Aprel işğalı: Redaktələr arasındakı fərq

}}</ref> ({{langdil-az|آ ﭘﺭﻳﻞ ﺍﻧﻘﻼﺑﯽ <ref name="azarin">{{Kitab3

[[1920|1920-ci ilin]] yanvarında istiqlaliyyətinin de-fakto tanındığı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti üçün xaricdən gözlənilən yeganə ciddi təhlükə bolşevik təcavüzü idi. Odur ki, Sovet Rusiyasının Denikin ordusuna qarşı hərbi ittifaq bağlamaq haqqında nota xarakterli təklifi Azərbaycan Hökuməti və siyasi partiyaları tərəfindən birmənalı qarşılanmadı. Bolşeviklərin xarici siyasətini düzgün qiymətləndirən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri [[Fətəli xan Xoyski]] G.Çiçerinin təklifıni rədd etdi. Azərbaycan sosialistləri və "ittihad"çıları Çiçerinin notasına müsbət cavab verilməsini tələb etdilər. Hakimiyyətdaxili mübarizənin gücləndiyi bir dövrdə Rusiyanın təzyiqi də artırdı. Sovet Rusiyası Azərbaycan Hökumətinə yeni notalar göndərməkdə davam edirdi.

Beynəlxalq vəziyyəti nəzərə alan G.Çiçerin [[1920|1920-ci ilin]] martında '''[[Vladimir Lenin|V.İ.Leninə]]''' yazmışdı: {{sitatın əvvəli}}''"Azərbaycana qarşı zorakılıq aktı beynəlxalq münasibətlərdə dostlarımızı bizə qarşı qoyar... Bizi imperialist hesab etmələrinə yol verməməliyik""{{sitatın sonu}}Odur ki, bolşeviklər xarici müdaxiləni pərdələmək məqsədilə Azərbaycanın milli hökumətini devirmək üçün ölkənin öz daxilində silahlı üsyana hazırlığa başladılar. [[1920|1920-ci il]] fevralın 11-12-də RK(b)P Bakı komitəsi, "Hümmət" və " Ədalət" təşkilatlarının qurultayı oldu. Ölkədə fəaliyyət göstərən bütün kommunist təşkilatlarını vahid "Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası" adı altında birləşdirmək qərara alındı. AK(b)P-nin I qurultayı qanuni Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətini zorakıhqla devirmək xətti götürdü.

Lakin bolşeviklərin bir qismi silahlı üsyanın uğurla nəticələnəcəyinə şübhə ilə yanaşmaqda davam edirdi. '''[[İosif Stalin|Stalin]]''' yazırdı: {{sitatın əvvəli}}''"Bu üsyanın heç bir şansı yoxdur. Buna görə də Azərbaycanın sərhədlərini keçmək lazım gələcəkdir""{{sitatın sonu}}Belə bir tarixi şəraitdə Antantanın Cənubi Qafqaz respublikalarına hərbi yardım göstərməməsi, Rusiya tərəfindən müdaxilə təhlükəsinə qarşı Gürcüstan və Azərbaycanın hərbi qüvvələrini əlaqələndirmək cəhdlərinin nəticəsiz qalması, ermənilərin xaricdən sifarişlə qaldırdıqları qiyam, istiqlal mübarizəsi aparan Türkiyənin Sovet Rusiyası ilə sıx əlaqələr qurmaq siyasəti və Azərbaycanın öz daxilində siyasi durumun sabit olmaması respublikanı xarici təcavüzlə təkbətək qoydu.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin hakimiyyətdə olduğu bir zamanda, aprelin 26-dan 27-nə keçən gecə Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin adından hərbi yardım xahişilə Moskvaya radioteleqram göndərildi.

Radioteleqramda deyilirdi: {{sitatın əvvəli}}''"Bakıda çevriliş baş vermişdir və biz Qırmızı qoşunların Bakıya yeridilməsini xahiş edirik."{{sitatın sonu}}Həmin mühüm fakt Azərbaycanda Aprel işğalının sovet ordusu tərəfindən həyata keçirildiyini və məhz xarici hərbi təcavüz baş tutduğunu sübut edir. Bunu, eyni zamanda, digər tarixi sənədlər də açıq-aşkar, birbaşa təsdiqləyir.

