17:59, 2 sentyabr 2018 tarixindəki versiya redaktə Şöhrət (müzakirə \| töhfələr) Avtopatrullar, Təcrübəli istifadəçilər, Rolbakerlər 8.539 redaktə kRedaktənin izahı yoxdur Teq: Vizual redaktor ← Əvvəlki redaktə		12:49, 13 yanvar 2019 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar Eldarado (müzakirə \| töhfələr) Bürokratlar, İnzibatçılar 39.974 redaktə k Texniki düzəliş Sonrakı redaktə →
Sətir 1: '''Hörümçəkkimilər''' ({{~~lang~~dil-la\|Arachnida}}) — [[Buğumayaqlılar]] ({{~~lang~~dil-la\|Arthropoda}}) tipinin [[Xeliserlilər]] ({{~~lang~~dil-la\|Chelicerata}}) yarımtipinə aid sinifdir. 36000-dən artıq növü vardır. Müxtəlif şəraitdə yaşamağa uyğunlaşdığından geniş yayılmışdır. Hörümçəkkimilərə meşələrdə, bağlarda, tarlalarda, həyətlərdə, evlərdə və müxtəlif yerlərdə rast gəlinir. Hörümçəklər tor qura bilmələri, əqrəblər qarıncıq buğumlarının çox olması və son buğumunda [[zəhər vəzisi]]nin yerləşməsi, [[qısqac]]ların çox güclü inkişaf etməsi, diri bala doğması ilə seçilir. [[Əqrəblər]] əsasən isti yerlərdə çox olurlar. Bövlərin zəhər vəziləri olmur. Onlar kənd təsərrüfatı zərərvericilərini məhv etdikləri üçün faydalı hesab olunur. [[Gənələr]] hörümçəkkimilərin zərərverici nümayəndəsidir. Bunlar bitkilərdə, heyvanlarda, insanlarda parazit həyat tərzi keçirirlər, digər qrupu isə xəstəlik keçiriciləridir. [[Torpaq gənələri]], [[anbar gənələri]], [[tor gənələri]], [[qoturluq gənələri]] kimi növləri var. Otlaq gənəsi [[ensefalit]] xəstəliyini, qoturluq gənəsi qoturluq xəstəliyinin törədicilərini insanlar və heyvanlara keçirir. Habelə onlar [[brusellyoz]], [[taun]], [[spiroxetoz]] xəstəliklərinin törədicilərini insanlar və heyvanlar arasında yayır. {{Taksoqutu Sətir 31: \| mbmm = 6854 }} == Xarici quruluşu == Sətir 41 ⟶ 40: Hərəkət ətrafları çanaq, burma, bud, baldır və pəncədən ibarətdir. Pəncə adətən caynaqla nəhayətlənir. Bütün hörümçəkkimilərdə qarıncıq ətrafları yoxdur. Bədəndə olan bəzi üzvlər isə ətrafların şəkildəyişməsindən əmələ gəlmişdir. Hörümçəkdə olan ağciyər, [[tor ziyili]] belə üzvlərdəndir. Hörümçəkkimilərin bədəni xitinli kutikula qatı ilə örtülüdür. Kutikulanın altında hipoderma və bazal membranı yerləşmişdir. Növlərin müxtəlifliyindən asılı olaraq bəzi növlərdə hipodermada zəhər, iy, tor və s. kimi vəzilər vardır. Zəhər vəziləri əsasən əqrəblərdə, hörümçəkdə,bəzi yalançı əqrəb və yalançı gənələrdə inkişaf etmişdir. Əqrəblərdə qarıncığın qurtaracağında şişmiş formada [[telson]] yerləşir. Telsonda zəhər ifraz edən bir cüt vəzilər vardır. Zəhər telsonda olan neştər vasitəsilə sahibinə yeridilir. Tor vəziləri əsasən hörümçəklər üçün xarakterikdir. Məsələn, [[xaçlı hörümçəyin]] ({{~~lang~~dil-la\|Araneus diadematus}}) qarıncıq hissəsində üç cüt tor ziyilciyi