Yom Kippur müharibəsi: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k →top: Texniki düzəliş |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 95:
Oktyabrın 22-də [[BMT]]-nin vasitəçiliyi ilə atəşkəs bərpa olunsa da, hər iki tərəf bir-birini atəşkəsi pozmaqda ittiham edirdi. İsrail 24 oktyabra qədər öz mövqelərini bir qədər də yaxşılaşdırdı və Misir 3-cü Ordusunun, həmçinin Süveyş şəhərinin mühasirəsini tamamladı. Hadisələrin bu cür inkişafı ABŞ və SSRİ arasında gərginliyin daha da artmasına gətirib çıxarırdı. Nəticədə, 25 oktyabrda ikinci dəfə atəşkəs razılığı əldə olundu və müharibə başa çatdı.
== Arxa plan ==
Bu müharibə 1948-ci ildə [[İsrail Dövləti]]<nowiki></nowiki>nin müstəqillik əldə etməsindən sonra bir çox müharibə və silahlı münaqişənin baş verdiyi Ərəb-İsrail münaqişəsinin tərkib hissəsidir. 1967-ci ildə baş vermiş [[Altıgünlük müharibə]] ərzində İsrail qoşunları Misirin Sinay yarımadasını, Suriyanın Qolan təpələrinin təqribən yarısını və 1948-ci ildən bəri İordaniyanın nəzarəti altında olan [[İordan çayının qərb sahili]]<nowiki></nowiki>ni ələ keçirmişdi.<ref>{{cite book|author=Shlomo Ben-Ami|title=Scars of War, Wounds of Peace: The Israeli–Arab Tragedy|year=2005|publisher=Phoenix|isbn=978-0-7538-2104-6}}</ref>
Altıgünlük müharibədən qısa müddət sonra, 19 iyun 1967-ci ildə İsrail hökuməti daimi sülh müqaviləsinin imzalanması və qaytarılacaq ərazilərin demilitarizasiya olunması qarşılığında Sinay yarımadasının Misirə, Qolan təpələrinin isə Suriyaya qaytarılmasına razılıq verdi.<ref>{{cite news |author=Seth S. King |title=Israeli aims tied to 6 vital areas |url=http://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1967/06/30/83128870.html?pageNumber=1 |newspaper=The New York Times |date=1967-06-30 |access-date=16 fevral 2019}}</ref><ref>{{cite news |author=Drew Middleton |title=Latin nations bid Israel withdraw |url=http://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1967/07/01/83130813.html?pageNumber=1 |newspaper=The New York Times |date=1967-06-01 |access-date=16 fevral 2019}}</ref> Lakin, ərəb dövlətləri bütün işğal edilmiş ərazilərin geri qaytarılmasını tələb etdi və əks təqdirdə heç bir sülh danışığının aparılmayacağını bildirdi.<ref>{{cite news |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |title=Main Mideast Proposals |url=http://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1967/06/20/issue.html |newspaper=New York Times |date=1967-06-20 |access-date=16 fevral 2019}}</ref>
1967-ci ilin sentyabrında bütün ərəb dövlətlərinin iştirakı ilə təşkil olunan Xartum sammitində iştirakçı dövlətlər İsraillə istənilən sülh müqaviləsinin imzalanmasına qarşı çıxış etdilər. Bu sammitdə iştirak edən səkkiz dövlət olan Misir, Suriya, İordaniya, Livan, İraq, Əlcəzair, Küveyt və Sudan sonradan tarixə "üç yox" adı ilə daxil olacaq qətnamə qəbul etdilər. Bu qətnaməni imzalayan dövlətlər İsraillə sülh müqaviləsinin imzalanmasına, bu dövlətin tanınmasına və onunla hər hansı danışıqların aparılmasına "yox" deyirdi. Buna əlavə olaraq, İordaniya kralı Hüseyn bin Təlal İsrail və ərəb dövlətləri arasında "real, daimi sülh" olacağına inanmadığını açıqladı.<ref>{{cite news |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |title=Eban rejects aid in settling crisis|url=http://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1967/06/26/83125500.html?pageNumber=3 |newspaper=The New York Times|date=1967-06-27 |access-date=16 fevral 2019|page=3}}</ref>
[[Altıgünlük müharibə]]<nowiki></nowiki>dən sonra ara-sıra davam edən kiçikmiqyaslı atışmalar tərəflər arasında növbəti müharibə ilə nəticələndi, lakin 1970-ci ilin avqustunda atəşkəs müqaviləsi imzalandı.
