə xalq arasında böyük nüfuza malik Həsənəli xan Qacarın başçılığı ilə üsyan qalxdı. Üsyan nəticəsində Xəlil xan hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı və onun yerinə [[Həsənəli xan Ziyadoğlu-Qacar|Həsənəli xan Qacar]] hakimiyyəti ələ keçirdi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.90.</ref>
 
=== Hüseynəli xan (1759-1783)===
[[FileŞəkil:İrəvan xanı Əli xana məxsus "Məlayır" adlı Təbriz xalçası.JPG|thumb|257x257px|left|Hüseynəli xana məxsus "Məlayir" adlı Təbriz xalçası, [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]].]]
Həsənəli xan çox az müddətdə hakimiyyətdə olmuşdu. Xanlıq taxtında əyləşərkən kor olmuşdu. Vaxtilə Nadir şah tərəfindən onun gözləri çıxartdırılmışdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.59.</ref> Dörd ilə qədər hakimiyyətdə olan Həsənəli xan [[1759]]-cu ilin əvvəllərində vəfat etdi. Onun vəfatından sonra qardaşı [[Hüseynəli xan Ziyadoğlu-Qacar|Hüseynəli xan]] İrəvanda hakimiyyətə gəldi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.60.</ref><ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.89.</ref>
 
Əgər İrəvan xanlığının yaranması Mirmehdi xan Əfşarın adı ilə bağlıdırsa, xanlığın güclənməsi də Hüseynəli xanın xidmətləri ilə olmuşdu. [[1760]]-cı ilin avqustunda Dağıstan qoşunları İrəvana yürüş etdilər. Hüseynəli xan onlara qarşı qoşun göndərdi və baş vermiş döyüşdə Dağıstan qoşunu məğlub olaraq geri çəkildi. Lakin əlavə kömək alan dağıstanlılar [[Araz çayı]]na qədər gəlib çata bildilər. Dağıstan qoşunu qarətçilik əməllərini sona çatdırdıqdan sonra geriyə dönərkən, Kartli-Kaxetiya qoşunları qəflətən onlara hücum edərək qoşunlarını məğlub etdilər. Bu hadisə Kartli-Kaxetiya çarlığının İrəvan xanlığı üzərində təsirini daha da möhkəmləndirdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.61-62.</ref>
Sətir 156:
Qulaməli xan [[Çıldıran|Çıldır]] valisi Salman paşaya yazdığı məktubda osmanlılarla həmrəy olduğunu bildirərək, Azərbaycanda baş verən hadisələr barədə ona qiymətli məlumat göndərmişdi. Məktublardan görünür ki, Osmanlı sultanı Qulaməli xanı öz tərəfinə çəkmək üçün onu [[bəylərbəyi]] vəzifəsi ilə təltif etmiş, eyni zamanda Osmanlı paşalarına zəruri vaxtlarda ona hərtərəfli yardım göstərmələri haqqında əmr vermişdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.85.</ref> Osmanlılarla əlqələrin yaxınlaşması səbəbindən Qulaməli xan II irakli ilə bağlanmış müqavilənin şərtlərinə əməl etmirdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.87.</ref>
 
İrəvan xanlığına təcavüzün elə də asan olmadığını başa düşən II İrakli öncə diplomatik vasitələrlə əl atdı. Lakin bunun ciddi nəticə vermədiyini görən Rusiya və gürcü çarı İrəvan xanına qarşı sui-qəsd hazırlamağa başladılar. Beləliklə [[1784]]-cü ilin yayında Qulaməli xana sui-qəsd təşkil olunur və xan qətlə yetirilir.<ref name="ReferenceA">Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.90.</ref> Qars mühafizi [[Mustafa paşa]]nın məlumatına görə, ''"Yaranmış real təhlükə qarşısında İrəvan xanının Osmanlı dövləti ilə yaxınlaşması nəticəsində bölgədəki ruslar və onların müttəfiqi olan gürcü çarının hiylələri nəticəsində Qulaməli xan qətlə yetirildi".''<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.180.</ref>
 
== Məhəmməd xan (1784-1805) ==
{{əsas|Məhəmməd xan Ziyadlı-Qacar|Əliqulu xan Qacar|Həsən xan Makulu}}
Sui-qəsddən dərhal sonra İrəvan əhalisinin əksəriyyəti [[Qulaməli xan Ziyadoğlu-Qacar|Qulaməli xan]]ın 12 yaşlı qardaşı [[Məhəmməd xan Ziyadoğlu-Qacar|Məhəmməd xanı]] hökmdar seçdilər.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.28.</ref> Məhəmməd xan İrəvan taxtında ən uzun müddət oturan hakimlərdən biri olmuşdur. Məhəmməd xan azyaşlı olduğuna görə, hakimiyyətinin ilk illərində anasından, ona sadiq olan nüfuzlu əyanlardan asılı qalmış, Kartli-Kaxetiya çarlığına təzminat vermək məcburiyyətində qalmışdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.90.<name="ReferenceA"/ref>
 
İrəvan taxtına sahib olan Məhəmməd xan ilk gündən ona müxalif olan qüvvələrin təzyiqi ilə üzləşdi. Qulaməli xanın ölümündən sonra İrəvan əhalisi iki dəstəyə bölünmüşdü. Birinci dəstə Məhəmməd xanın tərəfdarları idi. Bu dəstəni [[Əhməd xan Dünbili|xoylu Əhməd xan]] dəstəkləyirdi. İkinci-müxalif qüvvənin başında isə [[Əhməd xan Makulu|makulu Əhməd sultan]] dururdu. Əhməd sultan İrəvan taxt-tacını ələ keçirmək üçün çoxdan fürsət axtarırdı. [[II İrakli]] isə Mirzə Gürgenə tapşırmışdı ki, Əhməd sultana bildirsin ki, çar onun İrəvan xanlığının hakimi olmasına kömək edəcəkdir.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.91.</ref>
 
[[FileŞəkil:The_plan_of_the_Yerevan_Fortress,_1827.png|250px|thumb|right|İrəvan qalasının planı. Rəssam V. Potto (1827)]]
Əslində II İrakli İrəvanda baş verən hadisələrdən istifadə edərək nüfuzunu möhkəmləndirmək qərarına gəlmişdi. İrəvanda vəziyyət gərginləşdikdə İshaq paşa [[Xoy xanlığı|Xoy]] hakimi ilə əlaqəyə girərək, onu burada olan hadisələrə müdaxilə etməyə çağırdı. Nəticədə, Əhməd xan nümayəndəsi Mirzə Əbdülhəsəni, [[İshaq Paşa|İshaq paşa]] isə xəzinədarı Rizvan ağanı Məhəmməd xanın adına yazılmış fərman və məktubla İrəvana göndərdi. Onların səyi nəticəsində əhali arasında iğtişaş yatırılmış və dinclik yaranmışdı. Beləliklə İrəvanda baş verən qarşıdurmada Məhəmməd xanın tərəfdarları qələbə çaldılar.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.92.</ref>
 
Anası gürcü qızı olan Məhəmməd xanın II İraklidən asılılığının güclənəcəyindən ehtiyat edən [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] sarayı təcili tədbirlər görməyə başlamışdı. Sultan Əbdülhəmid Məhəmməd xana fərman göndərərək, onu digər [[Azərbaycan]] xanları ilə birləşərək, gürcü-rus qüvvələrinə qarşı mübarizəyə çağırırdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.93.</ref>
 
Bundan xəbərdar olan [[II İrakli]] tərəfdarlarına kömək məqsədilə İrəvana 2 minlik qoşun göndərdi. Məhəmməd xan [[Süleyman paşa]]ya məktub göndərərək II İrakliyə tabe olacağını bildirdi. Beləliklə, II İrakli qoşunlarını geri çəkdi və rus diplomatları bir növ ''“İrəvan məsələsindən”'' arxayın oldular. <ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.111.</ref>
 