Göründüyü kimi, [[1920|1920-ci ilin]] [[28 aprel|28 apreli]]i ərəfəsində Azərbaycanda siyasi və iqtisadi böhran mövcud olsa da, dövlət çevrilişi və ölkənin xarici hərbi qüvvələr tərəfindən işğalı daxildən qaldırılmış üsyan nəticəsində baş vermədi. Bunun üçün "inqilabi şəraitin yetişməsi"ni iddia və təbliğ edən ilkin şərtlər, əslində, yox idi. Aprel işğalı xarici qüvvənin - 11-ci Qırmızı ordunun əvvəlcədən və planlı surətdə hazırlanmış "ildırım sürətli öldürücü" yürüşü nəticəsində baş verdi. Bunu ilk vaxtlarda bolşeviklərin özləri də etiraf edirdilər: "Müsavat hakimiyyəti devrilibsə, bu o demək deyildir ki, bizim partiyamız güclü idi. Bu ona görə belə oldu ki, Qırmızı ordu güclü idi. "Əgər 11-ci Qırmızı ordu sutkada 25 km irəliləyirdisə, Azərbaycanda bu sürət sutkada 50 km oldu". Paris sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndəliyi Cümhuriyyətin devrilməsindən xəbər tutan kimi, aprelin 28-də San-Remo konfransına bu barədə nota təqdim etdi. Lakin nə bu, nə də sonrakı müraciətlər heç bir nəticə vermədi. 23 ay fəaliyyət sürməsinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqının dövlətçilik tarixində xüsusi yeri olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. 2 cilddə. I Cild, s.121-123</ref>

* Bakı əməliyyatının fəal iştirakçılarından biri də [[Əliheydər Qarayev]] olub. Ə.Qarayev Parlamentdə ifrat mövqe tutmuş, Cümhuriyyət Hökumətinin müxtəlif sahələrdə yeritdiyi siyasəti müntəzəm surətdə tənqid etmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinə qarşı çevrilişin hazırlanmasında fəal rol oynamışdır. [[1920|1920-ci ilin]] yanvarında RK(b)P Bakı Komitəsi yanında Ə.Qarayevin sədrliyi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirmək üçün silahlı üsyan təşkil etmək məqsədilə "operativ qərargah" fəaliyyət göstərirdi. Ə.Qarayev [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] 1-ci quraltayında ([[1920|1920-ci il]], fevral) MK üzvü seçilmişdir. Onun [[1920|1920-ci il]] [[30 mart|martın 30-da]] Dağıstandakı sovet qoşunlar komandanı B.Şeboldayevə göndərdiyi teleqramda deyil "Ən yaxın günlərdə Bakıda çevrilişə hazırlaşırıq. Hərəkat başlanandan əvvəl öz yürüşümüzün məqsədləri haqqında Azərbaycan fəhlələrinə və kəndlilərinə müraciətnamə buraxacağıq". Elə həmin günlərdə ermənilərin [[Qarabağ]] və [[Zəngəzur|Zəngəzurda]]da qaldırdıqları qiyamların günahını da Qarayev Hökumətin üzərinə yıxmışdı. Bu məsələ ilə əlaqədar [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]] çıxış etmişdi: "Üsyana çağıranın adı Əliheydərmi olsun, ya Vartazarmı olsun, ikisi də birdir. Qarabağdamı və ya Bakıdamı çıxışda bulunsun, ikisi də birdir". Aprel işğalında fəal rol oynamış Ə.Qarayev [[1920|1920-ci il]] [[27 aprel|aprelin 27-də]] Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin tərkibinədə də olmuş, Bakı müvəqqəti inqilab komitəsinin sədri, Azərbaycan SSR xalq ədliyyə və əmək komissarı, Bakı Soveti icraiyyə Komitəsinin sədri işləmişdir. Azərbaycan SSR xalq hərbi dəniz işləri komissarı (iyun, [[1920]] - yanvar, [[1923]]), eyni vaxtda, 11-ci ordunun hərbi-inqilabi şurasının üzvü (noyabr, [[1920]] - may, [[1921]]) olmuşdur. O, bir sıra milli ruhlu azərbaycanlı kommunistləri millətçilikdə, şovinizmdə günahlandırmışdı. panturanist və panislamist fikirlərini "sovet dərsliklərinə" soxuşduran "Türkiyə agentləri"ni ciddcəhdlə üzə çıxarmağı özü üçün böyük bir hünər sayan Əliheydər Qarayev [[Müsavat Partiyası|"Müsavat" partiyası]] ilə beynəlxalq faşizmin "soysuz bir uşağı" kimi ifşa edilərək" [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə|(M.Ə.Rəsulzadə]]), repressiyaya məruz qalmışdır.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. 2 cilddə. II Cild, s.135-136</ref>

* [[1920|1920-ci il]] [[3 may|mayın 3-də]] və [[4 may|4-də]] [[Lənkəran]] və [[Astara|Astaraya]]ya hərbi dəniz desantr çıxarıldı.

