'''Türgiş xaqanlığı''' — [[704]]-[[756]]-cı illərdə [[Türgişlər]]in qurduğu dövlət. ▼▲'''Türgiş xaqanlığı'''—[[704]]-[[756]]-cı illərdə [[Türgişlər]]in qurduğu dövlət.
== Tarixi ==
Adlarının "Türk+ş" şəklində gəlişmiş olduğu bildirilən Türgişlər, [[Talas]] – Çu – İli – Isık Göl sahəsında oturur və Qərbi Göytürklərin (On-Oxlar) [[Tulu (boy)|To-lu]] qolunun bir qisminı təşkil edirdilər. [[Çin]] qaynaqlarında, ilk dəfə [[651]]-ci il hadisələri ilə ilgili olaraq zikr edilən [[Türgişlər]] (To-ki-şi), şübhəsiz Göytürk xaqanlığının quruluşundan öncəki dövrlərdən bəri burada idilər, zira [[İstəmi xaqan]], [[552]]-ci ildə Türgişlərin də daxil olduğu On-Oxların başına "yabgu" təyin edilmişdi. 630-cu ili təqib edən illərdə Türgişlərin, diğər Türk toplulukları kimi, təşkilatlı bir müqavimət ünsüru halındəaortaya çıxdıqları anlaşılır.
İlk Türgiş başçısı olaraq görünən, [[Bağa Tarxan]] unvanlı U-çə-lə, başlangıçda bağlı olduğu təyinli (bağımlı olunan dövlət, yani Çin tərafındən təyin edilmiş) Qərbi Göktürk xaqanının idarəsizliğindən faydalanarak, ətrafına qüvvələr topladı. Qısa zamanda hər birinin 7 min əsgəri olan, 20 başbuğlu bir ordu qurmağa müvəffəq oldu. Çu vadisinin şimal-qərb ucunda olan mərkəzini, şimal-şərqə nəql etdi. Beləcə, biri Çu üzərində, başqası İlinin şimalında, iki mərkəzə sahib oldu. Çu bölgəsindən başqa, Turan və Kuca "əyalət"lərinə qədər hakimiyətini genişlətdi, durumun zəiflədıyını görərək, ölkəsini buraxıb Çin paytaxtına gedən təyinli "xaqan"ın ayrılmasından sonra, həmən bütün On-ox sahəsini öz idarəsinə aldı. Fəqət, iqtidarının bu sağlam dövrində (VII əsrin sonlarında doğru), [[Qapağan xaqan]] idarəsində həşmətli çağını yaşayan Göktürkləri durdurmaq məqsədi ilə [[Qırğızlar]] və Çin ilə işbirliği aparması, yaxşı nəticə vermədi.
Göktürk aləyhtarı üçlü ittifakın bir üyəsi olduğu için üzərinə yürüyən [[Tonyukuk]] tarafından mağlup və əsir ədildi ([[698]], Bolçu savaşı). On ox sahəsı, Göktürk xaqanlığına bağlandı. U-çə-lə’nin oğlu So-ko da mərkəzə itaatsizlik göstərdiği, Çin ilə münasəbət qurduğu için bu dəfa [[Kül Tigin]] və Bilgə’nin iştiraki ilə, Kapagan Kağan tarafından, [[711]]-ci ildə Bolçu yakınında həzimətə uğratıldı və tələf ədildi. Savaşın səbəbi olarak Çin kaynaklarında bildirilən, Türgiş arazisinin paylaşılması sırasında çıkan anlaşmazlıq və kitabələrdə "Kara-Türgiş" halkının itaatə alındığının kaydədilməsi, Türgiş hanlığında bir bölünmənin vukua gəlmədiğini göstərməktədir. So-ko’ya bağlı Kara-Türgişlər’in mağlup ədildiği, fakat, So-o’nun küçük kardəşi, Çə-mu’ya bağlı grubun (hərhaldə Sarı Türgiş) mücadələyə katılmadığı anlaşılıyor.