Anası başda olmaqla Məhəmməd xanın azyaşlı olmasından istifadə edən bir qrup şəxsin [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Tiflis sarayı]] ilə sıx əlaqə saxlaması sultan tərəfdarlarının xoşuna gəlmirdi. Ahalsıx hakimi Süleyman paşanın təhriki ilə Məhəmməd xana qarşı sui-qəsd hazırlanmışdı. Usmi bəy və onun oğlu osmanlıların təhriki ilə xanı öldürmək qərarına gəlmişdilər. Lakin bu sui-qəsdin üstü vaxtında açıldı. Usmi bəy qaça bilsə də, [[Qars]] sərhəddində ələ keçirildi. Həbs edilərək oğlu ilə birlikdə həbsxanaya salındı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.96.</ref>
 
Lakin Xoy xanlığı da İrəvan üzərindəki təsirindən əl çəkmək fikrində deyildi. Xoylu Əhməd xan Məhəmməd xanın hakimiyyətinin ilk günlərindən İrəvanın daxili işlərinə müdaxilə etməyə başlamışdı. Əhməd xan güclü qoşuna malik idi. Digər tərəfdən, o, Ahalsıx hakimi Süleyman paşa ilə qohum idi və paşa lazım olduqda hərbi cəhətdən ona kömək edirdi. <ref>Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722
по 1803 г.г. В 3-х т. СПб., 1869.c.2, səh.178</ref> Bundan əlavə, Əhməd xan [[Qarabağ xanlığı|Qarabağ]], [[Qaradağ xanlığı|Qaradağ]] və [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] xanları ilə müttəfiq idi. O, həm də taxt-tac uğrunda mübarizə aparan [[Ağa Məhəmməd şah Qacar|Ağa Məhəmməd xan Qacar]]la dostluq edirdi. Ən başlıcası isə Xoy hakimi Osmanlı dövlətinə arxalanırdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.96-97.</ref>
 
Əhməd xan ilk növbədə ''«nikah diplomatiyası»ndan'' istifadə etməyi qərara aldı. Əhməd xanın mərhum [[Qulaməli xan Ziyadoğlu-Qacar|Qulaməli xan]]la qohum olmaq cəhdi baş tutmasa da, Məhəmməd xanla bu niyyətini həyata keçirə bilmişdi. [[1785]]-ci ilin yayında Əhməd xan özünün 30 yaşlı qızını 13 yaşlı Məhəmməd xana ərə verdi. <ref>Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722
по 1803 г.г. c.2, səh.177</ref> Bu qohumluğu daha da möhkəmləndirmək üçün Əhməd xan [[Məhəmməd xan Ziyadlı-Qacar|Məhəmməd xan]]ın bacısı ilə evləndi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.97.</ref>
 
Sətir 191:
Dağıstanlıların Kartli-Kaxetiyaya hücumu İrəvan xanlığına da öz təsirini göstərmişdi. Yerli əhalinin bir hissəsi [[İrəvan qalası]]na sığınmış, digər hissəsi isə Qars paşalığına köç etməyə başlamışdı. Bu da Ahalsıx hakimi ilə İrəvan xanı arasında düşmənçiliyə səbəb oldu. Ahalsıx hakimi Süleyman paşa Dağıstan qoşununa arxalanaraq, Məhəmməd xana təzyiq göstərməyə başladı. O, İrəvan hakimini hədələyərək köç etmiş [[Pəmbək mahalı|pəmbək]]lilərə məxsus əmlakın ona verilməsini tələb etdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.101.</ref> Məhəmməd xan onun tələbini qəbul etmədi, bütün qaçqınları əmlakları ilə birlikdə öz himayəsinə aldı.<ref>Qarabağlı Mirzə Camal Cavanşir. Qarabağ tarixi. Qarabağnamələr, I kitab,s.145.</ref>
 
Dağıstan qoşunlarının yürüşünün xanlıq üçün ağır nəticə verəcəyini başa düşən Məhəmməd xan Ümmə xan və Süleyman paşa ilə əlaqə yaradaraq yaxın adamını məktub və qiymətli hədiyyələrlə Ahalsıxa göndərdi. İrəvan hakiminin bu tədbirləri müəyyən qədər müvəffəqiyyətli oldu və xanlığı güclü dağıntıdan xilas etdi. Qışı Ahalsıxda istirahət edən Ümmə xan [[1786]]-cı il aprelin 25-də 7.000 nəfərlik qoşunla [[Arpaçay (çay)|Arpa çayı]]nı keçərək İrəvan xanlığı ərazisinə daxil oldu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.102.</ref> Ümmə xanın qoşunu İrəvan ərazisində çox ləngimədi. Dağıstan qoşunu [[Abaran mahalı|Abaran]]dan keçib, Göyçə gölünün sahilini dolanmaqla Gəncə istiqamətində hərəkət etdi. <ref>Богданова Н.Г. Аграрные отношения в. Азербайджане в
1870-1913 гг. s.169-170.</ref>
[[Şəkil:The_Hall_of_Mirrors_in_the_Palace_of_the_Sardar.jpg|left|thumb|250x250px|Sərdar sarayında yay salonu]]
1786-cı ildən Məhəmməd xanın II İrakli ilə yenidən yaxınlaşması [[Qaradağ xanlığı|Qarabağ xanlı]]ğı ilə İrəvan xanlığı arasında əlaqələrin yenidən pisləşməsinə gətirib çıxardı. 1786 ilin oktyabrında İbrahimxəlil xan İrəvana 3 min nəfərlik qoşun göndərərək, yerli əhalini Qarabağa köçürməyə cəhd etdi. Hücumdan xəbər tutan sərhəd kəndlərinin əhalisi əlçatmaz yerlərə çəkilərək İbrahimxəlil xanın orduusuna müqavimət göstərməyə başladı. Əlavə olaraq Məhəmməd xan da İbrahimxəlil xanın qüvvələrinə qarşı qoşun göndərdi. Müqavimətlə üzləşən İbrahimxəlil xanın qüvvələri geri çəkildilər.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.103.</ref> Bu səbəbdən [[1787]]-ci ildə [[Naxçıvanqala|Naxçıvan]]da Qarabağ xanlığı ilə [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya]] arasındakı döyüşlərdə İrəvan xanlığı II İraklinin tərəfindən çıxış etdi.<ref name="ReferenceB">Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.104.</ref>
 
İrəvan xanının Naxçıvanda olmasından istifadə edən Bəyazid paşalığının qoşunu [[1787]]-ci ildə bir neçə dəfə İrəvan ərazisinə hücum edərək, onun sərhəd kəndlərini qarət etmişdi. Lakin İrəvan hakimi buna göz yummuş və yalnız [[1789]]-cu ilin yayında qəti tədbirlər görməyə başlamışdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.104.<name="ReferenceB"/ref> Həmçinin Bəyazid paşası İrəvanın daxili işlərinə qarışaraq Məhəmməd xana qarşı çıxan qiyamçı qüvvələri dəstəkləyir və lazım gəldikdə onlara öz ərazisində sığınacaq verirdi.<ref>Qüdsi Məhəmməd Müslüm. İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları.s.128-131.</ref>
 
1789-cu Məhəmməd xan güclü qoşun toplayaraq İshaq paşanın üzərinə hücuma keçdi. İshaq paşanın ordusu döyüşdə məğlub edildi və [[Yeni Bəyazid qəzası|Bəyazid qalası]]na çəkilməyə məcbur oldu.<ref>Qüdsi Məhəmməd Müslüm. İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları.s.130.</ref> [[1789]]-cu ilin payızında [[Ərzurum ili|Ərzurum]] hakimi [[Abdulla Paşa Canızadə|Abdulla paşa]]nın vasitəçiliyi ilə Məhəmməd xanla İshaq paşa arasında sülh müqaviləsi bağlandı.<ref>Qüdsi Məhəmməd Müslüm. İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları.s.132-133.</ref>
Sətir 202:
Məhəmməd xan Bəyazid paşası ilə sülh müqaviləsi bağladıqdan sonra [[Xoy xanlığı|Xoy xanlığ]]ı ilə müharibəyə başladı. Buna səbəb [[Məhəmməd xan Ziyadoğlu-Qacar|Məhəmməd xan]]la Bəyazid paşası arasında döyüşlər gedərkən, Xoy hakimi [[Hüseyn xan Dwnbuli|Hüseyn xan]]ın İsaq paşaya gizli kömək etməsi olmuşdu. Naxçıvan hakimi Kəlbəli xan bu əməliyyatda ona hərbi yardım göstərdi. Hazırlıq başa çatdıqdan sonra 1790-cı il mayın 10-da Məhəmməd xan və müttəfiqi Kəlbəli xan Xoy şəhərinə hücum etdilər. Müqavimət göstərə bilməyən Hüseyn xan vaxtı ilə İrəvandan göndərilmiş xəracı geri qaytarmaqla sülh təklifi etdi. Bu təklif qəbul edildi və tərəflər arasında sülh imzalandı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.109.</ref>
 
