Vikipediya

İnsan: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
kRedaktənin izahı yoxdur
k clean up using AWB
Sətir 30:
| Növ = Homo sapiens (Ağıllı insan) }}
 
'''İnsan''', [[Taksonomiya|taksonomik]] adıyla '''''Homo sapiens'''''<ref>{{cite journal|author=Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J |title=Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids |journal=J Mol Evol |volume = 30 |issue=3 |pages=260–266 |year=1990 |pmid=2109087 |doi=10.1007/BF02099995}}</ref><ref>{{cite web| title= Hominidae Classification | work = Animal Diversity Web @ UMich | url = http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html | accesdate= 2006-09-25 | archiveurl= http://web.archive.org/web/20141018224823/http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html | archivedate= 18 oktyabr2014}}</ref> — Dik duruşa, nisbətən inkişaf etmiş bir [[beyin|beyinə]]ə, mücərrəd düşünmə qabiliyyətinə, danışma ([[Dil (filoloji)|dil]] istifadə etmə) qabiliyyətinə sahibdir. Bu qabiliyyətləri dünyadakı digər növlərdən fərqli olaraq istifadə məqsədi geniş avadanlıqlar istehsalına imkan yaratmışdır. Özünün fərqində olması, rasionallığı ve zəkası<ref name="mc2">''Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues'' By [[Alasdair MacIntyre]] pp. 60, "But this [language] is insufficient for human rationality, What is needed in addition is the ability to construct sentences that contain as constituents either the sentences use to express the judgment about which the agent is reflecting, or references to those sentences."</ref><ref name="mcd">[[John McDowell]], ''Mind and World'', 1994. p.115, Harvard University Press, (quoted in ''Dependent Rational Animals'', by Alasdair MacIntyre): "In mere animals, sentience is in the service of a mode of life that is structured exclusively by immediate biological imperatives" [..] "merely animal life is shaped by goals whose control of the animal's behavior at a given moment is an immediate outcome of biological forces"</ref><ref name="flanagan">''The Really Hard Problem:Meaning in a Material World'', [[Owen Flanagan]], MIT Press</ref> kimi yüksək səviyədə düşünməsini təmin edən xüsusiyyətlər insanı "insan" edən xüsusiyyətlər olaraq sayılmaqdadır.<ref name="mc1">''Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues'' By [[Alasdair MacIntyre]] pp. 60, "Those who have wanted to draw a single sharp line between human and nonhuman animals have commonly laid emphasis upon the presence or absence of language as such, the ability to use and to respond to strings of syntactically ordered and semantically significant expressions whose utterance constitutes speech acts. But this is insufficient for human rationality. What is needed in addition.."</ref><ref name="mol">[http://www.duke.edu/~pk10/language/psych.htm Nature vs. Nurture: The Miracle of Language], by Malia Knezek. "What about the fact that other animals do not have similar language capabilities? [..] This obviously involves some innate difference between humans and other animals.. [..] ..other animals do not use any other form of language (i.e. sign language) even though they have the physiological capabilities." citing, [[Andy Clark]]. ''Being There: Putting Brain, Body, and World Together Again''. The MIT Press, 1997. 208-209).</ref>▼
 