Kapaganın şiddəti yüzündən, qarışıklıq və üsyan harəkətlərinin arttığı yıllarda, Çin’in hiç əksilməyən kışkırtmaları nəticəsində yinə Türgişlərlə uğraşmak zorunda kalındı. [[712]] vəya [[713]]’tə Kül Tigin tarafından idarə ədilən və Göktürklər için əlvərişsiz şartlara rağmən başarı ilə sona ərən bir Kara-Türgiş səfərindən sonra, Türgişlər Su-lu-çur adlı başbuğu "kağan" səçtilər ([[717]]) ki, Çin habərlərinə görə Türk uruglarından mühim bir kısım, Bilgə’dən ayrılarak, yəni Türgiş hakanının hizmətinə girmiştir.
Başkənti, Talas’ın kuzəy-batısında, Balasagun şəhri olarak, uzunca sürən hükümdarlığı zamanında Su-lu, Mavəraünnəhir’dən doğuya Arap ilərləməsini durdurarak Orta Asya Türk halkının "Arap təbaası" olmasını əngəlləyən və üzərində Türklərin tarihi hak sahibi bulunduğu Mavəraünnəhir’i yinə Türk əlinə almağa çalışan bir hakan olarak görünür.
[[Ərəblər]]lə bu mücadələ dəvrində, Arap ordularına karşı çıkanların həpsi, İslam kaynaklarında "Türk" olarak bəlirtilməktədir. Büyük mücadələdə, şüphəsiz bu bölgənin və Səyhun ötəsi Türk ülkələrinin, məşhur İç-Asya kərvan yolu üzərində yər almaları dolayısıyla, iktisadi əhəmmiyəti də rol oynuyordu. Halifə Ömər b. Əbdüləziz ([[717]]-[[720]]) tarafından tayin ədilən ilk vali Əl-Cərrah b. Abdullah’ın, Səyhun ötəsində giriştiği ilərləmə təşəbbüsünün, kumandanı durdurup muhasara ədərək, Arap kuvvətlərini gəri atacak şəkildə gəlişən Türk mukavəməti karşısında sarsılması, Əməviləri, aradaki Türk əngəlini kaldırmak için, Çin ilə təmaslar kurmağa səvk ətmiş, bu maksatla şüphəsiz Arapların müsaadəsi və təşviki ilə, gərək Mavəraünnəhir hükümdarlarından, gərək doğrudan doğruya Araplardan həyətlər göndərilmiş isə də, hiçbir nəticə əldə ədiləməmişti. Çünkü, Arap ordularının, Səyhun ötəsinə gəçmələri ilə aynı zamanda ([[719]]) başlayan, Çin’in, batıya doğru Göktürk hakanlığının akamətə uğrattığı gənişləmə siyasəti, bu dəfa Türgiş duvarına çarpma təhlikəsi ilə karşılaşmakta idi.
Çinin indilik "durumu idarə" yoluna girməsi dolayısıyla da kəndilərini sərbəst hissədən Türgişlər, batıda faaliyətə gəçtilər. Bunun üzərinə Mavəraünnəhir’də başlayan Arap aləyhtarı harəkətlər, Türgiş baskısına iyidən iyiyə yardımcı oluyordu. Səyhun’u aşarak Mavəraünnəhir’ə girən Türk ordusu kumandanı Kül-çur, Səmərkand yakınına kadar sokularak, ilk büyük başarıyı kazandı. Başında, yəni kumandan Said b. Abdülaziz’in bulunduğu Arap kuvvətlərini mağlup və kumandanını bir müddət çəmbər içində tuttu (721). Bu vali dəğiştirildi. Yərinə gələn əl-Haraşî (721 sonbaharı) şiddət oyununa başvurup, yərlərini tərk ədən halkı Hocand (Hocənd) bölgəsində təslim olmaya zorlayarak həpsini öldürttüğü için, canlarını kurtarabilənlər, kütlələr halində, Türgişlər’ə sığınıyorlardı.
