Krım tatarlarının deportasiyası: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
KaraBakh (müzakirə | töhfələr)
Redaktənin izahı yoxdur
KaraBakh (müzakirə | töhfələr)
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 44:
 
1917-ci ildə baş vermiş [[Oktyabr inqilabı]]<nowiki></nowiki>ndan sonra, 18 oktyabr 1921-ci ildə Krım [[SSRİ]] daxilində [[muxtariyyət]] əldə etmişdir.{{sfn|Smele|2015|p=302}} SSRİ-də [[İosif Stalin]] hakimiyyətə gəldikdən sonra Krım tatarlarının statusu daha da pisləşdi. 1927 və 1938-ci illər aralığında baş tutmuş repressiyalar ən azı 5.2 milyon Sovet vətəndaşının ölümü ilə nəticələnmişdir.{{sfn|Rosefielde|1997|pp=321–331}}
 
=== İkinci dünya müharibəsi ===
1940-cı ildə Krım Sovet Sosialist Respublikasının təqribən 1,126,800 nəfər əhalisi var idi ki, bunun da 218,000 nəfəri və ya 19.4 faizi tatarlardan ibarətdi.{{sfn|Parrish|1996|p=104}} 1941-ci ildə [[Nasist Almaniyası]] Şərqi Avropanı işğal etdi və nəticədə SSRİ-nin qərb hissəsi də işğala məruz qaldı. Tatarlar ilkin olaraq almanlara Stalin rejimindən xilas olmaq üçün xilaskar kimi baxırdılar və onlar da həmçinin [[Birinci dünya müharibəsi]] ərzində almanlardan müsbət rəftar görmüşdülər.<ref name="Williams 2015 p 92">[[#Williams|Williams (2015)]], p. 92</ref>
 
Rumınlar və almanların Krım yarımadasını ələ keçirməsindən sonra [[Qırmızı Ordu]]<nowiki></nowiki>da xidmət edən və əsir düşmüş Krım tatarlarının əksəriyyəti əsir düşərgələrinə göndərildi. Nasistlər əvvəlcə bütün Asiya mənşəli əsirlərin öldürülməsini məqsədləsə də, sonradan Qırmızı Ordunun alman işğalçılarına ciddi təzyiq göstərməsi nasistləri bu siyasətlərini dəyişdirməyə vadar etdi. 1942-ci ilin başlanğıcında almanlar Sovet müharibə əsirlərindən özləri üçün dəstək orduları yaratmağa başladı.<ref>[[#Williams|Williams (2001)]], p. 377</ref> [[Dobruca|Dobrucalı]] tatar milliyətçisi Fazil Ülküsal və Mustafa Edige Kırımal Krım tatarlarının alman əsirliyindən azad edilməsində böyük rol oynadı və həmin azad edilmiş tatar müharibə əsirlərindən [[Vermaxt]] üçün Krımın müstəqilliyinə dəstək vermək məqsədilə hərbi birləşmənin, legionun yaradılmasına nail oldu. Bu legionun tərkibində səkkiz batalyon formalaşdırıldı. 1941-ci ilin noyabrından etibarən alman hakimiyyəti tatarlara müxtəlif şəhərlərdə Müsəlman Komitələrinin yaradılmasına icazə verdi və simvolik olaraq bəzi yerli hakimiyyətləri tanıdı. Lakin, onlara heç bir siyasi güc verilmədi.{{sfn|Fisher|2014|p=157}}
 
Bəzi Krım tatarları isə polis batalyonları və özünümüdafiə briqadaları təşkil edərək öz kəndlərini hücumlardan və Sovet partizanlardan qorumağa başladılar. Alman və Krım tatarlarının sübutlarına əsasən almanlar hər birində 15,000 və 20,000 nəfər Krım tatarlarından ibarət olan özünümüdafiə batalyonları formalaşdırırdı.{{sfn|Fisher|2014|p=155}}
 
Müharibənin sonlarına doğru [[SS]] artıq öz tərkibinə müsəlmanları da cəlb etməyə başladı. 1944-cü ilin yayında Krımdan Rumıniyaya təxliyə edilən tatar birləşmələrindən olan 800 keçmiş hərbçi tatarlardan ibarət SS Vaffen Dağ Briqadasına qatıldı. Bu briqada Harun əl-Rəşidin legionlarına inteqrasiya olunana qədər [[Macarıstan]]<nowiki></nowiki>da döyüşdü.{{sfn|Motadel|2014|p=235}}
 
Buna baxmayaraq, heç də bütün tatarlar nasistlərə qoşulmadı. Məsələn, Krım tatarı olan Əhməd Özənbaşlı işğalçılara qarşı çıxış etdi və Sovet müqavimət həəkatı ilə əlaqə saxlayaraq bir sıra strateji və siyasi cəhətdən dəyərli məlumatları onlara ötürdü.{{sfn|Fisher|2014|p=157}} Başqa Krım tatarları isə Sovet partizanlarının tərəfində döyüşlərdə iştirak edirdi.{{sfn|Fisher|2014|p=160}} Bundan əlavə, [[İkinci dünya müharibəsi]] ərzində 25,033 Krım tatarı Qırmızı Ordunun tərkibində döyüşlərdə iştirak etmişdir ki,<ref name="buckley209">[[#Buckley|Buckley, Ruble & Hoffman (2008)]], p. 209</ref> bu da tatar kəndlərini partizanlardan qorumaq məqsədilə təşkil olunmuş özünümüdafiə qüvvələrinə qatılanların sayından daha çox idi.{{sfn|Fisher|2014|p=155}}<ref name="Williams 382">[[#Williams|Williams (2001)]], pp. 382–384</ref> Müharibə ərzindəki xidmətlərinə görə səkkiz nəfər Krım tatarı [[Sovet İttifaqı Qəhrəmanı]] adına layiq görülmüşdür.{{sfn|Skutsch|2013|p=1188}} Bütün bunlara əlavə olaraq onu da qeyd etmək lazımdır ki, Volqa tatarları Krım tatarlarına nisbətən daha çox işğalçılara qoşulmuş, 35,000-40,000 könüllü Nasist Almaniyası tərəfində döyüşmüş, lakin heç bir kollektiv cəza tədbirinə məruz qalmamışdı.{{sfn|Fisher|2014|p=155}}
 
Krımın almanlar tərəfindən işğal olunması nəticəsində 130,000 insan həlak olmuşdur.{{sfn|Fisher|2014|p=156}} İşğal zamanı almanlar 70-dən çox kəndi dağıtmışdır ki, bu da Krım tatarlarının yaşayış məskənlərinin 25 faizini təşkil edirdi. İşğaldan sonra minlərlə Krım tatarı alman zavodlarında zorla işlədilməyə məcbur edilmişdir.<ref>[[#Williams|Williams (2001)]], p. 381</ref> Nasistlər Krım tatarları da daxil olmaqla bəzi millətləri "özlərindən aşağı irqin nümayəndəsi" hesab edirdi.{{sfn|Fisher|2014|pp=151–152}} 1944-cü ilin aprelində [[Qırmızı Ordu]]<nowiki></nowiki>nun Krım yarımadası istiqamətində hücumu nəticəsində almanlar və onların müttəfiqləri buranı tərk etməyə məcbur oldu.{{sfn|Allworth|1998|p=177}}
 
== Həmçinin bax ==