Lakin Naxçıvan xanlığı ilə İrəvan xanlığı arasında müttəfiqlik çox sürmədi. Kəlbəli xanın Hüseynəli xan Xoylu ilə yaxınlaşması köhnə müttəfiqləri düşmənə çevirdi.<ref>Əliyev F, Əliyev M. Naxçıvan xanlığı (1747-1828).s.62.</ref> [[1790]]-cı Məhəmməd xan Naxçıvan üzərinə hücum etsə də müqavimətlə üzləşdi və böyük itki ilə geri çəkilməyə məcbur oldu. Əks hücuma keçən Naxçıvan və Xoy xanlığının qüvvələri də İrəvanda məğlub oldular və ətraf əraziləri qarət edərək geri çəkildilər. <ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.109-110.</ref>
 
Lakin [[Qacarlar|Qacar]] təhlükəsi xanlıqları sülh bağlamağa məcbur etdi. [[1791]]-ci ilin İrəvan, Naxçıvan və Xoy xanları arasında sülh imzalandı. Kəlbəli xan Məhəmməd xanın bacısı ilə evlənərək sülhü daha da möhkəmləndirdi. [[İbrahimxəlil xan]] 1791-ci ilin dekabrında Naxçıvana yürüş edəndə, İrəvan və Xoy xanları Kəlbəli xana qüvvə ilə yardım etdilər.<ref>Əliyev F, Əliyev M. Naxçıvan xanlığı (1747-1828).s.63.</ref>
 
[[Ağa Məhəmməd şah Qacar|Ağa Məhəmməd xan Qacar]]ın [[Cənubi Qafqaz]]a ilk yürüşü [[1795]]-ci ilin yayında baş tutdu. O, 1795-ci ilin iyununda 85 minlik qoşunla üç istiqamətdə – İrəvan, [[Talış xanlığı|Lənkaran]]-[[Muğan (tarixi ərazi)|Muğan]] və Qarabağ istiqamətində şimala doğru yürüşə başladı.<ref>Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə. Qarabağnamələr, I kitab.s.50-51.</ref> Ağa Məhəmməd xan qardaşları Əliqulu xan və [[Cəfərqulu xan Qovanlı-Qacar|Cəfərqulu xan]]ın başçılığı ilə 20 min nəfərlik qoşunu İrəvana doğru göndərdi. <ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.116.</ref>
 
1795-ci il iyulun ortalarında Əliqulu xanın qüvvələri İrəvan qalasının yaxınlığında yerləşən Çarbağı adlanan yerdə düşərgə saldılar. İrəvan qalası Qacar qoşunu tərəfindən mühasirəyə alındı. Məhəmməd xan 35 gün müqavimət göstərdikdən sonra təslim oldu və sülh təklif etdi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.35.</ref><ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.90.</ref> İrəvan xanı Ağa Məhəmməd xana bac verəcəyini, lazım olduqda qoşunla kömək edəcəyini vəd edərək, arvad və oğlanlarından birini ona girov göndərdi. Sülh bağlandıqdan sonra [[Əliqulu xan Qacar|Əliqulu xan]] İrəvanda dayanmadı. O, girovları götürərək avqustun 28-də [[Gəncə xanlığı|Gəncə]]də olan Ağa Məhəmməd xanın yanına getdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.118.</ref>
Sətir 215:
 
Ağa Məhəmməd xanın başının Xorasandakı hadisələrə qarışmasından istifadə etməyə çalışan Məhəmməd xan Kartli, Rusiya və Osmanlı hakimiyyətləri ilə əlaqəyə girərək müstəqil siyasət yeritməyə can atırdı.<ref>Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722
по 1803 г.г. , c.2, s.403-404.</ref> Lakin çar [[I Pavel|I Pavelin]]in qoşunları Cənubi Qafqazdan çəkməsindən sonra bu plan boşa çıxdı və [[1796]]-cı ildə noyabrın 6-da Ağa Məhəmməd xan Qacar İrəvan və Naxçıvan xanlarını hüzuruna çağıraraq [[Tehran]]da həbs etdirdi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.122-123.</ref><ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”.s.72.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.122.</ref>
 
Ağa Məhəmməd şahın əmrinə əsasən onun qardaşı Əliqulu xan Qacar İrəvanda hakim təyin edildi. Lakin Ağa Məhəmməd şahın [[1797]]-ci ildəki qətlindən sonra İrəvan əhalisi vergilərin çoxluğu səbəbindən Əliqulu xana üsyan edərək onu qovdular.<ref>Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722
Sətir 222:
Bölgədəki qarışıqlıqlardan istifadə edən Qars hakimi [[Məhəmməd paşa]] İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarına düşmən olan qüvvələrlə birləşərək tez-tez bu xanlıqların sərhəd ərazilərinə qarət məqsədilə hücumlar təşkil edirdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.138.</ref> [[1802]]-ci ilin mayında naxçıvanlı Kəlbəli xan, onun qardaşı [[Abbasqulu xan Kəngərli|Abbasqulu xan]] və İrəvan xanının birləşmiş qüvvələri [[Qars vilayəti|Qars əyaləti]]nə hücum və qarət məqsədilə [[Pəmbək (Göyçə)|Pəmbək]] və Qars paşalığı istiqamətində hərəkət etdilər.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.127.</ref> Məhəmməd paşanı cəzalandırmaq məqsədilə İrəvan qoşunu Kəlbəli xanın başçılığı ilə Qars ərazisinə daxil olaraq onun bir hissəsini tutdu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.139.</ref> Qarslı Məhəmməd paşa kömək üçün rus generalı Knorinqə müraciət etdi. Knorinq Pəmbəkdəki rus qoşunlarının komandanına Qarsla olan sərhəd xəttinin lap yaxınlığında Qars paşasının qüvvələri ilə birləşməyi və xanlıqların birləşmiş qüvvələrinə zərbə endirməyi tapşırdı. 1802-ci ilin iyununda [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]]nın və Qars paşasının birləşmiş qüvvələri irəvanlı Məhəmməd xanla naxçıvanlı Kəlbəlı xanı məğlubiyyətə uğratdılar.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.186.</ref>
 
[[1802]]-ci il sentyabrın 12-də [[Georgiyevsk müqaviləsi (1802)|Georgiyevskidə bağlanan müqaviləyə]] əsasən [[Gürcüstan|Şərqi Gürcüstan]]ın ([[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya]]) rəsmi surətdə Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında çar manifesti elan olundu.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.125.</ref> Manifestə görə [[Qafqaz]]dakı rus qoşunlarının baş komandanı və mülki hakim tərəfindən idarə olunan [[Tiflis quberniyası]] yaradıldı.<ref name="ReferenceC">Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.136.</ref> Azərbaycanın Kartli-Kaxetiya çarlığının vassal asıllığında olan Borçalı, Qazax, Şəmşəddil sultanlıqları ilə bərabər, Pəmbək və Şörəyel də Tiflis quberniyasının tərkibində qeyri-qanuni olaraq Rusiyanın tərkibinə daxil edildilər.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.136.<name="ReferenceC"/ref>
 
