Zəlilər: Redaktələr arasındakı fərq

'''Zəli''' — [[Həlqəvi qurdlar|Həlqəvi qurdlar]] ( {{langdil-la|Annelida}}) tipinə, [[Kəmərlilər]] ({{langdil-la|Clitellata}}) yarım tipinə və [[Zəlilər]] ( {{langdil-la|'''Hirudinea'''}}) sinfinə aid olan heyvan növü.<ref>{{cite book |last1 = Buchsbaum |first1 = Ralph |last2 = Buchsbaum |first2 = Mildred |last3 = Pearse |first3 = John |last4 = Pearse |first4 = Vicki |title = Animals Without Backbone |edition=3rd |publisher = The University of Chicago Press |location = Chicago |year = 1987 |isbn = 0-226-07874-4 |pages=312–317}}</ref> Onlar bu tipin mühüm siniflərindən biri olan [[Azqıllı qurdlar]]ın ({{langdil-la|Oligochaeta}}) kəskin dəyişilmiş nəsli və ya onun bir şaxəsi hesab olunurlar.

[[Azqıllı qurdlar]] sinfinin xarakterik əlaməti hesab olunan seyrək “qıl” örtüyü bunların ən primitiv qədim nümayəndələrində az da olsa rast gəlinir. Bədən [[seqment]]lidir və ya ayrı –ayrı həlqələrdən (tipə xas olan əlamət) ibarətdir. Azqıllı qurdlardan fərqli olaraq bunlarda iki cür seqmentləşmə ayır edilir: [[xarici]] (və ya yalançı ) və [[daxili]] (və ya əsl) seqmentləşmə.

Azqıllı qurdlardan fərqli olaraq bütün zəlilərdə əsl seqmentlərin sayı sabitdir – [[ibtidai zəlilərdə]] ({{langdil-la|Acanthobdellida}}) 30 ədəd, əsl zəlilərdə ({{langdil-la|Euhirudinea}}) isə 33 ədəddir. Bədəndə aydın seçilən baş və anal pərləri yoxdur. Bunun əvəzində onların bədəninin ön və arxa nahiyələrində [[sormac]] adlanan xüsusi törəmə vardır. [[Ön sormac]] qidalanmağa, arxa sormacla birlikdə isə həm də yapışmağa və hərəkətə xidmət edir. Zəlilərin dünya miqyasında 400 növü, Respublikamızın [[su tutarlar]]ında isə cəmi 15 növü məlumdur. Düzdür Azərbaycanda indiyə qədər zəlilərin növ tərkibinin, onların yayılmasının, miqdarının və s. öyrənilməsi istiqamətində xüsusi tədqiqat işləri aparılmamışdır . Yaşam tərzinə ən uyğun ərazi olan Sabirabad rayonunda yetişdirilib bala alınması həyata keçirilir . Qeydə alınan bu zəli növləri də [[hidrobioloji]] tədqiqatlarda qeydə alınan növlərdir. Tədqiqatçılar zəlilər sinfini iki yarımsinfə:

#[[Qədim zəlilər]] ({{langdil-la|Archihirudinea}})

#[[Əsl zəlilər]] ({{langdil-la|Euhirudinea}}) yarımsiniflərinə bölürlər.

Qədim zəlilərə cəmi 1 dəstə - [[Qıllı zəlilər]] ({{langdil-la|Acanthobdellida}}) daxildir. Hazırda qıllı zəlilərin cəmi iki növü məlumdur. Onlar da azqıllı qurdlarla əsl zəlilər arasında bir növ körpü – keçid qrupunu təşkil edirlər. Əsl zəlilər yarımsinfinin [[Xortumlu zəlilər]] ({{langdil-la|Rhynchobdellida}}) və [[Çənəli zəlilər]] ({{langdil-la|Gnathobdellida}}) kimi iki dəstəsi vardır. Müasir zəlilərin ən çox nümayəndələri də elə bu iki dəstənin payına düşür. [[Tibb zəlisi]] [[Çənəli zəlilər]] ({{langdil-la|Gnathobdellida}}) dəstəsinə daxildir.

Zəlinin dəri-əzələ kisəsində bütün əzələlər var. Bu əzələlər onun hər tərəfə dönməsinə kömək edir. Zəli [[onurğasızdır]]. Onun iki ədəd [[''kutikula'']] ilə örtülü [[kəsici dişcik]]ləri var. Zəli parazitlik edərkən, qanı sorarkən onun diçciklərinin yeri üçbucaq formasında olur. Tibb zəlisinin (Hirudo medicinalis orientalis) bədəni qurdvari olub, bel-qarın istiqamətində yastılaşmışdır. Uzunluğu orta hesabla 120&nbsp;mm (labarotoriya şəraitində yetişdirilən fərdlərdə isə 250-300, hətta 440&nbsp;mm) eni isə 10–12&nbsp;mm –dir. Təbiətdə də bu cür iri fərdlərə nadir hallarda olsa da rast gəlinir. Kütləsi 2-5 q. və daha çox olur. Həlqəvi qurdlara xas olan əsas əlamətlər Tibb zəlisində də mövcuddur. Tibb zəlisinin də iki sormacı – ön və arxa sormacları vardır. Ön sormac bədənin ön uc hissəsinin alt tərəfində, arxa sormac isə arxa ucun alt tərəfində yerləşir. Tibb zəlisində arxa sormacı daha güclü inkişaf etmişdir. Onun diametri zəlinin bədəninin ən enli hissəsinin yarısından çoxdur.Tibb zəlisində sormaclardan başqa bədənin üzərində (çoxsaylı kiçik sormacları nəzərə almasaq) heç bir törəməyə və ya çıxıntıya rast gəlinmir. Bununla belə bədənin üzərində sıx seqmentləşmə müşahidə olunur. Bu seqmentləşmələr xarici həlqələrin izləridir. Həlqələr çox ensiz olurlar. Ona görə də tibb zəlisində olan bu xarici həlqələrin sayı onun daxili seqmentlərinin sayından 3 – 5 dəfə çoxdur. Həqiqi seqmentlərin ön uc hissədə yerləşən 4 seqment birləşərək ön sormacı, arxa uc hissədə yerləşən seqmentlərin 7-si birləşərək arxa sormacı əmələ gətirirlər. Bədənin ön ucunun üst tərəfində yarımdairə üzrə düzülən 5 cüt göz yerləşir. Gözlər heyvanın təsnifatında müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Bədən xaricdən kifayət qədər möhkəm olan kutikula qatı ilə örtülüdür. Bu qatda da, yuxarıda deyildiyi kimi, çoxsaylı kiçik sormaclar yerləşir.

Zəlilər [[hermafrotid]]dir. Tibb zəlisində cinsi sistem bədənin orta hissəsində metamer yerləşən 9 cüt dəyirmi toxum kisələrindən ibarətdir. Dişi cinsi sistem isə içərisində yumurtalıq olan cəmi bir cüt yumurta kisələrindən ibarətdir. <ref>Dogel, Onurğasızlar zoologiyası, Bakı-2007, səh.233</ref>