Birləşmiş Krallıq: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 69:
== Tarixi ==
{{əsas|Böyük Britaniya tarixi}}
[[İngiltərə]], [[Şotlandiya]], [[Uels]] və [[Şimali İrlandiya]]nın tarix öncəsi dövrlərini əhatə edir. 1800-1922 illəri arasında İrlandiyanın hamısı Birləşmiş Krallığın bir hissəsi sayıldığı üçün bu dövrlərdə İrlandiyanın tarixi də [[Birləşmiş Krallıq]] tarixinin bir hissəsi sayılır. Birləşmiş Krallığın ən qədim xalqlarını [[keltlər]] təşkil edir. E.ə. 55 və E.ə. 410 illəri arasında [[Britaniya adaları]] Roma İmperiyasına bağlı Britannia əyalətini təşkil. [[V əsr|V əsrdə]] bölgə Xristianlığın təsiri altına girdi. Eyni illərdə Cermen bir xalq olan [[Anqlosaksonlar]] böyük kütlələr halında namizədə köç etdilər. 1066-1154-ci illəri arasında yenə bir Cermen irqi olan [[Normanlar]] namizədi ələ keçirdilər. İngilislər bu Cermen irqlərinin davamını meydana gətirməkdədirlər. Şotlandlar, Uelslilər və İrlandiyalılar isə Keltlərin davamıdır.
== Coğrafiyası ==
Dövlət [[Britaniya adaları|Britaniya adalarında]] (Böyük Britaniya, İrlandiya adasının şimal-şərq hissəsi,həmçinin kiçik adalar və arxipelaqlar: [[Hebrid dənizi|Hebrid]], [[Orkney adaları|Orkney]] və [[Şetland adaları]], Anqlsi, [[Arran (ada)|Arran]], Uayt) [[Atlantik okean|Atlantik okeanda]] yerləşir. [[Şimali İrlandiya|Şimali, İrlandiya]], Kelts və Hebrid dənizləri ilə yuyulur. Cənub-şərq sahili ilə Fransanın şimal sahili arasinda yalniz 35 km məsafə var. Iki dövləti
Böyük Britaniyanın sahəsi-244 820 km².1993-cü ilin məlumatına görə,torpaq sahəsinin 10%-i meşə ilə örtülü idi, 46%-i otlaq üçün istifadə edilmişdir
[[İngiltərə]], Böyük Britaniyanın yarısından çox ərazisini əhatə edir (130.395 kvadrat kilometr) Bunun böyük bir hissəsi ovalığlardan ibarətdir. Yüksəkliklər əsasən ərazinin şimal (Pennins) və şimal-qərbində (Kamberlend) cəmlənmişdir.Ən uzun çayları
[[Şotlandiya
[[Uels]] Böyük Britaniyanın 20.779 kvadrat kilometr əhatə edir. Uels- əsasən dağlıq ölkədir. əsas əhali və sənaye sahələri
[[Şimali İrlandiya]] yalnız 13.843 kvadrat kilometr əhatə edir və əsasən dağlıq ərazidir. Şimali İrlandiyaın ən yüksək nöqtəsi 852 m hündürlüyü olan Sliv-Donard zirvəsi hesab olunur.
== İnzibati quruluşu ==
Böyük Britaniya 4 tarixi-coğrafi vilayətdən – [[İngiltərə]] (Böyük Britaniya adaları), [[Uels]], [[Şotlandiya]], [[Şimali İrlandiya|Şimali İrlandiyadan]] ibarətdir. Böyük Britaniya adaları, İrlandiya adasının şimal-şərq hissəsi, Anqlsi, Uayt, Normand, Orkney, Hebrid, Şetlend adaları və bir sıra kiçik adalar Birləşmiş Krallığın tərkibinə daxildir. Uayt adası İngiltərəyə, Anqlsi adası Uelsə, Hebrid, Şetlend və Orkney adaları Şotlandiyaya mənsubdur. İngiltərə – 34 qraflığa (two-tier counties), 32 London inzibati rayonuna və 1 London şəhərinə (və ya Böyük London), 36 metropoliya-qraflığa (''metropolitan county''), 46 unitar rayona (''unitary authoritities'') bölünür. Şotlandiya – 32 unitar rayondan ibarətdir. Şimali İrlandiya – 26 rayon şurasından ibarətdir. Uels – 22 unitar rayondan ibarətdir<ref>[http://mfa.gov.az/files/file/Boyuk%20Britaniya.pdf Great Britain səh 1]</ref>.