İrəvan xanı Rusiyanın təcavüzkar siyasətinə qarşı daha qətiyyətlə çıxış edərək pəmbəkliləri işğalçılara boyun əyməməyə çağırdı və onlara təklif etdi ki, rus qoşunlarının işğal etdikləri əraziləri tərk edib İrəvana köçsünlər. İrəvan xanının müraciəti ilə 600 pəmbəkli öz kəndlərini tərk edərək İrəvana pənah gətirdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.193.</ref> Belə ki, bu zaman xüsusi olaraq İrəvandan Tiflisə gəlmiş [[Üçkilsə|Üçkilsə monastırı]]nın arxiyepiskopu Qriqori buradakı rus ordusunun komandanlığına, o cümlədən mənşəcə [[Ermənilər|erməni]] olan [[Mixail Lazaryev|İ.P.Lazaryev]]ə kəşfiyyat xarakterli məlumatlar verir və onları inandırmağa çalışırdı ki, İrəvan və Naxçıvan xanlarına inanmasınlar, çünki ''"...İrəvan xanı [[ruslar]]a yalnız zahirən meyil göstərir, daxilən onlara nifrət bəsləyir və ...İrəvan xanı naxçıvanlı Kəlbəli xana arxalanaraq Pəmbək mahalını Rusiyanın təbəəliyindən çıxarmaq istəyir"''. İ.P.Lazaryev Pəmbək mahalına yeni-yeni qoşun hissələri göndərdi və demək olar ki, bütün əhalini geri qaytardı. Bu hadisədən sonra Pəmbək bəylərinin bir hissəsi yenə də Rusiyaya tabe olmayıb İrəvana qaçdılar.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.193-194.</ref>
Sətir 253:
{{Əsas|Mehdiqulu xan Dəvəli-Qacar|Əhməd xan Müqəddəm|Hüseynqulu xan Sərdar|Həsən xan Qacar}}
[[Şəkil:Portret of Huseyngulu Khan Qajar by Irevani.jpg|200px|thumb|right|[[Sərdar sarayı]] divarında [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan Qacar]]ın [[Mirzə Qədim İrəvani]] tərəfindən çəkilmiş rəsmi]]
[[Mehdiqulu xan Dəvəli-Qacar|Mehdiqulu xan Qacar]] [[1805]]-ci il iyun – [[1806]]-ci il avqust aylarında İrəvana hakimlik etdi. <ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.173.</ref> Qeyd olunan dövrdə İrəvan xanlığının daxilində vəziyyət sabit deyildi. Mehdiqulu xanın vergiləri artırması və əhalini qarət etməsi nəticəsində irəvanlılar ona qarşı üsyan qaldırdılar. 1806-cı ilin yayında Mehdiqulu xan Qacarı [[Təbriz xanlığı|Təbriz]] və [[Marağa xanlığı|Marağa]] xanı [[Əhməd xan Müqəddəm|Əhməd xan]] əvəz etdi. Marağalı Əhməd xan əhalinin Mehdiqulu xan tərəfindən qarət olunan əmlakını geri qaytardı, İrəvanda xeyli abadlıq işləri və müdafiə tədbirləri gördü. O, üç aylıq hakimiyyəti dövründə əhalinin rəğbətini qazansa da, İrəvanda baş qaldıran epidemiya nəticəsində 1806-cı il oktyabrın 17-də vəfat etdi. Bu hadisə şahzadə Abbas Mirzəni çox məyus etdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.204.</ref>
 
Əhməd xan vəfat etdikdən sonra şah hökuməti [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan]]ı ([[1806]]-[[1827]]) İrəvana hakim təyin etdi. Yeni xan beynəlxalq vəziyyətin mürəkkəb olduğu bir vaxtda hakimiyyətə gəlmişdi. [[Qafqaz|Qafqazda]]da [[Qacarlar|Qacar İran]]ı və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] dövlətləri ilə [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]] arasında müharibələr davam edirdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.175.</ref>
 
[[1807]]-[[1808]]-ci illərdə [[Cənubi Qafqaz]]ı güzəştə getmək istəməyən Qacarlar İranı Rusiyanın sülh təklifini qəbul etmədi. Rus qoşunları bundan bir bəhanə kimi istifadə edərək 1808-ci ildə İrəvan istiqamətində yenidən - ikinci dəfə hücuma keçdilər.<ref name="ReferenceD">A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.205.</ref> 1808-ci il sentyabrın əvvəllərində [[İvan Qudoviç|Qudoviç]] [[Pəmbək (Göyçə)|Pəmbək]]dən çıxaraq altı minlik qoşun və 12 top ilə İrəvan istiqamətində hərəkət etdi. Bu yürüşdə rus qoşunlarının tərkibində 500 nəfərdən ibarət erməni süvariləri də iştirak edirdilər.<ref name="Fuad Əliyev">Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.154.
</ref> Rus qoşunlarının gec-tez xanlığa yenidən yürüş edəcəyini hiss edən irəvanlı Hüseynqulu xan müəyyən müdafiə tədbirləri görə bilmişdi. O, İrəvanda hakimiyyətə gələn kimi, qalanın müdafiəsini gücləndirərək, [[Zəngi çayı]]ndan başlayan və qalanın ətrafını əhatə edən xəndəyi daha da dərinləşdirmiş və qala qarnizonunun tərkibini artırmışdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.178.</ref> Həmçinin 1807-ci ildə bağlanmış [[Fransa-İran müqaviləsi (1807)|Fransa - Qacar müqaviləsinə]] görə,<ref>[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Treaty_of_Finkenstein_1807.jpg '''Finkenşteyn müqaviləsi''' ''sənədin əsli'']</ref> Fransadan İrana general Qardanın başçılığı ilə bir dəstə mühəndis gətirilmişdi. İrəvanın strateji əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, onların bir hissəsi şahın xahişi ilə İrəvana aparıldılar və qalanın müdafiəsini möhkəmləndirməyə başladılar.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.205.<name="ReferenceD"/ref> Bunun şahidi olan qraf Qudoviç yazırdı:{{Sitat|İrəvan qalası Avropa hərbi qaydaları üzrə möhkəmləndirilib, onun iki divarı, xəndəyi və torpaqdan düzəldilmiş səddi vardı. Təpənin üstünə əvvəllər burada yerli hərbçilər tərəfindən tətbiq edilməyən karteçlə işləyən toplar qoyulmuşdu. İrəvanlılar fuqas bombalarından istifadə edirdilər ki, bu da fransız mühəndislərinin fəaliyyətinin bəhrəsidir.<ref>Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г.г.s.254.</ref>}}
 
Rus qoşunlarının hərəkəti İrəvanın yeni sərdarı Hüseynqulu xanı xeyli narahat etdi. O, təcili surətdə dəstələri ilə [[Abaran mahalı|Abarana]] gedib rus qoşunlarının qarşısını almağı qərara aldı. [[1808]]-ci il sentyabrın 26-da baş verən toqquşma zamanı İrəvan döyüşçüləri məğlub olub geri çəkildilər. Ertəsi günü şəxsən Qudoviçin başçılıq etdiyi rus qoşunlarının bir dəstəsi asanlıqla "Üç kilsə" monastırını işğal edərək, İrəvan yaxınlığındakı Qarabağ kəndində düşərgə salmağa müvəffəq oldu. Belə olduqda, sərdar Hüseynqulu xan qardaşı [[Həsən xan Qacar|Həsən xan]]ın komandanlığı altında qalada iki minlik qarnizon qoyaraq, özü beş min döyüşçü ilə qaladan çıxdı və Heydər çay sahilində düşərgə saldı.<ref name="Fuad Əliyev"/><ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.206.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.179.</ref>
[[Şəkil:Hasan_khan_Qajar_by_Azerbaijani_painter.JPG|300px|thumb|left|[[Həsən xan Qacar]]ın [[Mirzə Qədim İrəvani]] tərəfindən çəkilmiş rəsmi]]
 
İlk döyüşdə rus qoşunlarına məğlub olan Hüseynqulu xan [[İrəvan qalası|İrəvan]] istiqamətində hücuma keçərək qalaya daxil olmağa səy göstərdi. Xanın məqsədi rus qoşunlarına kənardan qəfil zərbələr endirməklə onları İrəvanın mühasirəsindən uzaqlaşdırmaq idi. Lakin Qudoviç general-mayor Portnyaginin başçılıq etdiyi hərbi dəstəni Hüseynqulu xanı təqib etmək üçün göndərərək onun planını baş tutmağa qoymadı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.207.</ref><ref name="ReferenceE">Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.182.</ref>
 
Bu qələbədən sonra Qudoviç bir neçə dəfə İrəvan sərdarının qardaşı Həsən xana təklif etdi ki, qalanı [[ruslar]]a təhvil versin, lakin hər dəfə rədd cavabı aldı. Qudoviçin təkliflərinə cavab olaraq Həsən xan qalanın müdafiə qabiliyyətini daha da möhkəmləndirdi.<ref name="Urfan Həsənov.">Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.155.</ref>
 
