Vikipediya

Aprel işğalı: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k lang-az → dil-az using AWB
Səhifənin məzmunu '{{iş gedir}} {{Hərbi münaqişə | münaqişə = Bakı əməliyyatı | aiddir = Rusiya vətəndaş...' yazısı ilə dəyişdirildi
Teq: Dəyişdirildi
Sətir 1:
{{mənbəiş azlığıgedir}}
{{tərəfli}}
{{Hərbi münaqişə
| münaqişə = Bakı əməliyyatı
| aiddir = [[AzərbaycanRusiya Xalqvətəndaş Cümhuriyyətimüharibəsi]]
| şəkil = [[Şəkil:Red Army in Baku.jpg|300px]]
| izah = [[Qızıl Ordu]]Ordunun əsgərlərihərbi şəhərəhissələri Bakıya daxil olur. (1920)-ci il
| tarixi = [[28 aprel]] —[[1 may]] [[1920-ci il]]
| yeri = [[Bakı]]<!--Münaqişənin əhatə etdiyi bölgələr-->
| səbəbi = Azərbaycan hökumətinin devrilməsi və Sovet hakimiyyətinin qurulması
| nəticəsi = QızılAzərbaycanın OrdununSovet qalibiyyəti;Sosialist [[Müsavat|MüsavatRespublikası höküməti]]nin devrilməsi və Azərbaycanınelan işğalıedilməsi.
| ərazi = [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin süqut etməsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycanın Sovet Sosialist Respublikası]] elan edilməsi.
| tərəf1 = [[FileŞəkil:Flag of the Russian SFSRSoviet Federative Socialist Republic (1918-19371918–1937).svg|30pxborder|22px]] [[Rusiya Sovet Federativ Sosialist RespublikasıRSFSR]]<br/>[[FileŞəkil:Socialist redRed flag.svg|27pxborder|22px]] [[Azərbaycan kommunistləriKommunist (bolşeviklər) Partiyası|Azərbaycan Kommunist Partiyası (bolşeviklər)]]
| tərəf1Ntərəf2 = {{bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]
| tərəf2tərəf3 = [[File:Flag<!--Münaqişə oftərəfi Azerbaijan Democtratic Republic.PNG|30px]] [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]3-->
| tərəf2Ntərəf4 = <!--Münaqişə tərəfi 4-->
| komandan1 = [[FileŞəkil:Flag of the Russian SFSRSoviet Federative Socialist Republic (1918-19371918–1937).svg|30pxborder|22px]] [[Mixal KarloviçMixail Levandovski]]<ref name="bir">[http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/090/409.htm Бакинская операция 1920]. БСЭ. Архивировано из первоисточника 13 апреля 2012.</ref><br/>[[FileŞəkil:Flag of the Russian SFSRSoviet Federative Socialist Republic (1918-19371918–1937).svg|30pxborder|22px]] [[Mixail Qriqoryeviç Yefremov]]<ref name="bir"/><br/> [[FileŞəkil:Socialist redRed flag.svg|27pxborder|22px]] [[Çingiz İldırım]]
| komandan2 = [[File:Flag of Azerbaijan Democtratic Republic.PNG{{bayraq|30px]]Azərbaycan}} [[Səməd bəy Mehmandarov]]<br/> [[File:Flag of Azerbaijan Democtratic Republic.PNG{{bayraq|30px]]Azərbaycan}} [[Sepe Farnaozoviç LordkipanidzeLordkipanadze]]
| qüvvə1komandan3 = <!--Komandan(lar) = 3-->
| qüvvə2komandan4 = <!--Komandan(lar) = 4-->
| itkilər1qüvvə1 = 30,000-dən çox süngülər və qılınclar
| itkilər2qüvvə2 = 30,000
| ümumiqüvvə3 itkilər = <!--Hərbi qüvvə 3-->
| qeydlərqüvvə4 = <!--Hərbi qüvvə 4-->
| itkilər1 = <!--Hərbi itkilər 1-->
| itkilər2 = <!--Hərbi itkilər 2-->
| itkilər3 = <!--Hərbi itkilər 3-->
| itkilər4 = <!--Hərbi itkilər 4-->
| ümumi itkilər = <!--Ümumi hərbi itkilər-->
| vikianbar = <!--Vikianbar keçidi-->
}}
 
