Azot: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 23:
| qaynama temperaturu f = -320.3342
}}
'''Azot''' ('''N''') – D.İ. Mendeleyevin [[kimyəvi elementlərin dövri sistemi]]ndə 7-ci element.Standart temperatur və təzyiq altında son dərəcə qərarlı olan və atmosferin % 78-ni təşkil edən azot qazı, qidaların və kimyəvi maddələrin saxlanmasında istifadə edilir. Çox soyuq olan (-196 °C) maye azot, çox aşağı temperaturda reallaşdırılması lazım olan dondurma əməliyyatlarında istifadə edilir. Sperma banklarında spermaların dondurularaq saxlanması, maye azotla həyata keçirilir. Ticarət olaraq ən çox dəyər daşıyan azot qarışığı amonyakdir (
Azot bioelement olub, orqanizmlərin qurulmasında və onların həyat fəaliyyətinin təmin olunmasında iştirak edən üzvi birləşmələrin struktur vahididir. Əhəmiyyətli biopolimerlərin – zülalların, nuklein turşularının (DNT, RNT), həmçinin bəzi vitaminlərin və hormonların tərkibinə daxildir. Havada azot həcmcə 78 % və kütləcə 75,50 % olur.
Azot fiksasiya edən bakteriyalar havadan azotu udaraq onu ammonyaka çevirə bilirlər. Bu bakteriyalar ya sərbəst yaşayır (məsələn, azotobakter, sianobakteriyalar, azospirillər), ya da paxlalı bitkilərin kökünə yerləşirlər (belə bakteriyalar rizobium tipində bakteriyalardır). Bir hektar torpaq üzərində olan atmosferdə 70 min tondan çox sərbəst azot olur və yalnız azotifikasiya nəticəsində bu azotun bir qismi ali bitkilərin qidalanması üçün istifadə oluna bilən hala keçir (torpaqda bitkinin mənimsəyə biləcəyi azotun miqdarı çox deyil).
Kök bakteriyalarının paxlalılar fəsiləsinə aid olan bitkilərlə simbioz şəraitində azotu (
Nitrozomonas, nitrobakter bakteriyaları üzvi qalıqların çürüməsi zamanı əmələ gələn ammonyakı nitrat turşusuna və nitratlara qədər (nitrat turşusu mineral duzlar ilə reaksiyaya girərək nitrat duzlarına çevrilir) oksidləşdirirlər. Oksidləşmə prosesi iki mərhələdə gedir (nitritlərin
Nitrozomonas:
Nitrobakter:
Bəzi bakteriyalar (psevdomonas, alkaligenes, basillus və s.) azotun oksidləşmiş birləşmələrini (nitratlar, nitritlər) qaz halında azotlu birləşmələrə qədər (adətən
Bitkilər torpaqdan azotu həll olan nitratlar və ammonium duzları (
Bitkilərin kütləsinin 0,3-dən 4,5 %-ə qədərini azot təşkil edir. Azot gövdənin və yarpaqların böyüməsini gücləndirir. Azot çatışmadıqda bitkilərin inkişafı ləngiyir, kiçik yarpaqlar formalaşır, onların saralması müşahidə olunur, az xlorofil əmələ gəlir, yarpaqlar solğun-yaşıl rəng alır və vaxtından əvvəl saralır, böyümə ləngiyir, gövdə nazik olur və zəif şaxələnir, yeni yaranan yarpaqlar daha kiçik olur, açılmadan quruyur və tökülür. Uzun müddət azot aclığı olduqda yarpaqların yaşıl rəngi sarı, narıncı və ya qırmızı çalarlar əldə edir.