Hüseynqulu xanın məğlub olduqunu eşidən [[Fətəli şah Qacar|Fətəli şah]] Fərəculla xanın başçılığı ilə 5 min nəfərlik qoşunu irəvanlıların köməyinə göndərdi. Vəziyyət rus qoşunu üçün qorxulu xarakter aldı. Qraf Qudoviç bu təhlükənin qarşısını almaq üçün general [[mayor Portnyagin]]i əlavə qoşunla Xanı təqib edən Podlutskinin dəstəsinə köməyə göndərdi. Qoşuna ümumi rəhbərlik etməyi Portnyaginə tapşırıldı. Lakin rus qoşunu İrəvan hakimini açıq döyüşə cəlb edə bilmədi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.182.<name="ReferenceE"/ref>
 
Qudoviçin əmrinə uyğun olaraq İrəvan ərazisini ümumi mühasirəyə almaq üçün strateji cəhətdən əhəmiyyətli olan [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] ərazisinə hücum təşkil edildi.[[1808]]-ci ilin oktyabrın 28-də Naxçıvanda [[Qarababa (Şahbuz)|Qarababa]] (və yaxud Qaradibi) kəndində polkovniklər Lisaneviçin və Kotlyarevskinin komandanlığı altında olan rus qoşununun ön dəstəsi ilə [[Abbas Mirzə|Abbas mirzə]]nin qoşunu arasında döyüş baş verdi. Bu döyüşdə [[Qacarlar|şah qoşunu]] məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildi. Noyabrın 1-də Naxçıvan hakiminin oğlu Şıxəli bəyin köməkliyi ilə rus qoşunu Naxçıvanı döyüşsüz işğal etdi.<ref name="Urfan Həsənov."/>
 
Mühasirənin uzanması, soyuqların düşməsi və ərzaq çatışmazlığı rus qoşunlarının vəziyyətini getdikcə ağırlaşdırırdı. Nəhayət, Qudoviç qalanı hücumla ələ keçirməyi qərara aldı. [[İrəvan qalası]]na hücum 1808-ci il noyabrın 17-si səhər saat 5-ə təyin edildi. Rus qoşunları beş kalona bölündü. Dörd kalon müxtəlif istiqamətlərdən hücum etməli, beşinci kalon isə ehtiyatda dayanmalı idi. İrəvan qalasına hücum edən qoşunların sayı 3-4 min nəfər idi. Lakin onlar irəvanlıların ciddi müqavimətinə rast gəldilər. Hücum başlanan kimi irəvanlılar top atəşləri ilə rusları geri oturtdular.<ref name="ReferenceF">A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.208.</ref> Rus qoşunlarının düzəltdiyi nərdivanlar qalaya daxil olmağa kifayət etmədi. Nəhayət, 1000 nəfərə yaxın itki verən rus qoşunları hücumu dayandırmağa məcbur oldular.<ref>Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г.г.c.3, səh.390</ref>
 
Hücumun boşa çıxması rusları bərk ruhdan salmışdı və həmçinin ərzaq ehtiyatı da tükənmək üzrəydi. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Qudoviç İrəvandan geri çəkilməyə məcbur oldu. Noyabrın 30-da səhər tezdən rus qoşunu İrəvanın mühasirəsindən əl çəkərək geri qayıtdı. [[İvan Qudoviç|Qraf Qudoviç]] geri çəkilərkən general mayor Nebolsinə Naxçıvandan [[Gəncə xanlığı|Gəncə]]yə geri çəkilməsi haqqında göstəriş verdi. Naxçıvanda möhkəmlənmiş rus qoşunu da dekabrın 1-də oranı tərk etdi.<ref>Потто В. Утверждение русского владычества на Кавказе.s.305.</ref>
Sətir 277:
İkinci İrəvan yürüşündə rus qoşunlarının məğlubiyyəti qraf Qudoviçin baş komandan vəzifəsindən istefa verməsinə səbəb oldu. [[1809]]-cu ilin fevralın 14-də çarın fərmanına əsasən, general [[Aleksandr Tormasov|A.P.Tormosov]] [[Qafqaz]]da rus qoşunlarının baş komandanı təyin olundu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.185.</ref>
 
[[Qacarlar|Qacar İranı]] ilə müharibədə olan Rusiya üçün eyni zamanda, [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı Türkiyəsi]] ilə savaşmaq çox ağır idi. Odur ki, Rusiya hökümətihökuməti ilk növbədə Qacar hökümətihökuməti ilə saziş bağlamağı qərara aldı. Danışıqların [[Əsgəran qalası]]nda aparılması müəyyən edildi. Bir neçə gün davam edən danışıqlar heç bir nəticə vermədi. Beləki Qacarlar sülhün şərtləri ilə razılaşmayaraq [[Cənubi Qafqaz]]ın onlara təhvil verilməsini istəyirdilər. Lakin [[1810]] -cu ildə bərpa olunan hərbi əməliyyatlar nəticəsində rus qoşunlarının qələbəsi Qacarları yenidən danışıqlara qaytardı.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.157.</ref>
 
Beləliklə [[1813]]-cü ildə tərəflər arasında [[Gülüstan müqaviləsi]]nin bağlanması ilə döyüşlərin birinci mərhələsi başa çatdı. Müqaviləyə görə, [[Araz çayı|Araz]]ın şimalındakı vilayətlərin çoxu Rusiya imperiyasına birləşdirildi. İrəvan və Naxçıvan isə Qacarların əlində qaldı.<ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”. s.77-78.</ref>
Sətir 285:
Bunun ardınca şah hökuməti ilə danışıqlar aparmaq üçün [[Tehran]]a yola düşən baş komandan [[Aleksandr Tormasov|A.P.Tormosov]],[[1817]]-ci il iyulun 31-dən avqustun 3-ə qədər şahın qəbulunda oldu. Lakin tərəflər arasında bu məsələdə heç bir razılıq əldə olunmadı. [[1823]] və [[1825]]-ci illərdəki sərhəd xəttinin müəyyənləşdirilməsi üçün olan tədbirlər də heç bir nəticə vermədi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.200-202.</ref> Bundan əlavə, [[1826]]-cı ilin yazında iki piyada rus alayı Mirək kəndinə hücum edərək onu işğal etdi və burada hərbi istehkam xətti qurmağa başladı. Bu hadisə tərəflər arasında münasibətləri daha da gərginləşdirdi. Hər iki dövlət arasında mübahisəli torpaq məsələsini həll etmək üçün Rusiya Qacar sarayına knyaz [[Aleksandr Menşikov|Menşikov]]un başçılığı ilə xüsusi heyət göndərmişdi. Lakin Menşikovun missiyası da heç bir nəticə vermədi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.206-207.</ref>
 
Beləliklə, [[1826]]-cı il iyulun 19-da [[Rusiya-İran müharibəsi (1826-1828)|İkinci Rusiya - Qacar müharibəsi]] başlandı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.208.<name="ReferenceF"/ref> 1826-cı il iyulun 16-da sərdar [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan]]ın atlıları və Qacarlardan da bir dəstə əsgər İrəvan tərəfdən Rus qoşunlarına hücuma keçdilər. Hüseynqulu xanın başçılığı ilə 5 min nəfərlik İrəvan qoşunu Mirək kəndində yerləşən rus gözətçi məntəqəsinə hücum etdi. Qəfil hücum knyaz Sevarsamidzeni çıxılmaz vəziyyətə saldı. O, tabeliyində olan dəstə ilə [[Gümrü]]yə geri çəkilməyə məcbur qaldı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.209.</ref> Qardaşı [[Həsən xan Qacar|Həsən xanı]]n qüvvələri isə [[Şörəyel mahalı|Şörəyel]]ə daxil oldular. Rusiya qoşunlarının işğal etdikləri Balıqçay, Sadağaçay, [[Qarakilsə (Abaran)|Qarakilsə]] və başqa keşikçi məntəqələri darmadağın edildi. Həsən xanın qoşunları Gümrü yolunu nəzarətə götürdülər. Beləliklə, qısa müddət ərzində [[Pəmbək (Göyçə)|Pəmbək]] və [[Şörəyel mahalı|Şörəyel]] Rusiya ordusundan təmizləndi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.220.</ref> Mirzə Adıgözəl bəy yazır: ''"Knyaz Səvirzə Mirzə (Seversamidze) Pəmbək və Şörəyeldən çıxdıqdan sonra Hüseyn xan və Həsən xan İrəvan tərəfindən gəlib Rusiya hökumətinə aid dam-daşı yıxıb od vurdular".''<ref>Qarabağnamələr, I kitab.s.81-82</ref>
 