'''Bakı əməliyyatı'''<ref>{{Məqalə
|başlıq = Бакинская операция 1920
|link = https://slovar.cc/enc/bse/1975682.html
|nəşr = [[Böyük Sovet Ensiklopediyası]]
|yer =
}}</ref><ref name="GVRE">{{Kitab3
|müəllif =
|başlıq = Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия
|nəşriyyat= Советская энциклопедия
|yer = М.
|il =1983
|страницы = 49-50
|isbn =
}}</ref><ref name="ЭнциклопедияРос">{{Kitab3
|müəllif=
|başlıq = Большая российская энциклопедия
|cild = 2
|yer = М.
|издание =
|nəşriyyat =
|il = 2005
|страницы =670—671
|isbn =
}}</ref><ref name="АСЭ">{{Kitab3
|müəllif =
|başlıq =[[Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası]]
|cild =1
|yer =Баку
|nəşriyyat =
|il = 1976
|страницы = 560
|isbn =
}}</ref><ref>{{Kitab3
|müəllif = Кадишев А. Б.
|başlıq= Интервенция и гражданская война в Закавказье
|yer = М.
|nəşriyyat= Воениздат
|il = 1960
|страницы= 249
|isbn =
}}</ref>, '''Aprel inqilabı'''<ref name="str">{{Kitab3
|müəllif = [[Cəmil Quliyev (akademik)|Quliyev C.]]
|başlıq =Tarix: düşüncələr, mülahizələr, qeydlər... (1953-2003)
|yer = Bakı
|nəşriyyat = Elm
|il= 2004
|страницы = 505
|isbn =
}}</ref><ref>{{Kitab3
|müəllif = Husejnof T.
|başlıq = Aprel İnkı̡labı̡ (Azərbajcanda Зyra hɵqumətinin altı̡ illijinə)
|yer = Baqı̡
|nəşriyyat =
|il = 1926
|страницы =
|isbn =
}}</ref><ref>{{Kitab3
|müəllif =
|başlıq = Azərbajcanda Aprel inkilabı̡ (1920-ci il Aprelinin 28-i)
|nəşriyyat = „Baqı̡ Fəhləsi“ Kooperatif Nəзrijjatı̡
|yer =
|il= 1926
|страницы =
|isbn =
}}</ref><ref>{{Kitab3
|müəllif = Гусейнов Т.
|başlıq = Апрельская революция. К шестой годовщине установления Советской власти в Азербайджане
|nəşriyyat =
|yer = Баку
|il= 1926
|страницы =
|isbn =
}}</ref> ({{dil-az|آ ﭘﺭﻳﻞ ﺍﻧﻘﻼﺑﯽ <ref name="azarin">{{Kitab3
|müəllif = ﺡ. ﺏ. ﻋﻠﻰ ﺍﻛﺒﺮﻟﻰ
|başlıq = آ ﭘﺭﻳﻞ ﺍﻧﻘﻼﺑﯽ :ﻗﻴﺭﻣﻴﺯﻰ ﻋﺴﻜﺭ ﻧﻪ ﺑﻴﻠﻤﻪﻟﻰ ﺩﺭ
|yer = ﺑاﮐﻮ
|nəşriyyat =
|il = ١٩٢٣
|страницы =
|isbn =
}}</ref>}}), '''Aprel çevrilişi'''<ref>{{Kitab3
|müəllif = Ратгаузер Я.
|başlıq =Борьба за советский Азербайджан. К истории Апрельского переворота
|yer =Баку
|nəşriyyat =
|il= 1928
|страницы =
|isbn =
}}</ref> və ya '''Azərbaycanın işğalı'''<ref name="Баберовски211">{{Kitab3
|müəllif = [[Йорг Баберовски|Баберовски Й.]]
|başlıq = Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе
|nəşriyyat = Российская политическая энциклопедия ([[РОССПЭН]]), Фонд «Президентский центр Б.Н. Ельцина»
|yer = М.
|il = 2010
|страницы = 211
|isbn = 978-5-8243-1435-9
}}</ref> — [[1920|1920-ci il]] [[27 aprel]] tarixində Beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozan təcavüzkar sovet qoşunları tərəfindən [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] ərazisinin işğalı və müstəqil Azərbaycan dövlətinin aradan qaldırılması.
 
== Sovet tarixşünaslığında Aprel işğalı və Bakının əhəmiyyəti ==
Sovet tarixşünaslığında Aprel işğalı saxtalaşdırılaraq, əvvəlcə "çevriliş", sonradan isə "inqilab" adlandırılmışdır. 20-ci əsrin 20-ci illərinin kommunistləri "Aprel çevrilişi" ifadəsini işlədərkən, tarixi reallığı - Aprel işğalını inkar edir və qürrələnirdilər ki, "...biz sovet hakimiyyətini hazır şəkildə aldıq, onu bizə boşqabda gətirdilər". Aprel işğalı kommunistlər üçün asanlıqla başa gəlsə də, onun hazırlanma mexanizmi uzun müddət formalaşdırılan məkrli siyasətin nəticəsi idi. Sovet Rusiyası Qafqaza, xüsusilə də Azərbaycana dair siyasətində, əslində, çar Rusiyasının varisi kimi çıxış edirdi. Bakı bolşeviklər üçün təkcə nefti, habelə müstəsna iqtisadi potensialı ilə deyil, həm də bütün Yaxın və Orta Şərqin siyasi mərkəzi kimi əhəmiyyətli idi. [[1918|1918-ci ildə]] daşnak-bolşevik [[Stepan Şaumyan|S.Şaumyanın]] başçılıq etdiyi Bakı Xalq Komissarları Soveti süqut etsə də, Bakı uğrunda mübarizə daim diqqət mərkəzində idi: "Bakını almaq bizə olduqca və olduqca zəruridir. Bütün səyinizi buna verin" ([[Vladimir Lenin|V.İ.Lenin]]). [[1919|1919-cu ilin]]<nowiki/>fevralında mərkəzdən "...bakılıların əhvali-ruhiyyəsindən sürətli və həlledici hərəkət üçün istifadə" etmək göstərişi alan Xəzər-Qafqaz cəbhəsinin hərbi-inqilab şurası məqsədyönlü və təxirəsalınmaz tədbirlər görməkdə idi. Bakı bolşevikləri [[1919|1919-cu ilin]] yazından Hökumət əleyhinə fəaliyyətlərini daha da genişləndirdilər: ingilis əsgərləri arasında təbliğat apararaq, onların vətənə dönmək tələbi ilə çıxış etmələrinə nail oldular; Azərbaycan ordusu və donanmasının "inqilabiləşdirilməsinə" səy göstərildi; fəhlələrdən ibarət hərbi drujinalar yaradıldı və onların hərbi sursatla təchiz olunması intensivləşdirildi; hakimiyyətə qarşı ideoloji təbliğat genişləndirildi; Qarabağda ermənilərin sifarişli qiyamı təşkil olundu və bununla Hökumət böhranına zəmin yaradıldı. Bu dövrdə, hətta Türkiyənin mənafeyi naminə "canıyananlıq" da nümayiş etdirildi. Bütün bunlara baxmayaraq bolşeviklər Sovet Rusiyasının müdaxiləsi olmadan daxildə üsyanın qələbə çalacağına əmin deyildilər.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. 2 cilddə. I Cild/Baş redaktor Yaqub Mahmudov. Bakı: Lider nəşriyyat, 2004, s.121</ref>
 