== Xarici siyasəti ==
Birləşmiş Krallığın xarici siyasətinin əsas prioritetləri aşağıdakılardır<ref>[http://mfa.gov.az/files/file/Boyuk%20Britaniya.pdf Great Britain səh 3]</ref>:
* Ölkənin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;
* Birləşmiş Krallığın enerji daşıyıcıları ilə təmin edilməsinin təhlükəsizliyi və fasiləsizliyinin təmin edilməsi, ölkənin iqtisadi maraqlarının qorunması;
* dünyada demokratiyanın, qanunun aliliyi prinsipinin yayılması və möhkəmləndirilməsi, insan hüquqlarının təmin edilməsi üzərində nəzarət;
* yeni münaqişələrin yaranmasının qarşısının alınması, hazırda mövcud olan münaqişələrin nizamlanmasında iştirak etmək;
* ümumdünya siyasi sisteminin sabitliyinin saxlanılması;
* [[Terrorizmlə Mübarizə|beynəlxalq terrorizmlə mübarizə]];
* ölkə ərazisində [[Terror|terror aktlarının]] törədilməsinin qarşısının alınması;
* [[Kütləvi qırğın silahları|kütləvi qırğın silahlarının]] yayılmasının qarşısının alınması;
* Birləşmiş Krallığın qeyri-qanuni [[miqrasiya]], [[Narkotik|narkotiklərin]] qeyri-qanuni dövriyyəsi, insan alveri və digər beynəlxalq cinayətlərdən qorunmasının təmin edilməsi; həmçinin [[Qloballaşma|qlobal]] miqyasda beynəlxalq cinayətkarlığın səviyyəsinin aşağı salınması;
* [[NATO]], [[Avropa İttifaqı]], [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|BMT]], [[G8]] çərçivəsində ([[Böyük Səkkizlər|Böyük səkkizlik]]) fəal siyasət aparılması;
* Birləşmiş Krallığın dünya siyasəti məsələlərinə və qlobal problemlərin həllinə maksimum təsir göstərmək istiqamətində effektiv çoxtərəfli əməkdaşlıq sistemini dəstəkləməsi;
* [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası|BMT Təhlükəsizlik Şurasının]] islahatlarının dəstəklənməsi;
* [[Rusiya]], [[Çin Xalq Respublikası|Çin]], [[Yaponiya]], [[Hindistan]] ilə daha sıx əməkdaşlıq münasibətlərinin qurulması;
* İslam dövlətləri ilə “konstruktiv qarşılıqlı əlaqələr”in qurulması;
* müsəlman dövlətlərində siyasi və sosial islahatların dəstəklənməsi;
* [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] və Avropa İttifaqı ölkələri ilə sıx əlaqələrin qurulması;
* Birləşmiş Krallıq üçün beynəlxalq terrorizm təhlükəsinin azaldılması;
* [[Əfqanıstan]] və [[İraq|İraqın]] bərpa olunması prosesində iştirak etməyə davam etmək, Əfqanıstanda opium istehsalının əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması və yaxın 10 il ərzində tamamilə aradan qaldırılması;
* beynəlxalq tərəfdaşlarla qarşılıqlı əlaqələr vasitəsilə Cənubi Asiya, Yaxın Şərq, Balkanlar və digər regionlarda gərginliyin səviyyəsinin azaldılması;
* [[İran]] və [[Şimali Koreya|Şimali Koreyanın]] nüvə silahı əldə etməsinin qarşısının alınması;
* Birləşmiş Krallığın NATO-nun müasirləşdirilməsi və Avropa İttifaqının müdafiə imkanlarının təkmilləşdirilməsi yolu ilə Avropada təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi;
* ətraf mühitlə bağlı səmərəli siyasətin təmin edilməsi.