Mavərannəhir’də, tam bir ihtilal havası əsməktə idi. Xəlifə Hişam ([[724]]-[[743]]), bu valiyi də azlədərək, yərinə Müslim b. Said’i gətirdi (724 başları). Arap askəri kuvvətləri arasında da ihtilaf baş göstərmiş və Yəmənli qüvvələr, tədip ədilmişlərdi. Fərgana’ya yürümək üzərə Müslim b. Said idarəsində, Səyhun’u gəçən Arap ordusuna karşı, bizzat Hakan Su-lu çıktı. Ordusuna ricat əmri vərən Müslim, susuz yollardan, aralıksız və cəbri yürüyüş ilə 11 gün çəkildi və taşıyamadıkları için bütün ağırlıklarını yakmaya məcbur kaldıktan sonra, Səyhun kıyısında, Türgişlərlə işbirliği halində bulunan yərli kuvvətlər tarafından durduruldu. Suya ərişəməmişti. Arkadan hakan hızla gəlməktə olduğu için, bin zorluk ilə önlərindəki əngəli aşan Arap kuvvətləri, ağır tələfat və zayiat pahasına, Səmərkand’a doğru çəkilməğə muvaffak oldular.
724’tə Səyhun ötəsindəki bütün Arap kuvvətlərinin gəri atılması ilə nəticələnən və hər tarafta Arap nüfuzunun kırılmasına səbəp olan bu səfərdəki həzimət, Arapları uzunca bir müddət müdafaada kalmaya zorlamış və yalnız Mavəraünnəhir’də dəğil, Toharistan’da və diğər günəy bölgələrində, idarəcilər və halk, Türgişlər’ə kurtarıcı gözü ilə bakmağa başlamışlardı. Türk kuvvətlərinin bütün ülkəyə yayıldıkları və Mavəraünnəhir Arap muhafız kıtalarının mərkəzi Səmərkand önündə bilə göründükləri bu sırada, Horasan valisi təkrar dəğiştirildi. Fakat, yəni vali Əsəd b. Abdullah, 726’da Huttal’da Su-lu Kağan karşısında başarısızlığa uğradığı için, bütün Mavəraünnəhir Arap iktidarının təhlikəyə düştüğü bir zamanda azlədildi. Ülkədə, Əməvîlərə karşı Şii və Abbasî propagandası da hızlanmakta idi. Hakan Su-lu, durumdan faydalandı, yərli muhaliflərlə ahənkli bir şəkildə çalışarak, Buhara’yı zaptətti (725).
Arap idarəsi, Səmərkand, Dəbusiya şəhirləri ilə iki küçük kaləyə münhasır kalmıştı. Yərli halka birçok haklar bahşətməsinə rağmən ümit əttiği ilgiyi görəməyən yəni vali Əşrəs b. Abdullah əs-Suləmî, Bəykənt yakınlarında hakan tarafından sıkıştırılarak, ikinci bir "susuzluk vakası"na maruz kaldı, nihayət Səmərkand’a doğru çəkilməktə ikən yətişən hakan və Kül-çur idarəsindəki Türgiş kuvvətləri tarafından, Kəmərcə kaləsində 58 gün müddətlə kuşatıldı. Artık, Harəzm’də bilə Araplara karşı kımıldanmalar görülüyordu. Su-lu’nun maksadı, Səmərkand’daki Arap mərkəz ordugâhını düşürüp, Arapları Mavəraünnəhir’dən tamamən atmaktı. Bu səbəplə, Səmərkand’ı kuşatmağa hazırlandığı sırada, çarpışmaya cəsarət ədəməyən karargâh kumandanı Səvrə b. Hur, yəni tayin ədilən Horasan valisi Cünəyd b. Abdurrahman əl-Murî’yi, Mərv’dən imdada çağırdı.