▲'''İnsan''', [[Taksonomiya|taksonomik]] adıyla '''''Homo sapiens'''''<ref>{{cite journal|author=Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J |title=Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids |journal=J Mol Evol |volume = 30 |issue=3 |pages=260–266 |year=1990 |pmid=2109087 |doi=10.1007/BF02099995}}</ref><ref>{{cite web| title= Hominidae Classification | work = Animal Diversity Web @ UMich | url = http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html | accesdate= 2006-09-25 | archiveurl= http://web.archive.org/web/20141018224823/http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html | archivedate= 18 oktyabr2014}}</ref> — Dik duruşa, nisbətən inkişaf etmiş bir [[beyin|beyinə]], mücərrəd düşünmə qabiliyyətinə, danışma ([[Dil (filoloji)|dil]] istifadə etmə) qabiliyyətinə sahibdir. Bu qabiliyyətləri dünyadakı digər növlərdən fərqli olaraq istifadə məqsədi geniş avadanlıqlar istehsalına imkan yaratmışdır. Özünün fərqində olması, rasionallığı ve zəkası<ref name="mc2">''Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues'' By [[Alasdair MacIntyre]] pp. 60, "But this [language] is insufficient for human rationality, What is needed in addition is the ability to construct sentences that contain as constituents either the sentences use to express the judgment about which the agent is reflecting, or references to those sentences."</ref><ref name="mcd">[[John McDowell]], ''Mind and World'', 1994. p.115, Harvard University Press, (quoted in ''Dependent Rational Animals'', by Alasdair MacIntyre): "In mere animals, sentience is in the service of a mode of life that is structured exclusively by immediate biological imperatives" [..] "merely animal life is shaped by goals whose control of the animal's behavior at a given moment is an immediate outcome of biological forces"</ref><ref name="flanagan">''The Really Hard Problem:Meaning in a Material World'', [[Owen Flanagan]], MIT Press</ref> kimi yüksək səviyədə düşünməsini təmin edən xüsusiyyətlər insanı "insan" edən xüsusiyyətlər olaraq sayılmaqdadır.<ref name="mc1">''Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues'' By [[Alasdair MacIntyre]] pp. 60, "Those who have wanted to draw a single sharp line between human and nonhuman animals have commonly laid emphasis upon the presence or absence of language as such, the ability to use and to respond to strings of syntactically ordered and semantically significant expressions whose utterance constitutes speech acts. But this is insufficient for human rationality. What is needed in addition.."</ref><ref name="mol">[http://www.duke.edu/~pk10/language/psych.htm Nature vs. Nurture: The Miracle of Language], by Malia Knezek. "What about the fact that other animals do not have similar language capabilities? [..] This obviously involves some innate difference between humans and other animals.. [..] ..other animals do not use any other form of language (i.e. sign language) even though they have the physiological capabilities." citing, [[Andy Clark]]. ''Being There: Putting Brain, Body, and World Together Again''. The MIT Press, 1997. 208-209).</ref>
 
== İnsanın bioloji soy ağacı ==
Sətir 55 ⟶ 54:
:::└─ '''[[Primatlar]]'''
::::├─ [[Önmaymunlar|Önmeymunlar]]
::::├─ [[Meymun|Meymunlar]]lar
::::└─ '''[[İnsansılar|İnsansabənzərlər]]'''
:::::├─ [[Bonobo]]
Sətir 65 ⟶ 64:
== İnsanın orqanik təkamülü ==
=== İlk insanabənzər canlı ===
İnsanın əcdadı ilə əlaqədar çalışmalar daha çox ''[[Homo]]'' cinsi ətrafında cəmləşsə də, sıxlıqla Australopithecus kimi digər [[Hominidlər|hominid]] və [[hominin|homininləri]]ləri də əhatə edir. [[Fosil]] qeydlərinə görə anatomik olaraq müasir insan tərifinə uyğun olan ən qədim fosillər 195.000 il öncəsinə aiddir <ref>http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/310031.asp</ref> və [[Afrika]]<nowiki/>da tapılmışlardır. Müasir tipdə ''Homo sapiens'' altnövünün ilk irqi olan [[kromanyon]] insanı isə günümüzdən 50 min il öncə ortaya çıxmışdır. İnsanın [[təkamül]]ünə dair qəbul görən başlıca iki [[hipotez|fərziyyə]] vardır. Bunların birincisi müasir insanın Afrikada ortaya çıxıb dünyaya yayıldığını önə sürən "tək mənşə" fərziyyəsi, digəri isə fərqli bölgələrdə təkamül edərək müasir insana çevrildiyini önə sürən "çoxlu bölgə " fərziyyəsidir.
 
Müasir insanın və digər insanabənzər meymunların ilk ortaq əcdadı qəbul edilən iki ayaq üzərində dura bilən və gözləri irəli baxan canlının bundan təxminən 6.5 milyon il öncə Afrika'da ortaya çıxdığı təxmin edilməkdədir. Bu canlının ağaclardan enib ayaq üstə durmağa başlamasının səbəbinin iqlim dəyişikliyiylə bağlı quraqlıq, qida qıtlığı və köç məcburiyyəti ola biləcəyi düşünülməkdədir. İnsanı formalaşdırmağa başlayan orqanik təkamülün elmi adı olan Antopogenez, <nowiki/>zamanımızdan təxminən 3,5 milyon il öncə başlamışdır. İnsan adı verdiyimiz başlanğıc nöqtəsi isə ''[[Homo]]'' cinsinin ortaya çıxması ilə olmuşdur.
 