[[Şəkil:Взятие_штурмом_крепости_Эривань.jpg|left|thumb|300x300px|İrəvan qalasının alınması. Rəssam K. Beqqrov (1827)]]
Sətir 293:
Müharibənin ilk günlərində Qacar ordusu [[Şimali Azərbaycan]]ın içərilərinə, hətta [[Şəmkir]]ə qədər gəlib çıxsa da rus döyüşçülərinin güclü təzyiqi altında tezliklə geri çəkilməyə məcbur oldu. [[1827]]-ci ilin əvvəli üçün, demək olar ki, [[Azərbaycan xanlıqları|Şimali Azərbaycanın bütün əyalətləri]]ndə rus ordusu üstünlüyü ələ aldı.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.161.</ref>
 
1827-ci ilin aprelin əvvəllərində [[İvan Paskeviç|Paskeviç]]in əmri ilə rus qoşunlarının ön dəstəsi general-adyutant K.X.Benkendorfun komandanlığı altında erməni arxiyepiskopu Nersesin müşayiəti ilə Borçalıdan İrəvana doğru hərəkət etdi. Beləliklə, rus qoşunları İrəvan xanlığına növbəti genişmiqyaslı yürüşə başladılar.<ref name="ReferenceG">Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.217.</ref> Aprelin 13-də heç bir müqavimətə rast gəlməyən rus qoşunu [[Üçkilsə rayonu|Üçmüəzzin kilsəsi]]nə gəlib çatdı. Lakin əvvəlki yürüşlərdə olduğu kimi yenə də rus qoşununda ərzaq çatışmazlığı başladı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.222-223.</ref>
 
K.X.Benkendorf 1827-ci il aprelin 16-da səhər 5 alay və 4 topla [[Sərdarabad qalası]]na doğru hərəkət etdi. Sərdarabad qalasından 10 verst aralı Həsən xan 1000 nəfərlik süvari dəstəsi ilə rusların ön dəstəsinə hücum etdi. Döyüş nəticəsində xanın dəstəsi məğlub olaraq qalaya doğru geri cəkildi. Bu döyüşdə irəvanlılardan 100 nəfər ölən və yaralanan olmuş, İsmayıl xan və Hüseyn ağanın qardaşı oğlu [[ruslar]]a əsir düşmüşdü.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.217.<name="ReferenceG"/ref> Həsən xanın dəstəsini məğlub etsə də qala mühasirəsi zamanı ciddi müqavimətə rast gələn rus ordusu geri çəkildi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.224.</ref>
 
Aclıq problemini isə müvəqqəti həll edən general-adyutant K.X.Benkendorfun dəstəsi yenidən [[İrəvan qalası|İrəvan qalas]]ına hücum etməyi qərara aldı. Qalanı mühasirə etmək niyyətində olan rus qoşunu müxtəlif dəstələrə bölünüb aprelin 24-də [[Zəngi çayı]]nı keçərək cənubi-şərq istiqamətində yürüşə başladı. Hüseynqulu xan rus qoşunlarının irəlilədiyini görərək qalanın cənub və şərq qapıları tərəfində yerləşən bağları əldə saxlamaq üçün piyada və süvarilərdən ibarət iki dəstəni oraya göndərdi. Döyüş nəticəsində İrəvan qoşunu bağlardan geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Məğlub olmuş piyada qoşun yenidən İrəvan qalasına sığındı, süvarilər isə Naxçıvan yolu ilə geri çəkildilər.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.222.</ref><ref>Щербатов. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич, его жизнъ и деятелъность.s.256.</ref>
Sətir 311:
Paskeviç Qarababada knyaz [[Georgi Eristov|Eristov]]un başçılığı ilə bir dəstə qoyaraq, 1827-ci il avqustun 20-də İrəvana doğru hərəkət etdi. Abbas Mirzə Qacar isə Sərdarabaddan 15 verst aralıda yerləşən [[Qaraqala (Sərdarabad)|Qaraqala qalası]]na, sonra isə [[Maku]]ya çəkildi. O geri çəkildikdən arxası ilə Hüseynqulu xan da qalanı qardaşına tapşıraraq ailəsi ilə bir yerdə Makuya çəkildi. Rus qoşununun əsas qüvvələri sentyabrın 5-də Üçmüəzzinə gəlib çatdılar.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.237,241.</ref><ref>Щербатов. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич, его жизнъ и деятелъность.s.309.</ref>
 
[[1827]]-ci il avqustun 29-da Üçkilsədə toplaşan rus qoşunları bu dəfə Sərdarabad qalasını hədəf seçdilər. General Paskeviçin qalada çoxlu ərzaq ehtiyatının olması haqda məlumatı vardı və rus qoşunlarının gələcək yürüşünü təmin etmək üçün bu qalanın alınması zəruri idi. Sentyabrın 11-də general Paskeviç birləşmiş qüvvələrlə Sərdarabada doğru yürüşə başladı və səhəri gün qalaya yaxınlaşdı.<ref name="ReferenceH">A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.230.</ref>
 
Sərdarabad qalasının qarnizonu 14 topdan və 1500 nəfərlik dəstədən ibarət idi. Qalaya Həsən xanın nəvəsi Fətəli xan başçılıq edirdi. Sentyabrın 16-da dövrün güclü silahlarından olan mühasirə topları Sərdarabada gətirildikdən sonra vəziyyət kəskin şəkildə dəyişdi. Sentyabrın 18-də toplar qalanı bombardman etməyə başladılar. Həmin gün qalaya 500 mərmi atıldı. Bombardman nəticəsində qalanın dördkünc qülləsi dağıdıldı. Aramsız atəşə məruz qalan müdafiəçilər sentyabrın 19-u saat 5-də təslim məcbur oldular. Paskeviçlə danışıqlara əsasən müdafiəçilərə təslim olmaq üçün 24 saat vaxt verildi. Eyni zamanda qalanın bombardmanı daha da gücləndirildi. Sentyabrın 19-u axşam qaranlıqda İrəvan qarnizonu qalanı tərk etdi. Beləliklə [[Sərdarabad qalası|Sərdərabad qalası]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.238.</ref>
 
{{Şəkillər sırası|Abbasabad qalasının açarı.JPG|Abbasabad Fortress.jpg|e1=50|e2=221|mətn=[[Abbasabad qalası]]nın açarı və planı|üfüqi=right}}
Sentyabrın 23-də Paskeviçin hərbi qüvvələri [[İrəvan qalası]]nın 2 verstliyində<ref group="q">Verst– uzunluq ölçüsü, 1, 06 km-əbərabərdir.</ref> düşərgə saldılar. 1827-ci il sentyabrın 24-də İrəvanın rus qoşunları tərəfindən növbəti mühasirəsinə başlandı. Paskeviç həmin gün [[Muğanlı (Qəmərli)|Muğanlıtəpə]]dən sağa doğru batareyalar<ref group="q">Bölük artilleriya qüvvələrində Batareya, sərhəd qüvvələrində Zastava, hava qüvvələrində Eskadrilya, dəniz qüvvələrində isə Eskadron adlanır.</ref> qurdu və bütün gecəni qalanın içərisini top atəşinə tutdu.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.166.</ref> Şəhəri ara vermədən 2 [[Batareya (silah)|batareya]] 3 gün artilleriya atəşinə tutdu. Ağır topların atəşinə davam gətirməyən qala bürcləri dağıldı. Qala müdafiəçilərini sudan məhrum etmək məqsədilə [[İvan Paskeviç|Paskeviç]]in əmrilə qala divarlarının dibindəki kəhrizlər daşla dolduruldu. Eyni zamanda Paskeviç Həsən xandan qalanın təslim olunmasını tələb etdi. Lakin bu müraciətə məhəl qoymayan Həsən xan Qacar əksinə, bürcləri təmir etdirərək yeni döyüşə hazırlaşdı. Qala qarnizonu rus qoşunlarını güclü atəşə tutdu. Lakin rusların mühasirə korpusu topları şəhərə yaxınlaşdıra bildi. Növbəti təslim cavabına müsbət cavab almayan Paskeviçin əmrilə İrəvan qalasına 40 topdan 1000-dən artıq mərmi yağdırıldı. Şəhər od-alov içində yanmağa başladı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.230.<name="ReferenceH"/ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.242-243.</ref>
 
