Qarabağ bəylərbəyliyi: Redaktələr arasındakı fərq

'''Qarabağ bəylərbəyliyi''' və ya '''Gəncə bəylərbəyliyi''' — [[Səfəvilər]] dövründə ölkə inzibati cəhətdən bəylərbəyliklərə (əyalətlərə) bölünmüşdü. Onlardan biri də mərkəzi [[Gəncə]] şəhəri olan '''Qarabağ bəylərbəyliyi''' idi. [[Bəylərbəyi]]lər [[qızılbaşlar]]dan təyin olunurdu və onlar həmin ərazini irsən idarə edirdilər.

[[Səfəvilər]] dövründə [[Qarabağ]] bəylərbəyliyinin tərkibində yerli inzibati-ərazi vahidi kimi xristian məlikliyi yaradılmışdı. Erməni müəllifləri və onların digər həmfikirləri [[Qarabağ]] ərazisində mövcud olmuş beş xristian məlikliyinin rolunu şişirtməyə, hər bir məlikliyi az qala "erməni milli dövlətçiliyi"nin nümunəsi, "əsrlər boyu erməni dövlətçililiyi ənənələrini qoruyub saxlayan, yaşadan" qurum, knyazlıq və s. kimi təqdim etməyə və eyni zamanda erməni əhalisini tarixi Qarabağ ərazisinin yerli sakinləri olduğunu sübut etməyə çalışırlar. Məsələn: erməni tarixçisi A.R.İoannisyan [[Qarabağ]] və [[İrəvan]] torpaqlarını erməni əhalisinin əsas hissəsinin cəmləndiyi "tarixi Ermənistan ərazisi" adlandırmaqla yanaşı, [[Nadir şah]] dövründə [[Qarabağ]] ərazisində olan xristian məlikləri "faktiki olaraq müstəqil hakimlər, öz ərazilərində tam ixtiyar sahibi, özlərinə məxsus hərbi qüvvəyə malik knyazlıqlar" kimi təsvir etmişdir.

İlk olaraq məliklərin özləri haqda: XIX əsr [[Qarabağ]] salnaməçilərinin məlumatlarına fikir verək. [[Mirzə Adıgözəl bəy Qarabaği]]yə görə, [[Xəmsə (Qarabağ)|Xəmsə]] adı ilə məşhur olan beş mahalın hər birinin ayrı adı vardı. Bu mahalların sayı beş olduğundan, onlara Xəmsə adı verilmişdi. Dizaq məliyi Yeqan – Loridən, Vərəndə məliyi Şahnəzər – Göycədən, Çiləbörd məliyi Allahqulu- Mağavizdən, Gülüstan­ (Talış) məliyi Usub – Şirvandan gəlmədirlər. Bu məlikliklərdən yalnız birinin – Xaçının məlikləri Həsən Cəlalyan övladıdır. Digər "Qarabağnamə" müəllifləri də eyni faktı təsdiq edir. Hətta, əslən [[Cənubi Azərbaycan]] ermənisi olan [[Mirzə Yusif Qarabaği]] də öz əsərində məliklərin Qarabağa gəlmə olduğunu qeyd edir. Dövrün digər bir mənbəsində "Təzkirət-əl-mülk"də [[Qarabağ]] məliklərinin adları yoxdur. Bu onunla izah oluna bilər ki, …bu məlikliklər "ölkə"yə nisbətən daha xırda feodal mülkləri idilər, ikincisi məlikliklər XVII-XVIII əsrdə formalaşmışlar və XVIII əsrin əvvəllərində onların irsi mülklər kimi statusu hələ tam tanınmırdı".

Farsca yazılmış bu qiymətli tarixi mənbədə Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin banisi I Şah İsmayılın (1501-1524) hərbi-siyasi fəaliyyəti ətraflı surətdə təsvir edilmişdir. <ref> Musalı N. Səfəvilər zamanında Qarabağ bəylərbəyliyinin yaradılması və onun inzibati quruluşu. // "Qarabağ Dünən Bu Gün və Sabah" V Elmi-əməli konfransın materialları. Bakı, 2006, s. 166</ref>.

[[Qarabağ]] bəylərbəylərindən biri də Kəmaləddin Şahverdi sultan Ümmət bəy oğlu Ziyadoğlu-Qacardır. I Şah Təhmasib Səfəvi ([[1524]]--[[1578]]) [[1551]]-ci ildə Şahverdi sultanı [[Qarabağ]]a hakim təyin etdi. Şahverdi sultan [[Qarabağ]] qoşununun başında [[Qızılbaşlar]] məmləkəti tərəfindən bir çox savaşlara qatılmışdı.