Müasir insanın nəsli tükənməmiş ən yaxın qohumları adi [[Şimpanze|şimpanzelərşimpanze]]lər (''Pan troglodytes'') ve [[bonobo]]lardır (cırtdan şimpanze, ''Pan paniscus''). Bu iki şimpanze növü və insanoğlu təxminən 6.5 milyon ildir fərqli bir təkamül cizgisi izləmələrinə rəğmən tamamlanmış [[gen]] xəritələrinə görə aralarındakı yaxınlıq [[Siçanlar|sıçovul]] ilə [[Siçovullar|siçan]] arasındaki yaxınlıqdan on qat daha çox, qohum olmayan iki insan arasındakı yaxınlıqdansa sadəcə 10 qat daha azdır. Bu iki şimpanze növü və insanın [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]'sinin 98.4%'i tamamilə eynidir.<ref>[[Frans de Waal]], ''Bonobo''. Berkeley: University of California Press, 1997. ISBN 0-520-20535-9 [http://www.2think.org/bonobo.shtml]</ref><ref>{{Cite journal| author=Britten RJ | title=Divergence between samples of chimpanzee and human DNA sequences is 5%, counting indels | url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/21/13633 | journal=Proc Natl Acad Sci U S A | year=2002 | pages=13633-5 | volume=99 | issue=21 | id=PMID 12368483}}</ref><ref>{{Cite journal| author = Wildman D, Uddin M, Liu G, Grossman L, Goodman M | title = Implications of natural selection in shaping 99.4% nonsynonymous DNA identity between humans and chimpanzees: enlarging genus Homo. | url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/100/12/7181 | journal = Proc Natl Acad Sci U S A | volume = 100 | issue = 12 | pages = 7181-8 | year = 2003 | id = PMID 12766228}}</ref><ref>{{Cite journal| author = Ruvolo M | title = Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets. | url=http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248 | journal = Mol Biol Evol | volume = 14 | issue = 3 | pages = 248-65 | year = 1997 | id = PMID 9066793}}</ref>
 
=== ''Homo erectus'' ===
Sətir 113 ⟶ 112:
 
== İnsan psixologiyası ==
İnsan zehninin təməl xüsusiyyəti [[Şüur|şüurdurşüur]]dur. İnsan öz şüuru ilə, özünü müşahidə, [[zamanı algılayabilme|zamanı qavraya bilmə]] və azad iradə insanda olan xüsusi keyfiyyətdir. Psixologiya elmi nöqteyi nəzərdən insan zehnini araşdırarkən, dinlərsə dəyər yarğıları ilə insanı sorğulayır. edilən hərəkətlərin yaxşı və ya pis olması ilə maraqlanır.
 
=== Ağıl ===
Sətir 131 ⟶ 130:
 
==== Yaradılış mifi ====
Bir çox dində insanın uca bir varlıq tərəfindən bugünkü halıyla yaradıldığı inancı mövcuddur. [[İbrahimi dinlər|İbrahimi dinlərdə]]də insan irqinin, ilk insan olduğuna inanılan [[Adəm]] ve onun həyat yoldaşı [[Həvva|Həvvadan]]dan törədiyinə inanılır. Bu inanc hərhansı bir antropoloji təmələ söykənmədiyi üçün, elm çevrələri tərəfindən diqqətə alınmır.
 
=== Cəmiyyət ===
İnsanlar, inkişaf etmiş sosial quruluşlar qurmuşlardır. Bu quruluşlar vəziyyətə görə eyni məqsədə dönük birlik və ya rəqib ola bilərlər. [[Ailə]] ən əsas sosial quruluş sayıla bilər. Mühafizə və [[ədalət]] üçün [[Dövlət|dövlətlərdövlət]]lər qurmuşlardır. eyni dili danışanlar, millətləri formalaşdırılıblar.
 
== İstinadlar ==
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/İnsan"