== İqtisadiyyatı ==
[[XIX əsr]]in axırlarınadək Böyük Britaniya dünya təsərrüfatında ağalıq etmişdir. Bunun başlıca səbəbi Böyük Britaniyanın [[kapitalizm]]in vətəni, sənaye çevrilişinin beşiyi olması ilə, "dünyanın sənaye emalatxanasına" çevrilməsi ilə izah olunur. Bununla yanaşı, olduqca iri müstəmləkələrə malik Böyük Britaniya, bu müstəmləkələrin istismar edilməsindən böyük gəlir götürürdü. Nəhayət, [[La-Manş]] və [[Pa-de-Kale]] boğazlarından keçən mühüm dəniz ticarət yollarında əlverişli coğrafi mövqeyi ölkəyə Yer kürəsinin bütün regionları ilə əlaqə yaratmağa imkan verirdi. Böyük Britaniyanın iqtisadiyyatının sürətli inkişafına ölkə ərazisində müxtəlif faydalı qazıntı yataqlarının, xüsusilə [[dəmir filizi]] və [[daş kömür]] hövzələrinin bir-birinə yaxın yerləşməsi çox böyük təsir göstərmişdir. Belə amil [[metallurgiya]]nın güclü inkişafına, metallurgiya isə müstəmləkələrin ələ keçirilməsində və [[Dünya Okeanı]]nda hökmranlıq edilməsində mühüm rol oynayan güclü dəniz donanmasının yaradılmasına imkan vermişdir. Keçmiş mövqeyini itirməsinə baxmayaraq Böyük Britaniya indi də dünyanın yüksək inkişaf etmiş sənayeyə malik başlıca ölkələrindən biridir. Böyük Britaniya [[İnkişaf Etmiş Ölkələr]] arasında kapital ixracatına görə yalnız [[ABŞ]] və [[Yaponiya]]dan geri qalır. [[XX əsr]]in 80-ci illərindən başlayaraq neft hasilatının sürətlə artması onun iqtisadi strukturunun yenidən qurulmasına, iqtisadiyyatın inkişafına imkan yaratmışdır. Bununla yanaşı Böyük Britaniya, əvvəllər [[Britaniya imperiyası]]na daxil olan ölkələrin Birliyini yaratmış və ona rəhbərlik edir. Bu, keçmiş müstəmləkə ölkələri ilə əlaqələri tənzimləyən özünəməxsus iqtisadi birlik formasıdır.▼
=== Ümumi məlumatlar ===
Böyük Britaniya sənayesinin strukturu digər başlıca İEÖ-i xatırladır. Mürəkkəb və çoxsahəli maşınqayırma mühüm rol oynayır. [[Elektrotexnika]], [[elektronika]], [[aviakosmik sənaye]]nin, cihazqayırma və avtomobilqayırmanın inkişafına görə [[London]], Birmingem-Koventri rayonları, dəzgahqayırma və avtomobilqayırmaya görə [[Birminhem]], toxuculuq maşınqayırmasına görə [[Mançester]], gəmiqayırmaya görə [[Qlazqo]], idxal xammala əsaslanan metallurgiyanın inkişafına görə [[Şeffild]], [[Kardiff]] və dəniz sahili şəhərlər fərqlənir. [[Kimya sənayesi]] [[Şimal dənizi]]nin dayazlıqlarından çıxarılan [[neft]] və [[təbii qaz]]a əsaslanır.▼
İqtisadiyyatın mühüm sahələri: avtomatlaşdırma avadanlığı, elektrik avadanlığı, dəmiryol avadanlığı, gəmiqayırma, təyyarə, elektrik və rabitə avadanlığı, kağız istehsalı, neft, kimya sənayesi, yüngül sənaye və geyimlər, yeyinti sənayesi<ref>[http://mfa.gov.az/files/file/Boyuk%20Britaniya.pdf Great Britain səh 2]</ref>.
* ÜDM: $ 2.224 trilyon (2009)
* ÜDM-nin artımı: -4.8% (2009)
* Sektorların payına düşən ÜDM: kənd təsərrüfatı: 1.2 %, sənaye: 23.8 %, xidmətlər: 75 % (2009)
* Adambaşına ümumi daxili məhsul: $ 35.200 (2009)
* Büdcə: Gəlirlər: $ 880.8 milyard, Xərclər: $ 1.129 trilyon (2009) İxrac: $ 357.3 milyard (2009)
* İxrac tərəfdaşları: ABŞ 13.8%, Almaniya 11.5%, Niderland 7.8%, Fransa 7.6%, İrlandiya 7.5%, Belçika 5.3%, İspaniya 4.1%,
* İxrac məhsulları: maşınqayırma məhsulları, yanacaq, kimya sənayesi məhsulları, ərzaq, içki, tütün. İdxal: $ 486 mlrd. (2009)
* İdxal tərəfdaşları: Almaniya 13%, ABŞ 8.7 %, Çin 7.5%, Niderland 7.4%, Fransa 6.8%, Norveç 6%, Belçika 4.7%, İtaliya 4.1% İdxal məhsulları: maşınqayırma məhsulları, avadanlıqlar, yanacaq, ərzaq