* [[1920|1920-ci il]] [[5 may|mayın 5-də]] XI Ordunun süvari dəstələri [[Qazax|Qazaxa]]a, [[7 may|mayın 7-də]] [[Yevlax rayonu|Yevlax rayonlarına]] daxil oldular.

* [[1920|1920-ci il]] mayın ortalarında XI Ordu [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti|Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin]]nin, demək olar ki, bütün ərazisini nəzarət altına aldı. Beləliklə, Rusiya müdaxiləsi nəticəsində milli Azərbaycan hökumətinin hakimiyyəti tamamilə devrildi.<ref>[http://www.ebooks.az/view/TKFuqhi1.pdf Azərbaycan Cümhuriyyəti. - Bakı: "Elm", 1998,] s.300</ref>

[[28 aprel|Aprelin 28-də]] [[San-Remo konfransı|San-Remo konfransında]]nda iştirak etmiş Azərbaycan nümayəndələri bu xəbəri alan kimi müttəfiq dövlətlərin Ali Şurasına, [[İtaliya]] hökumətinə və xarici dövlətlərin Romada olan səfirliklərinə suveren Azərbaycan dövlətinin Sovet Rusiyasının silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduğu haqqında nota təqdim etdilər. Sülh konfransına verilmiş notada qeyd olunurdu: "Azərbaycan nümayəndələri ümid edirlər ki, Sülh konfransı müstəqilliyin bərpa olunmasında Azərbaycana köməklik göstərəcəkdir". Bu məzmunda notalar və müraciətlər dəfələrlə Millətlər Cəmiyyətinə, dünya siyasətini müəyyən edən dövlətlərə verildi. Lakin bunların elə bir əhəmiyyəti olmadı. Antanta ölkələri Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğal edilməsini sükutla qarşıladılar. Müstəqilliyi böyük dövlətlər tərəfindən tanınmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq münasibətlər sistemində iştirakı Aprel işğalı ilə sona çatdı. Onun Parisdəki nümayəndələri isə Azərbaycan siyasi mühacirlərinin ilk dəstəsinə çevrildilər.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. I Cild, s.57</ref>

Aprel işğalından 71 il sonra "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya aktı"nda (1991-ci il, 18 oktyabr) bu tarixi təcavüzə siyasi qiymət verildi: "[[1920|1920-ci il]] aprelin 27-28-də RSFSR-in XI Qırmızı Ordusunun Azərbaycana təcavüzü, respublika ərazisini zəbt etməsi, beynəlxalq hüququn subyekti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirməsi Rusiyanın müstəqil Azərbaycanı işğal etməsi hesab edilsin".<ref name=":0">[http://www.elibrary.az/docs/JURNAL/jrn2011_305.pdf Əhmədova Firdovsiyyə. ”Bakı Əməliyyatı”. Sovet Rusiyasının Azərbaycanı ələ keçirmək siyasəti: Diplomatik manevrlər və hərbi müdaxilə. //Geo Strategiya jurnalı, 2011, №2(02), s. 56-61.]</ref>

# Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti yaxın gələcəkdə, xüsusilə [[1920|1920-ci il]] ərzində kənd yerlərində əhaliyə tibbi xidməti yaxşılaşdırmaq məqsədilə qəzalarda kənd xəstəxanalarının sayını 2 dəfə artırmağı, ölkəyə lazım olan dərman preparatlarının təchizi işini yaxşılaşdırmağı, tibb müəssisələrini mərkəzləşdirilmiş şəkildə dava-dərmanla təmin etməyi planlaşdırmışdı. Lakin [[1920|1920-ci il]] aprelin 28-də Azərbaycanın bolşevik Rusiyası tərəfindən işğalı nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu bütün bu planların həyata keçirilməsinə imkan vermədi.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. I Cild, s. 66 </ref>

# Aprel işğalı (1920) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Millətlər cəmiyyəti üzvlüyünə qəbul olunmasının reallaşdırılmasına imkan vermədi.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. II Cild, s.196</ref> və s.