O, 1558-ci ildə qiyamçı [[Kartli]] valisi Lauraspı ([[1534]]—[[1558]]) öldürdü. Lauraspdan sonra təyin edilən vali Simon (1558—1560) tez-tez asilik etdiyindən, ayağını cızıqdan kənara qoyan kimi şahın əmri ilə Şahverdi sultan tərəfindən cəzalandırılır, qulaqburması alırdı. [[Tiflis]] hakimi [[Georgi Dadiani ]] ([[1548]]—[[1582]]) [[Qarabağ]] bəylərbəyinin nəzarəti altında idi. Azğınlıq eşqinə düşən kimi Şahverdi sultan qoşunla [[Tiflis]]ə gəlirdi.

1547-ci ilin əvvəllərində Gürcüstan səfərindən dönən Şah Təhmasib Yevlaxda dayanmışdı. O. Əfəndiyev "Xülasət ət- təvarixin" verdiyi məlumata əsaslanaraq yazır ki, Gürcüstan yürüşündən qayıdan zaman Şah Təhmasib Şahverdi sultan Ziyadoğlu-Qacarın evinə düşmüşdü. Buradan o, Şirvanda üsyan qaldırmış olan Əlqas mirzəyə qarşı Şahverdi Sultan Ziyadoğlunu digər əmirlərlə birlikdə göndərmişdi <ref> Efendiev O. A. Azerbaydjanskoe qosudarstva Sefevidov v XVI v. B. , 1981, s. 84</ref>.

İmamqulu xan [[ Qızılbaşlar ]] məmləkətinin ən ünlü sərkərdələrinin birinə çevrildi. Bir çox savaşlarda ad qazandı.

Məhəmmədqulu xan bir müddət bəylərbəyi olduqdan sonra I Şah Abbasın qəzəbinə tuş gəldi. Şah [[1625]]-ci ildə onu çıxarıb [[Tiflis]] hakimi [[Davud xan Undiladze|Davud xan Allahverdi xan oğlu]]nu bəylərbəyi təyin etdi. Davud xan qulam olduğuna baxmayaraq, özündən çox razı idi. Məclisdə ədəb-ərkan tanımadığından, Şah Səfinin ([[1629]]—[[1642]]) acığına səbəb oldu. Şah onu saraydan qovdu. O da [[Qarabağ]]ı yağmalayıb, [[Osmanlı]] dövlətinə pənahlandı. Şah yenidən Məhəmmədqulu xanı bəylərbəyi təyin etdi.

Məhəmmədqulu xanın ikinci oğlu Uğurlu xan bir müddət Qum şəhərinin [[darğa]]sı olmuşdu. Qardaşının vəfatından sonra [[ Qarabağ]]a bəylərbəyi təyin edildi.

Uğurlu xan [[1666]]-cı ildə vəfat etdi.

Uğurlu xandan sonra [[Gəncə]]-[[Qarabağ]]ı bir müddət kürd kökənli Hacı xan Çəmişgəzəki idarə etmişdi. [[Nadir şah]]ın ölümündən sonra qarabağlılar onu qovub Məhəmmədrəhim xan Ziyadoğlu-Qacarı taxta çıxardılar. Lakin qardaşı Şahverdi xan ona aman verməyərək yıxıb yerinə keçdi. Şahverdi xanın hakimiyyəti dönəmində Qarabağda xanlıq yarandı.[[ Gəncə]]-[[Qarabağ]] əyaləti iki xanlığa parçalandı.