=== İqtisadiyyatın tarixi ===
▲[[XIX əsr]]in axırlarınadək Böyük Britaniya dünya təsərrüfatında ağalıq etmişdir. Bunun başlıca səbəbi Böyük Britaniyanın [[kapitalizm]]in vətəni, sənaye çevrilişinin beşiyi olması ilə, "dünyanın sənaye emalatxanasına" çevrilməsi ilə izah olunur. Bununla yanaşı, olduqca iri müstəmləkələrə malik Böyük Britaniya, bu müstəmləkələrin istismar edilməsindən böyük gəlir götürürdü. Nəhayət, [[La-Manş]] və [[Pa-de-Kale boğazı|Pa-de-Kale]] boğazlarından keçən mühüm dəniz ticarət yollarında əlverişli coğrafi mövqeyi ölkəyə Yer kürəsinin bütün regionları ilə əlaqə yaratmağa imkan verirdi. Böyük Britaniyanın iqtisadiyyatının sürətli inkişafına ölkə ərazisində müxtəlif faydalı qazıntı yataqlarının, xüsusilə [[dəmir filizi]] və [[daş kömür]] hövzələrinin bir-birinə yaxın yerləşməsi çox böyük təsir göstərmişdir. Belə amil [[metallurgiya]]nın güclü inkişafına, metallurgiya isə müstəmləkələrin ələ keçirilməsində və [[Dünya
=== Sənaye ===
▲Böyük Britaniya sənayesinin strukturu digər başlıca [[İEÖ]]-i xatırladır. Mürəkkəb və çoxsahəli maşınqayırma mühüm rol oynayır. [[Elektrotexnika]], [[elektronika]], [[aviakosmik sənaye]]nin, cihazqayırma və avtomobilqayırmanın inkişafına görə [[London]], Birmingem-Koventri rayonları, dəzgahqayırma və avtomobilqayırmaya görə [[Birminhem]], toxuculuq maşınqayırmasına görə [[Mançester]], gəmiqayırmaya görə [[Qlazqo]], idxal xammala əsaslanan metallurgiyanın inkişafına görə [[Şeffild]], [[Kardiff]] və dəniz sahili şəhərlər fərqlənir. [[Kimya sənayesi]] [[Şimal dənizi]]nin dayazlıqlarından çıxarılan [[neft]] və [[təbii qaz]]a əsaslanır
Böyük Britaniyanın intensiv inkişaf etmiş kənd təsərrüfatında heyvandarlıq üstünlük təşkil edir. Ölkənin şimal və qərbində günəşli günlərin məhdudluğu taxıl bitkilərinin yetişdirilməsinə imkan vermir. Rütubətli okean iqlimində otlaq və çəmənliklər mal-qaranı yaşıl otla yaxşı təmin edir. Böyük Britaniyanın kənd təsərrüfatı əhalinin ərzağa olan tələbatını təmin etmir. Kənd təsərrüfatı məhsullarına buğda, tərəvəz, dana əti, quzu əti, quş əti, balıq, kartof aiddir.▼
=== Təbii ehtiyatlar ===
▲# Kənd təsərrüfatı
Təbii ehtiyatlar: daş kömür, neft, təbii qaz, əhəng daşı, metal, duz, gil, gips, qurğuşun, manqan<ref>[http://mfa.gov.az/files/file/Boyuk%20Britaniya.pdf Great Britain səh 2]</ref>.
▲Böyük Britaniyanın intensiv inkişaf etmiş kənd təsərrüfatında heyvandarlıq üstünlük təşkil edir. Ölkənin şimal və qərbində günəşli günlərin məhdudluğu taxıl bitkilərinin yetişdirilməsinə imkan vermir. Rütubətli okean iqlimində otlaq və çəmənliklər mal-qaranı yaşıl otla yaxşı təmin edir. Böyük Britaniyanın kənd təsərrüfatı əhalinin ərzağa olan tələbatını təmin etmir.
== Mədəniyyət ==
Keçən əsrin 60-cı illərində [[The Beatles]] və "[[The Rolling Stones|Rollinq stounz]]"un populyarlığının çiçəklənməsindən bu günə kimi Böyük Britaniya gənc mədəniyyətinin avanqardı olaraq qalır. Ölkənin [[Uilyam Şekspir]] və şotland [[Robert Berns]], uelsli [[Dilan Tomas]] və şimali irlandiyalı [[Şeymas Xini]] də daxil olmaqla, zəngin ədəbiyyat irsi var. [[Barokko|Barokko dövrü]] ndən, [[Henri Persella]]dan XX əsrdə [[Benjamin Britten]]ə qədər, dünyaya klassik bəstəkarlar verən milli musiqi qədim köklərə malikdir.<ref>http://www.anspress.com/index.php?stid=300101011</ref>
== Şəhərləri ==
| |||