Misir prezidenti [[Camal Əbdül Nasir]] 1970-ci ilin sentyabrında vəfat etdi və onun yerinə [[Ənvər Sadat]] hakimiyyətə keçdi. Sadat və BMT vasitəçisi Qunnar Yarrinqin rəhbərliyi ilə 1971-ci ildə sülh təşəbbüsü hazırlandı. Sadat 4 fevral 1971-ci ildə Misir parlamentinə gələcəkdə yekun sülh müqaviləsinin imzalanması məqsədilə ilkin mərhələdə atəşkəs müddətinin uzadılması və Süveyş kanalının yenidən açılması qarşılığında İsrailin öz qoşunlarını qismən geri çəkəcəyi ilə bağlı planı təqdim etdi. Bu, bir müddət əvvəl [[Moşe Dayan]] tərəfindən hazırlanmış planın oxşarı idi. Sadat 1970-ci ilin dekabrında "[[Nyu-York Tayms]]” nəşrinə verdiyi müsahibədə İsrail qoşunlarının Sinay yarımadasından tam şəkildə çəkilməsi qarşılığında, [[BMT Təhlükəsizlik Şurası]]<nowiki></nowiki>nın müəyyənləşdirdiyi kimi İsrailin müstəqillik hüquqlarını tanıyacağını açıqladı. BMT vasitəçisi olan Qunnar Yarrinq də bundan dörd gün sonra, 8 fevral 1971-ci ildə oxşar təşəbbüs irəli sürdü. Misir tərəfi Yarrinqin təkliflərinin əksər hissəsini qəbul etsə də, [[Qəzza zolağı]] da daxil olmaqla bəzi məsələlərdə tam razılaşma olmadı. Bununla belə, bir ərəb dövləti ilk dəfə olaraq, İsraillə sülh müqaviləsi imzalamağa hazır olduğunu açıqladı.<ref name="Podeh">{{cite book|last1=Podeh|first1=Elie|title=Chances for Peace: Missed Opportunities in the Arab-Israeli Conflict|date=2015|publisher=University of Texas Press|location=USA|isbn=9781477305614|pages=104–105|edition=First|url=https://books.google.com/books?id=ecyGCgAAQBAJ}}</ref>
Buna əlavə olaraq, Misir tərəfi [[İsrail Silahlı Qüvvələri]]<nowiki></nowiki>nin 5 iyun 1967-ci ildən bəri işğal etdiyi ərazilərdən tamamilə çəkilməməsi halında davamlı sülhün baş tutmayacağını bildirdi. [[Qolda Meyer]] təklifi araşdırmaq və mümkün güzəştlər barədə fikirləşmək məqsədilə komitə yaratdı. Bu komitənin İsrailin vaxtilə ələ keçirdiyi ərazilərdən beynəlxalq birlik tərəfindən tanınmış sərhədlərinə çəkilməsinin İsrailin maraqları daxilində olduğunu yekdilliklə bildirməsi Meyeri qəzəbləndirdi və o, bu sənədi arxivə qoydu.<ref>Podeh, p.106.</ref> ABŞ hökumətinin nümayəndəsi Cozef Sisko [[İshaq Rabin]]<nowiki></nowiki>ə "İsrailin müstəqillik əldə etməsindən bəri sülh müqaviləsi imzalamağa çox yaxın olduğunu və bunu lazımınca dəyərləndirməyin vacib olduğunu" bildirdi. 26 fevralda İsrail tərəfi Yarrinqin planına cavab olaraq, öz qoşunlarını vaxtilə ələ keçirilmiş ərazilərdən qismən geri çəkə biləcəyini, lakin 5 iyun 1967-ci il tarixindən əvvəlki sərhədlərə qayıtmaq fikrində olmadıqlarını bildirirdi. Yarrinq isə İsraili Sinay yarımadasından tam geri çəkilməkdən imtina etdiyinə görə günahlandırdı.<ref>Podeh p.107.</ref>
Sadat İsrailin məhdud həcmli məğlubiyyətinin mövcud status-kvonun aradan götürülməsinə yardım edəcəyini ümid edirdi. Lakin, Suriya lideri [[Hafiz Əsəd]] başqa cür düşünürdü. O, danışıqların aparılmasında daha az maraqlı idi və [[Qolan təpələri]]<nowiki></nowiki>ni hərbi yolla geri qaytara bilcəyinə inanırdı. Əsəd Altıgünlük müharibədən sonra ordunun genişmiqyaslı yenilənməsinə başladı və o, bunun nəticəsində Suriyanı ərəb dövlətləri arasında dominant hərbi gücə çevirmək niyyətində idi. Əsəd Misirin verdiyi dəstəklə birlikdə hiss edirdi ki, onun yeni ordusu İsraili asanlıqla məğlub edib, regionda Suriyanın təhlükəsizliyini təmin edə bilər.