Mərkəzi Gəncə şəhəri olan Qarabağ bəylərbəyliyi xeyli geniş əraziləri əhatə edirdi. "Təzkirətül-müluk"da Qarabağ bəylərbəyliyinə daxil olan və hakimlər tərəfindən idarə olunan 9 nahiyənin adları sadalanır və onların iqtisadi və hərbi vəziyyəti haqqında maraqlı statistik məlumatlar verilir. Zəyəm hakimi 5998 tümən 5980 dinar illik mədaxilə və 1200 nəfərlik qoşuna, Bərdə hakimi 3792 tümən 2735 dinar mədaxilə və 515 nəfərlik qoşuna, Ağstafa hakimi 852 tümən 5930 dinar mədaxilə və 700 nəfərlik qoşuna, Cavanşir hakimi 2102 tümən 8000 dinar gəlirə və 832 nəfərlik qoşuna, Bərgüşad hakimi 341 tümən 2750 dinar gəlirə və 300 nəfərlik qoşuna, Qara-Ağac (Gürcüstanın Kaxeti vilayəti ərazisində yerləşirdi) hakimi 636 tümən 5434 dinar gəlirə və 210 nəfərlik qoşuna, Lori və Pəmbək hakimi 1545 tümən 8434 dinar gəlirə və 550 nəfərlik qoşuna, Arazbar ölkəsinin və Bayəzidli elinin hakimi 601 tümən 8345 dinara və 300 döyüşçüyə, Simavi və Tərkür ölkəsinin hakimi isə 300 tümən 2945 dinara və 47 döyüşçüyə malik idi. "Təzkirətül-müluk"a görə Qarabağ bəylərbəyliyinə tabe olan bu 9 nahiyədən toplanan ümumi illik gəlir 16172 tümən 553 dinar təşkil edirdi. Gəncədə oturan bəylərbəyinin illik mədaxili 28614 tümən 9435 dinar, xidmətində olan qoşunun sayı isə 1430 nəfər təşkil edirdi. Mirzə Səmia Qarabağ bəylərbəyliyinin ümumi illik gəlirinin 24726 tümən 978 dinar olduğunu göstərir. Lakin bu zaman rəqəmlər arasında uyğunsuzluq yaranır. Çünki belə olduqda bəylərbəyinin gəliri ümumi mədaxili üstələmiş olur. V. Minorski bəylərbəyiyə aid məbləğin əvvəlinə "2" rəqəminin səhvən yazıldığını müəyyənləşdirmişdir. Belə olduqda bəylərbəyinin və ona tabe olan nahiyə hakimlərinin ümumi gəliri 24780 tümən 9988 dinar təşkil edir ki, bu da mətndəki rəqəmə çox yaxındır. Qarabağ bəylərbəyliyinin daimi qoşununun ümumi sayı 6084 nəfərdən ibarət idi<ref>Mirza Səmia. Təzkirətul-muluk (be kuşeş-e dr. S. M. Dəbirseyaqi). Tehran, 1368, s. 76-78; Sazman-e edari-ye hokumət-e Səfəvi ya təliqat-e Minorski bər "Təzkirətul-muluk" (tərcome-ye Məsud Rəcəbniya). Tehran, 1368, s. 179,181. </ref>.

*'''Gəncə sancağı''' ([[Gəncə]], [[Gəncə]] aranı, [[Gəncə]] dağıstanı, [[Şəmkir]] aranı, [[Sonqur]] dağıstanı, [[ Kürəkbasan ]] aranı, [[Şütür]], [[ Danqı]], [[Zəyəm]] aranı, Yaylaq, [[Tovuz]], [[Dəmirçihəsənli]]-[[Qazax]] nahiyələri)

*'''Gəncə livası''' ([[Gəncə]] şəhəri, [[Gəncəbasan]], [[Sunqurabad]], Şəmkürbasan, Kürəkbasan, Kiçik Kürəkbasan, Böyük [[Kürəkbasan]],[[ Şütürbasan]], [[Talış]], [[Gülüstan]], [[Yevlaq-Qaramanlı]], [[Danqı]] nahiyələri)

*'''Xılxına livası''' ([[Xılxına]] şəhəri, Xılxına, [[Həsənsu]], [[Tavus]], [[ Axıncı]], [[ Əsrik]], [[Qaraqaya]], [[Türkənlər]], [[Yuxarı Zəyəm]], [[Aşağı Zəyəm ]] nahiyələri)

*'''Arazbar livası''' ([[Arazbar]], [[ Həkəri]], [[Çulundur]] nahiyələrindən),

[[Qozluçay döyüşü]]-[[Qarabağ]]ın [[Dizaq qəzası]]nın [[ Qozluçay]] vadisində osmanlılarla qızılbaşlar arasında baş vermişdir.[[1604]]-cü ildə [[Gəncə]] [[bəylərbəyi]] Davud paşa yeddi min nəfərlik qоşunu ilə [[I Şah Abbas]] tərəfindən Qarabağa göndərilən [[Hüseyn xan Ziyadоğlu-Qacar]]ı Qоzluçay ətrafında məğlub edərək оnu geri çəkilməyə məcbur etmişdir.

[[Gəncə döyüşü (1606)]]-[[1605]]-ci ilin [[7 noyabr]]ında Sufiyan kəndi yaxınlığında ([[Sufiyan döyüşü]]) I Şah Abbasın apardığı ən iri döyüşlərdən biri baş verir. Onun hərbi istedadı da burada özünü parlaq bir şəkildə büruzə verir. Bütün əməliyyatlara şəxsən rəhbərlik edən şah əsas və ehtiyat qüvvələri elə bölüşdürür ki, rəqibin üstün saylı ordusunun öhdəsindən gələ bilsin. Bundan başqa o, gözlənilməz hərbi fəndlər işlədir. Bütün bunların sayəsində həddən artıq qənimət, o cümlədən 100-ə qədər ağır top ələ keçirilir.