Sətir 46:
Azot maddələr mübadiləsi prosesləri üçün lazımdır. Hüceyrələrin əhəmiyyətli hissələrinin hamısı (sitoplazma, nüvə, qabıq və s.) zülal molekullarından qurulmuşdur. Züllallar insanın qidalanmasının vacib tərkib hissəsidir. Azot tərkibində zülallar və digər azotlu birləşmələr olan qida məhsulları ilə orqanizmə daxil olur. Bu maddələr mədə-bağırsaq traktında parçalanır və sonra aminturşular və kiçik molekullu peptidlər şəklində sorulur ki, onlardan orqanizm öz xüsusi aminturşularını və zülallarını yaradır. Həyat üçün lazım olan bəzi aminturşuları (əvəz olunmaz aminturşular: valin, leysin, izoleysin, treonin, femnilalanin, triptofan, lizin, arqinin, histidin, metionin) insan orqanizmi sintez etmək qabiliyyətinə malik deyil və onları qida ilə birlikdə “hazır” vəziyyətdə alır. Orqanizmdə azotun fizioloji rolu hər şeydən əvvəl zülallar və aminturşularla, onların metobolizmi ilə, həyati əhəmiyyətli proseslərdə iştirakı ilə əlaqədardır. Aminturşular zülalların, hormonların, vitaminlərin, piqmentlərin və digər maddələrin biosintezində ilkin birləşmələrdirlər. Zülallar canlı orqanizmdə bir sıra həyati əhəmiyyətli funksiyaları icra edirlər: plastik (hüceyrələrin, toxumaların, orqanların orqanoidlərinin tərkibinə daxildirlər); fermentativ (kimyəvi reaksiyaların bioloji katalizatorlarıdırlar); yığılmaq (hüceyrədə və orqanizmdə hərəkət mexanizmlərini təmin edir); nəqliyyat (maddələri daşıyır); ehtiyat (yumurtada, kürücükdə orqanizmin formalaşmasını təmin edir); müdafiə (immunit formalaşmasına kömək edir) və s.
İşlənmiş zülallar orqanizmdə enerji ayrılmaqla parçalanır və son parçalanma məhsulları əmələ gəlir:
Orqanizmdən azot (sidik cövhəri şəklində) sidik, nəcis, buraxılan nəfəs, həmçinin tər, tüpürcək və tüklər vasitəsilə xaric olunur.
Sətir 56:
Daha çox məlum olan və geniş istifadə edilən azotlu birləşmələr aşağıdakılardır:
Azot 1772 –ci ildə D.Rezerford tərəfindən kəşf olunmuşdur.
Sətir 68:
Şoralar – azot gübrələri:
Ca(
İnsan orqanizmində azot atomlarının sayı 9,1·1025, bir hüceyrədəki azot atomlarının sayı 9,1·1011 ədəddir.
Sətir 86:
Naşatır spirti – ammonyakın suda 3-10 %-li məhlulu ürək fəaliyyə-tini və nəfəsalma mərkəzini həyəcanlandırmaq üçün istifadə olunur.
Azot (I) oksid
Bütün canlı orqanizmlərin hamısının zülallarının tərkibinə 20 aminturşu daxildir. Təbiətdə 180 aminturşu mövcuddur ki, onlardan 10-u əvəzolunmazdır və heyvan və bitki mənşəli qidalarla orqanizmə daxil olmalıdır.
Sətir 94:
Aminturşuların kimyəvi formulu aşağıdakı kimidir:
R – NH –
R – radikal olub bu radikala görə bütün aminturşular bir-birindən fərqlənirlər.
== Dünyadakı azot miqdarı ==
Canlılar həyatlarını davam etdirə bilmələri üçün oksigen və karbondioksidə, böyüyə bilmək üçün də azota (
Atmosferdəki azot dövr edərək müxtəlif formalarda yer üzünə daxil olur. Azot dünyaya yağışlar vasitəsilə nitrat turşusu şəklində daxil olur. Azot turşusu bakteriyalar tərəfindən torpaqda nitrat ionlarına çevrilir və bitkilər ancaq bununla qidalana bilirlər.
Sətir 109 ⟶ 110:
Təkamülçülərin bəsit dedikləri bakteriyalar azotun dövr etməsinə kömək edir. Bakteriyalar kimya laboratoriyasında çalışan insanlara bənzəyir və bu elmi bilməyənlər üçün mənasız olan qarışıq kimyəvi reaksiyaları ilk yaradıldıqları gündən etibarən heç dayanmadan həyata keçirirlər. Aşağıdakı azotun alınması reaksiyasını tapmaq belə alimlər üçün böyük müvəffəqiyyətdir.
Bu reaksiyanın reallaşa bilməsi üçün həm də fotosintez, tənəffüs və ya qıcqırma prosesləri də olmalıdır. Bakteriyalar əksər insanların fikirlərini qarışdıran bu formullardan gündəlik istifadə edirlər. Amma bakteriyalar bu kimyəvi prosesləri yerinə yetirmək üçün xüsusi bir təhsil almayıblar.
|