Fakat, Türgişlər tarafından yolu kəsilmişti. Zaruri olarak, gəçilməsi müşkül dağ yollarına düşən Cünəyd, Savdar dağlarının dar gəçitlərində, hakan tarafından sıkıştırıldı, yorgunluğa ilavətən susuz da kalan ordusu, yər-yər baskına uğruyordu. Nihayət, 12 bin kişilik kuvvətindən 10 bininin tələf olması karşılığında, Səmərkand’a ulaşabildi (Gəçit Savaşı = Vak‘atü’ş-Şi‘b). Durumdan habərdar ədilən Halifə Hişam’ın əmri ilə, Kûfə və Basra’dan 20 bin kişilik bir takviyə ordusu Səmərkand’a gəlirkən, kış da yaklaşmakta olduğundan, daha fazla kalmak istəməyən hakan, Buhara’yı da tahliyə ədərək, çəkildi (732). Cünəyd’in 734 başlarında ölümü ilə, zatən Arap nüfuz və kudrəti iyicə kırılmış olan Horasan vilayətində "siyah bayrak açan", Abbasi taraftarı, Haris b. Surəyc’in isyan ədərək Bəlh’i, arkasından valilik mərkəzi Mərv şəhrini zaptətməsi, Mavəraünnəhir’də durumu büsbütün karıştırdı.
Yəni valilərin, üç sənə (734-737) kəndisi ilə uğraşmak zorunda kaldıkları Haris, sonunda Türgişlər’ə iltica ətti. Hakan Su-lu, Mavəraünnəhir’ə karşı son səfərində hayli müttəfik bulmuştu: Haris taraftarlarından başqa Sogd hükümdarı (yani Gurak vəya oğlu), Usruşana hakimi, Şaş (Taşkənt bölgəsi) hükümdarı, Hutta hükümdarı. Bu listə, "Mavəraünnəhir’dəki Arap nüfuzunun nasıl Türklərə gəçmiş olduğunu" açıkça göstərməktədir. Hakan, Bəlh’ə doğru ilərlədi. Cüzcan’a girdi, öncə Toharistan’ı Araplara karşı ayaklandırarak mahallî bir dəstək sağlamayı faydalı görüyordu. Fakat, vali Əsəd b. Abdullah, hakanın ordusunu arkadan vurmağa muvaffak oldu (737 Haristan Savaşı).
Əsasən Su-lu, Araplarla birləşən Cüzcan hükümdarının hıyanətinə uğramıştı. Məmləkətinə dönən Su-lu Kağan, hərhaldə ömrünü harcadığı bu mücadələyə dəvam ədəcəkti, fakat kəndisi, o zamanlara kadar büyük hizmətlərini gördüğü Kül-çur (=Baga Tarkan) tarafından öldürüldü (738). Çin’in Türk başbuğlarını birbirinə düşürmə əsasına dayanan tahrikçi siyasəti, bir daha hədəfinə ulaşmış və Kara Türgişlər’lə Sarı Türgişləri birbirinə iyicə düşman ətmişti. Sarı Türgişlər, mücadələyi kazandılar. Başbuğları Baga Tarkan (Kül-çur), rakibi Kara Türgiş başbuğu Tu-mo-çə’yi mağlup ədərək və onun "kağan" yapılmasını istədiği Su-lu’nun oğlunu ortadan kaldırarak, kəndini "kağan" ilan ətti. Bu arada, Çin’in On-oklar "kağanı" tayin əttiği, Aşına ailəsindən son hakan olan Hin’i mağlup ədip öldürməsi, (739), Çin’i bu dəfa Kara-Türgişləri dəstəkləməğə səvk ətti.
742’dəki Türgiş kağanı İl-ətmiş Kutlug Bilgə, bir Kara-Türgiş başbuğu idi. 753’tə hakan ilan ədilən Tangri Bulmuş bir Kara Türgiş idi. İki taraf arasındaki uzun sürən mücadələyə, Karluklar da karışmışlar, Türgiş iktidarı büsbütün zayıflamıştı. Nihayət, 20 sənə içində gittikçə kuvvət kazanan Karluklar; To-lular və Nu-şi-pilər arasında üstünlük kazanarak, ağırlık mərkəzi Çu vadisi olmak üzərə, kəndi hakimiyətlərini kurdular ([[766]]).
== İstinadlar ==
== Xarici keçidlər ==
▲{{ qaralamatarix- azqaralama}}
[[Kateqoriya:Tarixi türk dövlətləri]]
|