Misir prezidenti Sadatı müharibəyə başlamaqda narahat edən əsas problemlərdən biri də vacib daxili məsələlər idi.<ref>Rabinovich, p. 13.</ref> Misir iqtisadiyyatının getdikcə zəifləməsi Sadatın xalq arasındakı imicinə ciddi zərər vururdu. Hərbi qələbə onun məşhurluğunu artıracaq əsas alət ola bilərdi. Misir əhalisinin bir hissəsi, xüsusilə də geniş etiraz aksiyaları təşkil edən universitet tələbələri Sinay yarımadasının güc yolu ilə geri qaytarılmasının tərəfdarı idi və onlar Sadatın üç illik hakimiyyəti dövründə onu müharibəyə başlamadığına görə qınayırdı.
Digər ərəb dövlətləri yeni müharibəyə başlamağa daha çox istəksizlik göstərirdi. İordaniya kralı Hüseyn bin Təlal müharibə baş verəcəyi halda daha çox ərazi itirməkdən qorxurdu. Sadat, həmçinin [[Fələstin Azadlıq Təşkilatı]]<nowiki></nowiki>nın (FAT) İordan çayının qərb sahili və Qəzza zolağına olan iddialarını dəstəkləyir və qələbə qazanacaqları halda həmin ərazilərin idarəçiliyini bu təşkilatın rəhbəri olan [[Yasir Ərəfat]]<nowiki></nowiki>a verilməsinin tərəfdarı idi. Hüseyn bin Təlal isə [[İordan çayının qərb sahili]]<nowiki></nowiki>ni hələ də İordaniyanın tərkib hissəsi kimi görürdü və öz krallığının ərazi bütövlüyünü bərpa etmək niyyətində idi. Üstəlik, 1970-ci ilin [[Qara Sentyabr]] böhranı ərzində [[Fələstin Azadlıq Təşkilatı|FAT]] və İordaniya hökuməti arasında vətəndaş müharibəsi baş vermişdi. Bu müharibədə Suriya FAT tərəfdən çıxış etmişdi ki, bu da İordaniya tərəfini ciddi narahat edirdi.
İraq və Suriya arasında olan gərgin münasibətlər səbəbilə İraq ilkin hücum əməliyyatlarında iştirak etməkdən imtina edirdi. İsraillə sərhəd xəttinə sahib olan Livan isə öz kiçik ordusu və ölkə daxilində baş verən qeyri-stabilliyə görə müharibəyə qoşulmaq istəmirdi. Müharibənin başlamasından bir neçə ay əvvəl Sadat müharibədə dəstək əldə etmək məqsədilə diplomatik hücum təşkil etdi. 1973-cü ilin sonlarında o, yüzdən çox ölkənin dəstəyini qazandığını açıqladı. Bu ölkələrin əksəriyyəti [[Ərəb Liqası]], [[Qoşulmama Hərəkatı]] və Afrika Birliyi Təşkilatı üzvləri idi.
Bundan başqa, Sadat Avropa ölkələri arasında da özünə dəstək qazanmaq məqsədilə iş apardı və müharibədən əvvəl bəzi uğurlar qazandı. ABŞ [[Soyuq müharibə]] ərzində İsraillə müttəfiqlik əlaqələri yaratmışdı və 1960-cı illərdən etibarən İsrailə hərbi təchizat cəhətdən dəstək göstərirdi. ABŞ dövlət müşaviri Henri Kissinger regional qüvvələr balansının İsrailin xeyrinə olduğunu və ərəb dövlətlərinin qalibiyyətinin regionda Sovet İttifaqının təsirini artıracağını bildirirdi. Digər tərəfdən, Britaniya ərəblər və israillilər arasında baş verə biləcək bu müharibənin qarşısının yalnız BMT Təhlükəsizlik Şurasının 242 saylı qətnaməsinin tətbiqi və 1967-ci ildən əvvəlki sərhədlərə qayıtmaq sayəsində alına bilinəcəyinə inanırdılar. Müharibənin başlamasından təqribən bir həftə əvvəl, 12 oktyabrda [[Kipr]] hökuməti Kiprdə yerləşən ingilis hərbi bazalarından ərəb ölkələrinə qarşı istifadə etməyin əleyhinə olduqlarını açıqladılar ki, bu hadisə də sonradan İngiltərə və ABŞ arasındakı münasibətlərdə gərginliyə səbəb oldu.<ref>{{Cite journal| issn = 1531-3298| volume = 10| issue = 2| pages = 3–40| last = Hughes| first = Geraint| title = Britain, the Transatlantic Alliance, and the Arab-Israeli War of 1973| journal = Journal of Cold War Studies| accessdate = 16 fevral 2019| date = 2008-06-11| url = http://muse.jhu.edu/article/237150}}</ref>
== Həmçinin bax ==
| |||