== Sovet Rusiyasının təhdidləri ==
[[1920|1920-ci ilin]] yanvarında istiqlaliyyətinin de-fakto tanındığı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti üçün xaricdən gözlənilən yeganə ciddi təhlükə bolşevik təcavüzü idi. Odur ki, Sovet Rusiyasının Denikin ordusuna qarşı hərbi ittifaq bağlamaq haqqında nota xarakterli təklifi Azərbaycan Hökuməti və siyasi partiyaları tərəfindən birmənalı qarşılanmadı. Bolşeviklərin xarici siyasətini düzgün qiymətləndirən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri [[Fətəli xan Xoyski]] G.Çiçerinin təklifıni rədd etdi. Azərbaycan sosialistləri və "ittihad"çıları Çiçerinin notasına müsbət cavab verilməsini tələb etdilər. Hakimiyyətdaxili mübarizənin gücləndiyi bir dövrdə Rusiyanın təzyiqi də artırdı. Sovet Rusiyası Azərbaycan Hökumətinə yeni notalar göndərməkdə davam edirdi.
 
Beynəlxalq vəziyyəti nəzərə alan G.Çiçerin [[1920|1920-ci ilin]] martında '''[[Vladimir Lenin|V.İ.Leninə]]''' yazmışdı: {{sitatın əvvəli}}''"Azərbaycana qarşı zorakılıq aktı beynəlxalq münasibətlərdə dostlarımızı bizə qarşı qoyar... Bizi imperialist hesab etmələrinə yol verməməliyik""{{sitatın sonu}}Odur ki, bolşeviklər xarici müdaxiləni pərdələmək məqsədilə Azərbaycanın milli hökumətini devirmək üçün ölkənin öz daxilində silahlı üsyana hazırlığa başladılar. [[1920|1920-ci il]] fevralın 11-12-də RK(b)P Bakı komitəsi, "Hümmət" və " Ədalət" təşkilatlarının qurultayı oldu. Ölkədə fəaliyyət göstərən bütün kommunist təşkilatlarını vahid "Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası" adı altında birləşdirmək qərara alındı. AK(b)P-nin I qurultayı qanuni Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətini zorakıhqla devirmək xətti götürdü.
 
Lakin bolşeviklərin bir qismi silahlı üsyanın uğurla nəticələnəcəyinə şübhə ilə yanaşmaqda davam edirdi. '''[[İosif Stalin|Stalin]]''' yazırdı: {{sitatın əvvəli}}''"Bu üsyanın heç bir şansı yoxdur. Buna görə də Azərbaycanın sərhədlərini keçmək lazım gələcəkdir""{{sitatın sonu}}Belə bir tarixi şəraitdə Antantanın Cənubi Qafqaz respublikalarına hərbi yardım göstərməməsi, Rusiya tərəfindən müdaxilə təhlükəsinə qarşı Gürcüstan və Azərbaycanın hərbi qüvvələrini əlaqələndirmək cəhdlərinin nəticəsiz qalması, ermənilərin xaricdən sifarişlə qaldırdıqları qiyam, istiqlal mübarizəsi aparan Türkiyənin Sovet Rusiyası ilə sıx əlaqələr qurmaq siyasəti və Azərbaycanın öz daxilində siyasi durumun sabit olmaması respublikanı xarici təcavüzlə təkbətək qoydu.
 
== Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu ==
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin hakimiyyətdə olduğu bir zamanda, aprelin 26-dan 27-nə keçən gecə Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin adından hərbi yardım xahişilə Moskvaya radioteleqram göndərildi.
 
Radioteleqramda deyilirdi: {{sitatın əvvəli}}''"Bakıda çevriliş baş vermişdir və biz Qırmızı qoşunların Bakıya yeridilməsini xahiş edirik."{{sitatın sonu}}Həmin mühüm fakt Azərbaycanda Aprel işğalının sovet ordusu tərəfindən həyata keçirildiyini və məhz xarici hərbi təcavüz baş tutduğunu sübut edir. Bunu, eyni zamanda, digər tarixi sənədlər də açıq-aşkar, birbaşa təsdiqləyir.
 