Top atəşinin müşaəti ilə podpolkovnik Qurko və Şepelevin dəstəsi qalanın cənub-şərq qülləsini tutdu. Həmçinin ermənilərin xəyanəti nəticəsində şəhərin qərb tərəfində yerləşən [[Təpəbaşı məscidi|Təpəbaşı]] adlanan məhəlləni tutmağa hazırlaşan ruslar [[Zəngi çayı]]nı keçərək orada batareya qurdular. Məhz 6 günlük mühasirədən sonra bu hissədən qala divarları dağıdıldı və 6 qvardiya alayı şəhərə daxil ola bildi. 200-dək əyanla qaladakı məscidlərin birinə çəkilən Həsən xan Qacar müqavimət göstərməyə davam edirdi. Axşama yaxın İrəvan qalası işğalçıların əlinə keçdi. Həsən xan Qacarla bərabər qalabəyi Sübhanqulu xan, Qasım xan, Mərəndli Cəfərqulu xan, Təbrizli Əlimərdan xan, Əhərli Aslan xan, Fəthəli xan və başqaları ələ keçirildilər.Bundan əlavə, vaxtilə böyük türk sərkərdəsi və hökmdarı [[Əmir Teymur]]a məxsus olmuş, dəstəyi qızıl və qiymətli daşlarla bəzədilmiş Həsən xan Qacara məxsus qiymətli qılınc da rusların əlinə keçdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.233-234.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.243-244.</ref>
 
İrəvan işğal olunduqdan sonra [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan]] Makudan Qacar şah sarayına getdi. [[1828]]-ci ildə Qacar hökümətihökuməti Hüseynqulu xanı [[Xorasan]]a göndərərək oraya hakim təyin etdi. Xorasanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışları yatıran Hüseynqulu xan, orada asayişi təmin edə bildi. [[1831]]-ci ildə vəfat etdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.256.</ref>
 
İrəvanın da işğalından sonra Çar qoşunları hücuma keçərək [[Cənubi Azərbaycan]] ərazisinə daxil oldular. Rus qoşununun irəliləməsi və həmçinin müqavimət üçün heçbir qüvvə olmaması [[Qacarlar|Qacar höküməti]]ni sülh bağlamağa məcbur etdi. Beləliklə, 1828-ci il fevralın 10-da [[Təbriz şəhəri]]nin yaxınlığındakı Türkmançay adlanan yerdə [[Türkmənçay müqaviləsi|İranla Rusiya arasında sülh müqaviləsi]] imzalandı. Müqavilənin başqa şərtləri ilə yanaşı, İrəvan və [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] xanlıqları da bütünlükdə [[Rusiya İmperiyası|Rusiya imperiyası]]nın tərkibinə daxil edildilər.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.167.</ref><ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”.s.119.</ref> Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra əsirlərin dəyişdirilməsi nəticəsində Həsən xan da azad edilərək Qacar hökümətinəhökumətinə təhvil verildi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.246.</ref>
 
Türkmənçay müqaviləsinin təsdiq edilməsinin (20 mart, 1828) ertəsi günü [[I Nikolay]] [[Erməni vilayəti|"Erməni vilayəti"]] yaradılması haqqında fərman imzaladı.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.168.</ref> Fərmanda deyilir: ''"İranla bağlanmış müqaviləyə əsasən, İrandan Rusiyaya birləşdirilən İrəvan və Naxçıvanı bundan sonra "Erməni vilayəti" adlandırmağı hökm edir və öz titulumuza daxil edirik. Həmin vilayətin quruluşu və onun idarə edilməsi qaydası haqqında Ali Senat lazımi fərmanları öz vaxtında alacaqdır".''<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.255.</ref>
 
== Dövlət quruluşu ==
Sətir 367:
[[İrəvan şəhəri]]nin yerləşdiyi ərazi müxtəlif zamanlarda [[Sasanilər İmperiyası|Sasanilər]], [[Ərəb xilafəti]], [[Sacilər]], [[Şəddadilər]], [[Böyük Səlcuq sultanları|Səlcuqilər]], [[Eldənizlər]], [[Elxanilər dövləti|Elxanilər]], [[Teymurilər dövləti|Teymurilər]], [[Qaraqoyunlular|Qaraqoyunlu]], [[Ağqoyunlular|Ağqoyunlu]], [[Səfəvilər]], [[Əfşarlar (xanədanlıq)|Əfşarlar]], [[Qacarlar]] sülalələrinin tərkibinə daxil olmuşdur. İrəvan şəhərinin bir mərkəz kimi sosial-iqtisadi inkişafı isə [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi]] və İrəvan xanlığı dövrlərinə aiddir. Orta əsrlər tarixi mənbələrində şəhərin adı Rəvan və İrəvan kimi çəkilir. İrəvan şəhəri əsasən Səfəvilər dövründə inkişaf edərək böyümüşdür. İrəvan Çuxursəəd bəylərbəyliyinin mərkəzinə çəvrilərək, bəylərbəyliyin mərkəzi rolunu oynayırdı. Səfəvi-Osmanlı sərhəddi olan Çuxursəəd bəylərbəyliyi müəyyən müharibə mərhələlərində işğal edilmiş və sonra geri qaytarılmışdı.
=== Memarlıq ===
İrəvan bölgəsinin bəhs etdiyimiz dövrün memarlıq abidələrinin çoxu dövrümüzə gəlib çatmasa da, mənbələrdə bu sənət növü haqqında xeyli məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Bu məlumatlara görə, bölgə özünün karvansaraları, qalaları, məscidləri, binaları və digər memarlıq abidələri ilə zəngin olmaqla bərabər, bu abidələr orijinallığı, memarlıq üslubu ilə seçilmişdi. İrəvan bölgəsinin memarlıq abidələri sübut edir ki, bəhs etdiyimiz dövrdə bu diyarda da bir sıra gözəl imarətlər yaradan memar-bənnalar olmuşdu. <ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.431.</ref>
==== Məscidlər ====
{{Şəkillər sırası|Blue Mosque, Jerevan 2.JPG|Hacı Novruzəli məscidi, İrəvan.jpg|e1=130|e2=151|mətn= [[Göy məscid (İrəvan)|Göy məscid]] (solda) və [[Novruzəli bəy məscidi]] (sağda)|üfüqi=right}}
Kameral öz siyahıyaalmada ikisi qalada, altısı isə şəhərdə olmaqla 8 böyük məscid qeydə almışdı. Məscidlərin içində möhtəmşəmliyinə görə [[1764]]-cü ildə Hüseynəli xanın tikdirdiyi "[[Göy məscid (İrəvan)|Göy məscid]]" məşhur idi. Məscidin günbəzi göy rəng ilə bəzəndiyi üçün belə adlanırdı. Şəhərin qərb hissəsində yerləşən məscid, [[Şah Abbas məscidi (Gəncə)|Gəncədəki Şah Abbas məscidi]] üslübunda tikilmişdi.<ref>Обозрение российских владений за Кавказом в стати-ческом, этнографическом, топографическом, финансовом отноше-нияхs.s.7.</ref> [[1828]]-ci il işğalından sonra İrəvanda [[Zalhan məscidi|Zalıxan məscidi]], [[Novruzəli bəy məscidi]], [[Sərtib xan məscidi]], [[Göy məscid (İrəvan)|Hüseynəli xan məscidi]], [[Hacı İmamverdi məscidi]], [[Hacı Cəfər bəy məscidi|Hacı Cəfər bəy məscidləri]] salamat qalmışdılar.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.468</ref>
 