vardır. Ziyilin ucunda tor boruları adlanan çoxlu miqdarda borular vardır. Bu borular vasitəsilə torun şirəsi axır. Boruların sayı 1000-ə qədər ola bilir. Tor vəziləri qarın boşluğunda yerləşir və yaxşı inkişaf etmişdir. Axarları tor borularına açılır. Tor vəzilərinin ifraz etdiyi şirə xarici mühitdə tez quruyur və incə sapa çevrilir. Tor vəziləri ancaq dişi fərdlərdə olur. == Həzm sistemi == Sətir 69 ⟶ 68: Yaxşı inkişaf etmişdir. Əqrəblərdə baş-döş hissədə sinir düyünləri birləşərək sinir kütləsini əmələ gətirir və o da [[konnektivlər]] vasitəsilə cüt udlaqüstü sinir düyünü ilə birləşir. Baş-döş sinir kütləsi 2-6-cı cüt ayaqları sinirləndirir. Bundan sonra 7 sinir düyünü qarın sinir zəncirini əmələ gətirir. Hörümçəklərdə sinir sisteminin əsasını udlaqüstü və udlaqaltı sinir düyünləri təşkil edir. Udlaqüstü sinir düyünü beyin adlanır və ondan gözlərə, xeliserə sinirlər gəlir. Udlaqaltı sinir düyünləri isə bir cütü çənə ayaqlarını, dörd cütü isə ayaqları sinirləndirir. Hörümçəklərdə '''hiss orqanlarının''' əsasını görmə və toxunma hiss orqanları təşkil edir. Gözləri sadə göz tipində olub, bir neçə cütdür. Hörümçəklərdə 8 cütdür və iki cərgədə yerləşmişdir. Toxunma hiss orqanları sinir hüceyrələri ilə sıx əlaqəli olub, çoxlu miqdarda qıl və tükcüklərdən ibarətdir. Hörümçəkdə həmçinin iybilmə və dadbilmə orqanları da vardır.<ref> B.İ.Ağayev, Z.A.Zeynalova “Onurğasızlar Zoologiyası”. Bakı, “Təhsil”, 2008, səh.357 </ref> Sətir 76 ⟶ 75: Hörümçəkkimilər ayrıcinslidir. Hörümçəklərdə və gənələrdə cinsi dimorfizm kəskin nəzərə çarpır. Hörümçəklərdə erkək fərdlər dişi fərdlərə nisbətən kiçik olurlar, onların pedipalpları isə cütləşmə orqanına çevrilmişdir. Əqrəblərin dişi fərdlərində cinsi vəzilər və cüt yumurta borusundan, erkək fərdlərdə isə cüt toxumlu və cütləşmə orqanından ibarətdir. Hörümçəklərin erkək və dişi fərdlərində cinsi dəlik qarıncığın əsasında, ağciyərlərin [[stiqma]]larının arasında yerləşmişdir. Dişilərin cinsi dəliyinin ön hissəsində [[epiqin]] adlanan cinsi şişkinlik vardır. Yumurtalıq və toxumluq cütdür. Yumurtalıqdan cüt yumurta borusu çıxır və genişlənərək balalığı əmələ gətirir. Toxumluqdan cüt toxum boruları çıxır və xüsusi dəliklə xaricə açılır. Əksər hörümçəkkimilərin inkişafı düzünədir. Gənələrdə inkişaf metamorfozladır. Bəzi nümayəndələrində partogenez çoxalma xarakterikdir. Rüşeymin miqdarı 5-6 və bəzən də onlarla ola bilir. == Təsnifatı == Sətir 105 ⟶ 104: [[Qaraqurd]] [[ Böv]] [[Otbiçənlər]] Sətir 112 ⟶ 111: * V.İ. Dogel, Onurğasızlar zoologiyası, Bakı-2007, səh.347 * B.İ.Ağayev, Z.A.Zeynalova “Onurğasızlar Zoologiyası”. Bakı, “Təhsil”, 2008, səh.357 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Buğumayaqlılar}}

Hörümçəkkimilər: Redaktələr arasındakı fərq