Beləliklə, Azərbaycanın işğalı məqsədilə qabaqcadan hazırlanmış Bakı əməliyyatının həyata keçirilməsi daha da sürətləndirildi və beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozaraq Azərbaycanın hüdudlarını keçən 11-ci Qırmızı ordunun birbaşa hərbi müdaxiləsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müqəddaratını həll etdi. Azərbaycan Parlamenti baş vermiş fakt qarşısında qalaraq, reallıqla hesablaşmağa məcbur oldu. Ərazisində təcavüzkar xarici hərbi qüvvələrin 11-ci Qırmızı ordu hissələrinin olduğu bir şəraitdə, açıq silahlı təzyiq altında qalan Azərbaycan Parlamenti [[1920|1920-ci il]] aprelin 27-də AK(b)P MK, RK(b)P Qafqaz Ölkə Komitəsinin Bakı bürosu və Bakı Fəhlə Konfransı adından kommunistlərin təqdim etdikləri ultimatumu gündəliyə çıxardı və qızğın müzakirələrdən sonra, axşam saat 11 radələrində, hakimiyyətin aşağıdakı şərtlərlə Azərbaycan İnqilab Komitəsinə verilməsi barədə qərar qəbul etdi:
# ''Rus ordusu Bakıya daxil olmadan dəmir yolu ilə birbaşa Anadolunun imdadına gedəcək;''
# ''Azərbaycanın istiqlalı və ərazi bütövlüyü hər cür təcavüz və ilhaqdan qorunacaq;''
# ''Azərbaycan ordusu buraxılmayacaq;''
# ''Azərbaycanın siyasi partiyalarının hürriyyət və sərbəstliyi mühafızə ediləcək;''
# ''Keçmiş dövlət xadimləri, Hökumət üzvləri və millət vəkillərindən heç bir kəs siyasi cinayətdə ittiham edilməyəcək, dövlət idarələri qulluqçularının iş yerləri saxlanılacaq, yalnız rəhbər vəzifəli şəxslər dəyişdiriləcək;''
# ''Azad şəraitdə toplanacaq Azərbaycan şuraları hakimiyyətin idarə formasını təyin edəcək.''
Göründüyü kimi, [[1920|1920-ci ilin]] [[28 aprel]]i ərəfəsində Azərbaycanda siyasi və iqtisadi böhran mövcud olsa da, dövlət çevrilişi və ölkənin xarici hərbi qüvvələr tərəfindən işğalı daxildən qaldırılmış üsyan nəticəsində baş vermədi. Bunun üçün "inqilabi şəraitin yetişməsi"ni iddia və təbliğ edən ilkin şərtlər, əslində, yox idi. Aprel işğalı xarici qüvvənin - 11-ci Qırmızı ordunun əvvəlcədən və planlı surətdə hazırlanmış "ildırım sürətli öldürücü" yürüşü nəticəsində baş verdi. Bunu ilk vaxtlarda bolşeviklərin özləri də etiraf edirdilər: "Müsavat hakimiyyəti devrilibsə, bu o demək deyildir ki, bizim partiyamız güclü idi. Bu ona görə belə oldu ki, Qırmızı ordu güclü idi. "Əgər 11-ci Qırmızı ordu sutkada 25 km irəliləyirdisə, Azərbaycanda bu sürət sutkada 50 km oldu". Paris sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndəliyi Cümhuriyyətin devrilməsindən xəbər tutan kimi, aprelin 28-də San-Remo konfransına bu barədə nota təqdim etdi. Lakin nə bu, nə də sonrakı müraciətlər heç bir nəticə vermədi. 23 ay fəaliyyət sürməsinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqının dövlətçilik tarixində xüsusi yeri olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. 2 cilddə. I Cild, s.121-123</ref>
 