Qədim [[İrəvan]]dakı Zalıxan, yaxud şəhər məscidi (inşa edildiyi tarix məlum deyil) və Novruzəli xan məscidi (1687) bir-birinə bənzəyirdi və Göy məsciddən kiçik idi. Digər üç məscid isə XVII-XVIII əsrlərdə inşa edilmişdi. Zalıxan məscidi indiki İrəvan mehmanxanasının yaxınlığında yerləşirdi. [[İkinci dünya müharibəsi]]ndən sonra məscidin təyinatı dəyişdirilmişdir. Hazırda həmin binada Rəssamlar evinin sərgi salonu yerləşir.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.128.</ref>
 
Qala məscidlərindən biri [[1725]]-ci ildə Osmanlı hakimi [[Rəcəb Paşa|Rəcəb paşa]] tərəfindən tikdirilmişdi. Memarlıq cəhətdən diqqəti cəlb edən bu məscid Rusiya işğalından sonra rus pravoslav kilsəsinə çevrilmişdi. İrəvanın başqa bir məscidi Hüseynqulu xanın dövründə tikilmiş və Qacar şahzadəsinin şərəfinə [[Abbas Mirzə məscidi]] adlandırılmışdı. İşğaldan sonra həmin məscid ruslar tərəfindən silah anbarına çevrilmişdi.<ref name="Qarayev.">Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).433.</ref>
 
==== Qalalar ====
Sətir 441:
İrəvan xanlığında gön-dəri məmulatı emal edilirdi. Bu mənada təkcə yerli gön-dəri deyil, [[Yeni Bəyazid qəzası|Bayazid]] və [[Maku xanlığı|Maku]]dan gətirilən xammaldan da istifadə edilirdi. Gön-dəri məmulatları istehsalı süvari ordunun tələblərini də ödəyirdi. Bundan əlavə, İrəvan xanlığında şüşə istehsalı, sabunbişirmə, yağçəkmə və s. sənətkarlıq sahələri var idi.<ref>Еlmi redaktor: Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.65.</ref>
 
İrəvan şəhəri yaxınlığında yerləşən Qoğb duz mədənindən çıxarılmış duz [[Gürcüstan]]a, [[İmereti|İmeretiya]]yayaya, [[Axaltsixe|Axalsıx]]a və digər ərazilərə ixrac edilirdi. Duza tələbat çox olduğundan Qoğb dağının ətəyində iki mədən fəaliyyət göstərirdi. [[Ruslar|Rus]] mənbələrinə görə [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan]]ın dövründə duz istehsalından ildə 14 min gümüş rubl dəyərində gəlir əldə edilirdi.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.827-828</ref>
 
İrəvandan müxtəlif karvan yolları keçirdi. Bunlardan birincisi [[Hindistan]], [[Mərkəzi Asiya]] və [[İran]]ı [[Təbriz]] və [[Naxçıvan]] vasitəsilə İrəvan xanlığına bağlayan karvan yolu idi. Bu karvan yolu "Ərzurum yolu" və ya "Bəzirgan yolu" adlanırdı. İrəvandan [[Ərzurum]]a gedən digər karvan yolu Abaran və [[Alagöz dağı|Alagöz]] dağının şimal ətəyindən keçib [[Qars]]a, oradan da [[Həsənqala]]ya yetişir və burada ana xəttə qovuşurdu. İrəvandan [[Tbilisi|Tiflis]]ə gedən karvan yolu [[Üçkilsə]], [[Sərdarabad mahalı|Sərdarabad]], [[Hamamlı (Başkeçid)|Hamamlı]], [[Cəlaloğlu]] və [[Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti|Şulaver]]dən keçirdi. Həmin yolun uzunluğu təxminən [[İrəvan]] – [[Ağstafa]] yoluna bərabər idi. İrəvan bu yol vasitəsilə [[Gəncə]] ilə əlaqə saxlayır, həm də [[Şamaxı]]da [[Azərbaycan]]dan [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]]ya gedən baş ticarət yoluna bağlanırdı. Karvan yolları üzərində gömrük məntəqələri və rəhdarxanalar həddən artıq çox idi. Təkcə Əyilislidən Kağızmana gedən ticarət yolu üzərində altı gömrük məntəqəsi ''"vəradarxana"'' vardı.<ref name="Yaqub Mahmudov.">Еlmi redaktor: Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.66.</ref>
Sətir 469:
[[1441]]-ci ildə [[Qaraqoyunlular|Qaraqoyunlu]] hökmdarı [[Cahan şah|Cahanşah]]ın dövründə erməni katolikosluğunun [[Kilikiya]]dan [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi|Çuxursəəd]]in Vağarşabad kəndindəki [[Üçkilsə|Üçkilsə monastırı]]na köçürülməsindən sonra müxtəlif yerlərdən axışıb gələn azsaylı [[ermənilər]] xanlığın ərazisində tədricən məskunlaşmışdılar. Tez-tez müharibələrdə iştirak edən Qaraqoyunlu, [[Ağqoyunlular|Ağqoyunlu]] və [[Səfəvilər|Səfəvi]] hökmdarları [[İran]]dakı və [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]]nun cənub hissəsindəki xristian əhalinin üzərində hakimiyyəti daha da möhkəmləndirmək və onların üsyan təhlükəsinin belə olmaması üçün Üçkilsə katolikoslarını himayə edirdilər.<ref>Еlmi redaktor: Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.40</ref>
 
17-ci əsr fransız səyyahı [[Jan Şarden|Şarden]]in məlumatına görə ''"....İrəvan qalası təxminən səkkiz yüz evdən ibarətdir. Ora­da ancaq təmizqanlı [[qızılbaşlar]] yaşayırlar"''.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.45.</ref> "Qədim İrəvan" kitabında İrəvan əhalisindən bəhs edən Yervand Şahəziz [[1673]]-cü ildə İrəvanda olan fransız səyyahı Şardenin [[İrəvan qalası]]nda yaşayan əhali haqda məlumatına toxunuraq yazır: ''"ermənilərin İrəvanda şəhərində yalnız dükanları var idi...'' <ref>Յերվանդ Շահազիզ: Հին Յերեվանը: Յերեվան, 1931: s.34.</ref> 18-ci əsrin əvvəlində İrəvana gəlmiş missioner Monye yazır: ''"Evlərdən daha çox bağçalar və üzüm bağlarına qərq olmuş şəhər ikiqat qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Əhalinin ¼-i ermənilərdir".''<ref> Mamye-Clairac. Historie de Perse, depuis le commencement de ce Sincle. Paris, t. II, MDCCL (1750).s.154</ref>
 
[[İvan Paskeviç|Paskeviç]] İrəvan xanlığında əhalinin milli tərkibi haqda verdiyi məlumatda burada 10 min azərbaycanlı, 3 min erməni ailəsinin yaşadığını qeyd etmişdir. [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-dan olan professor Castin Makkarti [[İrəvan qalasının işğalı|Rusiya işğalı]]na - [[1828]]-ci ilə qədər İrəvan xanlığı əhalisinin 80 faizinin [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkü]] olduğunu göstərir.<ref name="Fəridə Əliyeva">{{cite web|url=http://www.anl.az/down/meqale/azerbaycan/azerbaycan_mart2009/72629.htm |title=anl.az |author=Fəridə Əliyeva |date=18 mart,2009. |work=İrəvan xanlığı|pages = |accessdate= |language=az}}</ref>
Sətir 502:
*Бутков П.Г. ''"Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г.г".'' В 3-х т. [[Sankt-Peterburq|СПб]]., [[1869]].
*Богданова Н.Г. ''"Аграрные отношения в. Азербайджане в 1870-1913 гг".'' "Исторические записки", [[1941]], т.12.
*Дубровин Н. ''"Закавказье от 1803-1806 года".'' [[Sankt-Peterburq|СПб]], [[1866|1866,]], 542 с.
*Ибрагимбейли Х. ''"Россия и Азербайджан в первой трети XIX века (из военно-политической истории)".'' [[Moskva|Москва]], "[[Elm|Наука]]", 1969, 287с.
*Потто В. ''"Утверждение русского владычества на Кавказе"'', т.1, [[Tbilisi|Тифлис]], [[1901]].