== Bakı əməliyyatının "qəhrəmanları" və onların taleyi ==
* Bakı əməliyyatının "qəhrəmanları"ndan biri [[Çingiz İldırım]] olub. [[1920|1920-ci il]] [[27 aprel|aprelin 27-də]] Çingizi İldırım Bakı yunkerlər məktəbini, polis idarəsini, Bayılda hərbi silah anbarını ələ keçirmiş, onun əmri ilə hərbi donanmanın gəmiləri toplarını Cümhuriyyət Hökumətinin və [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti|Parlamentin]] yerləşdiyi binalara tuşlamışdı. Çingiz İldırım "Qırmızı hərbi donanma" adından Azərbaycan Hökumətinə və Parlamentinə hakimiyyətin dərhal "Şura hökumətinə" verilməsini tələb edən ultimatum vermişdi. [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] devrildikdən sonra [[Azərbaycan SSR|Azərbaycan SSR-in]] ilk hərbi-dəniz işləri komissarı təyin olunmuş, Sovet hakimiyyətinin qurulmasında xidmətlərinə görə [[Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası|RSFSR]]-in Qırmızı Döyüş Bayrağı ordeni ilə təltif edilmişdi ([[1920]], [[5 may]]). Bolşeviklər məqsədlərinə nail olduqdan az sonra, Azərbaycan SSR ordusunu müstəqilləşdirməyə təşəbbüs göstərdiyinə görə Çingiz İldırımı hərbi işlərdən uzaqlaşdırdılar. Bundan sonra Çingiz İldırım bir çox döylət və təsərrüfat vəzifələrində çalımış, [[1929]]-[[1937|1937-ci]] illərdə Maqnitoqorsk və Krivoy-Roq metallurgiya kombinatlarının tikintisinə rəhbərlik etmişdir. Repressiyaya məruz qalmışdır.<ref>[http://az.azvision.az/news/9060/cingiz-ildirimin-xeyaneti-ve-aqibeti-–-arasdirma-fotolar.html Çingiz İldırımın xəyanəti və aqibəti]</ref>
* Bakı əməliyyatının fəal iştirakçılarından biri də [[Əliheydər Qarayev]] olub. Ə.Qarayev Parlamentdə ifrat mövqe tutmuş, Cümhuriyyət Hökumətinin müxtəlif sahələrdə yeritdiyi siyasəti müntəzəm surətdə tənqid etmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinə qarşı çevrilişin hazırlanmasında fəal rol oynamışdır. [[1920|1920-ci ilin]] yanvarında RK(b)P Bakı Komitəsi yanında Ə.Qarayevin sədrliyi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirmək üçün silahlı üsyan təşkil etmək məqsədilə "operativ qərargah" fəaliyyət göstərirdi. Ə.Qarayev [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] 1-ci quraltayında ([[1920|1920-ci il]], fevral) MK üzvü seçilmişdir. Onun [[1920|1920-ci il]] [[30 mart|martın 30-da]] Dağıstandakı sovet qoşunlar komandanı B.Şeboldayevə göndərdiyi teleqramda deyil "Ən yaxın günlərdə Bakıda çevrilişə hazırlaşırıq. Hərəkat başlanandan əvvəl öz yürüşümüzün məqsədləri haqqında Azərbaycan fəhlələrinə və kəndlilərinə müraciətnamə buraxacağıq". Elə həmin günlərdə ermənilərin [[Qarabağ]] və [[Zəngəzur]]da qaldırdıqları qiyamların günahını da Qarayev Hökumətin üzərinə yıxmışdı. Bu məsələ ilə əlaqədar [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]] çıxış etmişdi: "Üsyana çağıranın adı Əliheydərmi olsun, ya Vartazarmı olsun, ikisi də birdir. Qarabağdamı və ya Bakıdamı çıxışda bulunsun, ikisi də birdir". Aprel işğalında fəal rol oynamış Ə.Qarayev [[1920|1920-ci il]] [[27 aprel|aprelin 27-də]] Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin tərkibinədə də olmuş, Bakı müvəqqəti inqilab komitəsinin sədri, Azərbaycan SSR xalq ədliyyə və əmək komissarı, Bakı Soveti icraiyyə Komitəsinin sədri işləmişdir. Azərbaycan SSR xalq hərbi dəniz işləri komissarı (iyun, [[1920]] - yanvar, [[1923]]), eyni vaxtda, 11-ci ordunun hərbi-inqilabi şurasının üzvü (noyabr, [[1920]] - may, [[1921]]) olmuşdur. O, bir sıra milli ruhlu azərbaycanlı kommunistləri millətçilikdə, şovinizmdə günahlandırmışdı. panturanist və panislamist fikirlərini "sovet dərsliklərinə" soxuşduran "Türkiyə agentləri"ni ciddcəhdlə üzə çıxarmağı özü üçün böyük bir hünər sayan Əliheydər Qarayev [[Müsavat Partiyası|"Müsavat" partiyası]] ilə beynəlxalq faşizmin "soysuz bir uşağı" kimi ifşa edilərək" [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə|(M.Ə.Rəsulzadə]]), repressiyaya məruz qalmışdır.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. 2 cilddə. II Cild, s.135-136</ref>
 
== Hadisələrin xronologiyası ==
* [[1919|1919-cu il]] [[9 dekabr|dekabrın 9-da]] hökumət ilk dəfə Mərkəzi fəhlə klubunun binasını möhürlədi. Buna cavab olaraq fəhlə konfransının rəyasət hey’əti ertəsi günə nəzərdə tutulan etiraz tətilinə çağırmış və hökumət orqanlarını Mərkəzi Fəhlə klubu binasını açmağa məcbur etmişdi.
* [[1920|1920-ci il]], [[2 yanvar|2 yanvar tarixində]] Sovet Rusiyası Denikinə qarşı birgə mübarizə aparmaq təklifi haqqında Azərbaycan Cümhuriyyətinə birinci dəfə nota verdi.
* [[1920|1920-ci il]], [[14 yanvar|14 yanvar tarixində]] Fətəli xan Xoyski Rusiyanın Denikinlə mübarizəsinin onun daxili işi olması haqqında Q. Çiçerinə cavab notası verdi.
* [[1920|1920-ci il]] [[15 yanvar|yanvarın 15-də]] A.Səfikürdski sosialist fraksiyası adından xarici işlər naziri [[Fətəli xan Xoyski|F.Xoyskiyə]] Sovet Rusiyasının notasına hökumətin münasibəti barədə sorğu göndərdi və Azərbaycan hökumətinin cavabını fraksiyaların nümayəndələrilə birlikdə müzakirə etməyi təklif etdi.
* [[1920|1920-ci il]], [[23 yanvar|23 yanvar tarixində]] Sovet Rusiyası Azərbaycan hökumətinə ikinci notanın verdi.
* [[1920|1920-ci il]], [[11 fevral|11]]-[[12 fevral|12 fevral tarixlərində]] Fətəli xan Xoyski Q. Çiçerinə Azərbaycanın suverenliyinin tanınması haqqında cavab notası göndərdi.
* [[1920|1920-ci il]] [[15 mart|martın 15-də]] polis bolşevik təbliğatçıları [[Dadaş Bünyadzadə|D.Bünyatzadə]], K.İsmayılov, S.Fətəlizadə və başqalarını həbs etdi və fəhlə klubunu yenidən bağladı.<ref>[http://www.ebooks.az/view/TKFuqhi1.pdf Azərbaycan Cümhuriyyəti. - Bakı: "Elm", 1998,] s.281-283</ref>
* [[1920|1920-ci il]], [[15 aprel|15 aprel tarixində]] A. Qardaşov "Əhrar" Partiyasının hökumət kabinetindən çıxdı. Fətəli xan Xoyski isə Q. Çiçerinə Rusiya qoşun hissələrinin Azərbaycan sərhədlərində cəmləşməsi ilə bağlı Azərbaycan dövlətinin narahatlığını ifadə edən nota verdi.
* [[1920|1920-ci il]], [[27 aprel|27 aprel tarixində]] XI Qızıl Ordu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ərazisinə daxil oldu.
* [[1920|1920-ci il]], [[27 aprel|27 aprel tarixində]] Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamenti tərəfindən Azərbaycan İnqilab Komitəsinin hakimiyyəti ona təhvil verməsi haqqında ultimatumunu qəbul etdi.
* [[1920|1920-ci il]], [[28 aprel]] tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi.<ref>Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild (1900-1920-ci illər). Bakı, “Elm”, 2008, səh.604-610.</ref>
* [[1920|1920-ci il]] [[1 may|mayın 1-də]] Volqa-Xəzər hərbi donanmasının gəmiləri Bakı limanına daxil oldular.
* [[1920|1920-ci il]] [[3 may|mayın 3-də]] və [[4 may|4-də]] [[Lənkəran]] və [[Astara]]ya hərbi dəniz desantr çıxarıldı.
* [[1920|1920-ci il]] [[5 may|mayın 5-də]] XI Ordunun süvari dəstələri [[Qazax]]a, [[7 may|mayın 7-də]] [[Yevlax rayonu|Yevlax rayonlarına]] daxil oldular.
* [[1920|1920-ci il]] mayın ortalarında XI Ordu [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin, demək olar ki, bütün ərazisini nəzarət altına aldı. Beləliklə, Rusiya müdaxiləsi nəticəsində milli Azərbaycan hökumətinin hakimiyyəti tamamilə devrildi.<ref>[http://www.ebooks.az/view/TKFuqhi1.pdf Azərbaycan Cümhuriyyəti. - Bakı: "Elm", 1998,] s.300</ref>
 
== Aprel işğalına göstərilən reaksiyalar və siyasi qiymət ==
"Aprel işğalı"nın ən böyük dərsi xaricdən ixrac olunan ideologiyaların təntənəsi naminə dövlətin, millətin maraqlarını qurban verməməkdir: milli müqəddəratın hərrəca qoyulmamasını, suverenliyin itirilməməsini, ərazilərin təcavüzə məruz qalmamasını təmin etməkdir.<ref name=":0" />
 
=== Avropadakı Azərbaycan nümayəndə heyətinin aprel işğalına reaksiyası ===
[[28 aprel|Aprelin 28-də]] [[San-Remo konfransı]]nda iştirak etmiş Azərbaycan nümayəndələri bu xəbəri alan kimi müttəfiq dövlətlərin Ali Şurasına, [[İtaliya]] hökumətinə və xarici dövlətlərin Romada olan səfirliklərinə suveren Azərbaycan dövlətinin Sovet Rusiyasının silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduğu haqqında nota təqdim etdilər. Sülh konfransına verilmiş notada qeyd olunurdu: "Azərbaycan nümayəndələri ümid edirlər ki, Sülh konfransı müstəqilliyin bərpa olunmasında Azərbaycana köməklik göstərəcəkdir". Bu məzmunda notalar və müraciətlər dəfələrlə Millətlər Cəmiyyətinə, dünya siyasətini müəyyən edən dövlətlərə verildi. Lakin bunların elə bir əhəmiyyəti olmadı. Antanta ölkələri Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğal edilməsini sükutla qarşıladılar. Müstəqilliyi böyük dövlətlər tərəfindən tanınmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq münasibətlər sistemində iştirakı Aprel işğalı ilə sona çatdı. Onun Parisdəki nümayəndələri isə Azərbaycan siyasi mühacirlərinin ilk dəstəsinə çevrildilər.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. I Cild, s.57</ref>
 
=== Müstəqil Azərbaycan Respublikasının 28 aprel təcavüzünə siyasi qiyməti ===
Aprel işğalından 71 il sonra "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya aktı"nda (1991-ci il, 18 oktyabr) bu tarixi təcavüzə siyasi qiymət verildi: "[[1920|1920-ci il]] aprelin 27-28-də RSFSR-in XI Qırmızı Ordusunun Azərbaycana təcavüzü, respublika ərazisini zəbt etməsi, beynəlxalq hüququn subyekti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirməsi Rusiyanın müstəqil Azərbaycanı işğal etməsi hesab edilsin".<ref name=":0">[http://www.elibrary.az/docs/JURNAL/jrn2011_305.pdf Əhmədova Firdovsiyyə. ”Bakı Əməliyyatı”. Sovet Rusiyasının Azərbaycanı ələ keçirmək siyasəti: Diplomatik manevrlər və hərbi müdaxilə. //Geo Strategiya jurnalı, 2011, №2(02), s. 56-61.]</ref>
 
== Aprel işğalının fəsadları ==
# Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti yaxın gələcəkdə, xüsusilə [[1920|1920-ci il]] ərzində kənd yerlərində əhaliyə tibbi xidməti yaxşılaşdırmaq məqsədilə qəzalarda kənd xəstəxanalarının sayını 2 dəfə artırmağı, ölkəyə lazım olan dərman preparatlarının təchizi işini yaxşılaşdırmağı, tibb müəssisələrini mərkəzləşdirilmiş şəkildə dava-dərmanla təmin etməyi planlaşdırmışdı. Lakin [[1920|1920-ci il]] aprelin 28-də Azərbaycanın bolşevik Rusiyası tərəfindən işğalı nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu bütün bu planların həyata keçirilməsinə imkan vermədi.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. I Cild, s. 66</ref>
# Aprelin 28-də sovet qoşunlarının Şimali Azərbaycana müdaxiləsi nəticəsində yaranmış vəziyyətdən istifadə edən Gürcüstan hökuməti Azərbaycan sərhədinə qoşun çıxardı. Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları irəli sürən Gürcüstan elə həmin gün Poylu körpüsünü, Poylu stansiyasını, həmçinin Tiflis-Qazax yolu üzərindəki körpünü tutdu və Ağstafa istiqamətində hücuma keçdi. Azərbaycan Hökumətinin diplomatik səylərinə baxmayaraq, sərhəddə yaranmış gərginliyi xeyli müddət aradan qaldırmaq mümkün olmadı.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. I Cild, s. 106</ref>
# 11-ci Qırmızı ordu aprelin 28-də Bakıya daxil olduqdan sonra Parlament və bütün siyasi partiyalar buraxıldı.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. I Cild, s.331</ref>
# Azərbaycan Cümhuriyyəti süqut edən kimi [[1920|1920-ci il]] aprelin 28-də Türk Aktyorları İttifaqı təcili iclas çağıraraq, uzun illər uğurlu fəaliyyət göstərən truppa müdiriyyətinin guya "mövqeyi-etibarını itirdiyindən" ləğv edilməsi və İttifaqın müvəqqəti olaraq onun yerinə keçməsi barədə qərar qəbul etdi. Bütün işləri öz öhdəsinə götürmək ittifaqa tövsiyə olundu. Məmmədəli Sidqi isə İttifaq adından müvəkkil təyin edildi.<ref>Üzeyir Hacıbəyov ensiklopediyası, Bakı: Şərq-qərb, 2007, s. 80</ref>
# [[1920|1920-ci il]]<nowiki/>in əvvəllərində regionda vəziyyətin mürəkkəbləşməsi və Şimali Azərbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğalı nəticəsində ölkədə xalq maarifinin inkişafı sahəsində nəzərdə tutulan çoxsaylı tədbirlərin həyata keçirilməsi yarımçıq qaldı.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. I Cild, s.78</ref>
# Aprel işğalından (1920) sonra Jurnalistlər və ədiblər ittifaqı fəaliyyətini dayandırmışdır.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. II Cild, s.75</ref>
# Aprel işğalından (1920) sonra Kəndli ittifaqı fəaliyyətini dayandırmağa məcbur oldu.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. II Cild, s.80</ref>
# Kustar Neftçıxaranlar Birləşmiş İttifaqı Aprel işğalından (1920) sonra fəaliyyətini dayandırmışdır.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. II Cild, s.92</ref>
# Aprel işğalı (1920) və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Qarabağ general-qubernatorluğunun fəaliyyətinə də son qoyuldu.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. II Cild, s.130</ref>
# Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasına (surəti Osmanlı sultanına) göndərdikləri məktubda Gürcüstan hökumətinin və alman qoşunlarının bölgədə törətdikləri özbaşınalığa qarşı çıxaraq, iki təklif - mərkəzi Tiflis şəhəri olmaqla, Qarapapaq xanhğının yaradılması, yaxud Tiflis şəhəri ilə birlikdə tarixi Borçalı, Başkeçid, Qaraçöp, Qarayazı torpaqlarının Azərbaycana birləşdirilməsi təklifmi irəli sürdülər. Aprel işğalı (1920) nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu problemin həmin təkliflər əsasında həll olunmasına imkan vermədi.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. II Cild, s.135</ref>
# Aprel işğalından (1920) sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin bütün qanun və qərarlarım ləğv edən Sovet hakimiyyətinin məhkəmə orqanlan Cümhuriyyət Parlamentinin 1920-ci il fevralın 9-da qəbul etdiyi amnistiya haqqında qanunu əsas götürərək, Azərbaycanda türk-müsəlman əhaliyə qarşı ermənilər tərəfindən həyata keçirilən soyqırımlarla ilə əlaqədar cinayət işinə xitam vermişdir.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. II Cild, s.155</ref>
# "Lənkəran şəhəri Tələbə və Abituriyentlər İttifaqı"nın Aprel işğalından (1920) sonra fəaliyyəti dayandırılmışdır.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. II Cild, s.164</ref>
# Aprel işğalı (1920) ilə əlaqədar Səməd bəy Mehmandarov vəzifəsindən istefa verdi. Azərbaycanın müstəqilliyinə qənim kəsilmiş qüvvələr onu Gəncə üsyanının təşkilində günahkar bilərək, 1920-ci il iyunun 4-də Əliağa Şıxlinski ilə birlikdə həbs etdilər.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. II Cild, s.180</ref>
# Aprel işğalı (1920) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Millətlər cəmiyyəti üzvlüyünə qəbul olunmasının reallaşdırılmasına imkan vermədi.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. II Cild, s.196</ref> və s.
 
== İstinadlar ==
{{İstinad stili}}
{{İstinad siyahısı|3}}
 
== Ədəbiyyat ==
#Azərbaycan tarixi, 7 cilddə,. cild 5, Bakı, 2001
#Azərbaycan Respublikası (1991-2001), Bakı, 2001
#Azərbaycan Kommunist Partiyası tarixinin oçerkləri, cild l, Bakı, 1986
#Rəsulzadə M.Ə., Azərbaycan Cümhuriyyəti, Bakı, 1990
#Cəbiyev H.R., 23 saat Yalamadan Bakıya (bax Sovet hakimiyyəti uğrunda. Xatirələr məcmuəsi, Bakı, 1967
#Əhmədova F., Nəriman Nərimanov - ideal və gerçəklik, Bakı, 1998
#Ефремов M., Взятие Баку, Военный вестник,1922, №7
#Ратгаузер Я., Борьба за Советский Азербайджан. К истории апрельского переворота, Б., 1928
#Дарабади П., Военные проблемы политической истории Азербайджана в начале XX вeкa, Б., 1991
#Насиров Т., Борьба за власть большевиков Азербайджана (1917-1920), Б.,1993
#Худиев Р., Оккупация Азербайджана Советской Россией в апреле 1920 r. "Azərbaycan tarixinin problemləri, müasir tədris və elmi nəşrlərdə onların əksi" konfransının materialları kitabında, B., 1995.
#Rəsulzadə M. Qara gün münasibətilə: (28 aprel inqilabı ilə əlaqədar) //Azadlıq.- 1991.- 26 aprel.
#Rəsulzadə M. “Yeni Qafqasiya” 27 aprel 1927 №10. Böyük faciə. (1920-ci il 28 apreldə rus qoşunlarının Azərbaycanı işğal etməsi haqqında) /Məqaləni qəzet verən Şirməmməd Hüseynov //Azadlıq.- 1996.- 25 aprel.- S. 5.
#Məmmədova G. 28 Aprel: Tarix gömülmüş tarix //Panorama.- 1998.- 28 aprel.- S. 2.
#Yaqublu N. 28 aprel işğalı: Kommunistlərin bayram təqvimi: (Azərbaycanın 1920-ci il işğalı haqqında) //Yeni müsavat.- 2001.- 29 aprel.- s. 11.
#Bünyadov, Z. “28 aprel istiladır” //Azadlıq.- 1991.- 26 aprel.- S. 3.
#1920-ci il 28 aprel günü Azərbaycan salnaməsində tarixi mərhələdir: (Bakı Ali Partiya məktəbində elmi-nəzəri konfrans) //Kommunist.- 1991.- 27 aprel.- S. 1-3.
 
== Həmçinin bax ==
* [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]
* [[Azərbaycan SSR tarixi]]
* [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)]]
* [[Bakı döyüşü]]
 
== Xarici keçidlər ==
* [http://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. 2 cilddə. I Cild/Baş redaktor Yaqub Mahmudov. Bakı: Lider nəşriyyat, 2004]
* [http://www.ebooks.az/view/VbAXx0H9.pdf Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. 2 cilddə. II Cild/Baş redaktor Yaqub Mahmudov. Bakı: Lider nəşriyyat, 2004]
* [http://www.ebooks.az/view/TKFuqhi1.pdf Azərbaycan Cümhuriyyəti. - Bakı: "Elm", 1998,]
* [http://ebooks.azlibnet.az/book/bNy7oFDv.pdf Üzeyir Hacıbəyov ensiklopediyası, Bakı: Şərq-qərb, 2007]
 
{{Kommunizm Azərbaycanda}}
{{1920-ci ilə qədər Azərbaycanda siyasi fəaliyyət}}
 
[[Kateqoriya:Rusiya vətəndaş müharibəsi]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanın döyüşləri]]
[[Kateqoriya:Rusiya SFSR-in döyüşləri]]
[[Kateqoriya:1920-ci ildə Azərbaycan]]
[[Kateqoriya:1920-ci ildə Rusiya]]
[[Kateqoriya:XX əsrdə Bakı]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Aprel_işğalı"