|
}}
'''NoqaylarNoğaylar''' – [[Türk xalqları]]ndan biri, özlərini "Qaranoqay" və ya "NoqayNoğay-Qaraqaş" adlandırırlar. [[2002]]-ci ildə aparılmış siyahıya almanın yekunlarına əsasən [[Rusiya Federasiyası]]nda 90.666 nəfər noqay yaşayır.<ref>[http://web.archive.org/web/20060303132123/http://www.gks.ru/wps/portal/!ut/p/.cmd/cs/.ce/7_0_A/.s/7_0_2V5/_th/J_0_CH/_s.7_0_A/7_0_FL/_s.7_0_A/7_0_2V5 Rusiya Federativ Respublikası Statistika Komitəsi : 2002 – ci il siyahıya alması]</ref> Türk dilinin qıpçaq qrupuna daxil olan noqay diliində danışırlar. Etnik və linqvistik baxımdan [[qazaxlar|qazax]] və [[qaraqalpaqlar]]a ən yaxın xalqdırlar.
== Etnogenez ==
NoqayNoğay xalqı türk boyları olan oğuz, qıpçaqların və monqol-manqıtların qarışması nəticəsində XV əsrdə [[Volqa]], [[Emba]] və [[İrtış]] çayları ərazisində formalaşmışdır. Etnoad NoqayNoğay adından götürülüb (XIII əsr) – NoqayNoğay Qızıl Orda dövlətinə qarşı üsyançılardan biri olub. NoqayNoğay adına tarixdə ilk dəfə, orta əsrlərdə, Monqol imperiyasının dağılmasından sonra rast gəlinir. Monqol imperatorluğunun ulusu olan Qızıl Orda imperatorluğunun dağılmasından sonra yaranan kiçik xanlıqlar (Qazan, Krım, Sibir və digər) arasında NoqayNoğay Xanlığı da var idi.
NoqaylarNoğaylar həmçinin qırğız tayfaları arasında da mövcuddurlar. Məşhur dastana görə Manas Baba NoqayNoğay olub.
== Antropologiya ==
Antropoloji baxımdan noqaylar, kiçik güney Sibir irqinə aiddir, hansı ki, monqoloid və avropoid arasında keçid sayılır. Monqoloid xüsusiyyətləri noqayları öz ətraflarından kəskin fərqləndirir. NoqaylarınNoğayların müxtəlif qrupları müxtəlif dərəcədə qarışıqlıqlığa uğrayıblar. Misal üçün, kuban və kumsk noqaylarının intensiv olaraq yerli adıgeylər (çərkəzlər) ilə qarışması nəticəsində onlarda daha çox avropoid xüsusiyyətləri nəzərə çarpır.
== Yayılma əraziləri ==
Öncələr noqaylar Qara dənizdən Aral dənizinə qədər olan ərazilərdə yaşayırdılar. Hazırda əsasən Quzey Qafqazda – Dağıstan, Stavropol, Qaraçay-Çərkəz, Həştərxan (Astraxan) bölgələrində və Çeçenistan ərazilərində yaşayırlar.
NoqaylarNoğaylar həmçinin Türkiyə və Rumıniya ərazilərində də yaşayırlar. Rusiyanın Moskva və Sankt-Peterburq kimi böyük şəhərlərində noqay diasporları fəaliyyət göstərir.
Qaraçay-Çərkəz Respublikasında (Rusiya Federasiyası) noqayların milli rayonlarının yaradılması haqqında qərar 2005-ci ilin yayında verilmişdir, hansı ki, 2006-cı il referendumunda təsdiqlənmişdir. Qaraçay-Çərkəz Muxtar Respublikasında yaşayan beş çoxsaylı xalqlardan biri də noqaylardır.
== Tarixi ==
=== NoqaylarınNoğayların Krım dönəmi. (XVII-XVIII əsr) ===
Qızıl Orda dövlətinin süqutundan sonra noqaylar aşağı Volqa ərazilərində yaşayırdılar ancaq 17ci əsrdə kalmıkların doğudan yürüşü noqayları quzey Qafqaz, Krım ərazilərinə çəkilməsinə səbəb oldu. NoqaylarınNoğayların digər hissəsi Aral dənizin güney hissələrinə köç edərək, qaraqalpaqların əsasını qoydular. Öz ata torpaqlarında qalmağı üstün tutan NoqaylarNoğaylar isə Kiçik Juzun tərkibinə qoşularaq özlərini "kazak" adlandırmağa başladılar.
1728-ci ildə NoqaylarınNoğayların bir hissəsi Qara dənizin quzey bölgələrinə köç edərək orada Osmanlıların asılılığını qəbul etdilər. Rusların həmin ərazilərə yürüşündən sonra isə (1771) NoqaylarNoğaylar Kubana köçürüldülər.
=== NoqaylarNoğaylar Rusiyanın tərkibində. (XVIII əsr) ===
1783 cü ildə II Yekaterina Qara dəniz ətrafı dövlətlərin işğalı, əhalisinin isə Ural ətrafına köçürülməsi haqda fərman (manifest) verdi. Deportasiya cəhdləri noqaylar arasında yeni etiraz dalğası yaratdı. Etirazı yatırtmaq üçün noqayların üzərinə Suvorovun başçılığı altında qoşun göndərildi, hansı ki, noqaylara divan tutaraq onların böyük hissəsini qılıncdan keçiri.
1853-56 cı il Krım müharibəsindən sonra (Osmanlı, Britaniya, Fransa, Sardin krallığı- Rusiya) noqayları yenidən Osmanlıya simpatiyada təqsirləndirdilər və onların Rusiya ərazilərindən qovulması dalğası yenidən gücləndi. On minlərcə əhali zorla köçürüldü. Bundan sonra Qara dəniz ətrafında az sayda qalan noqaylar, krım tatarlarının tərkibinə qatıldılar, əsas deportasiya olunmuş hissə isə Anadolu türkləri tərəfindən getdikcə assimləyə uğradılar.
XX əsrin ortalarında noqaylar yalnız Dağıstan, Çeçenistan və Stavropol bölgələri arasında bölüşdürülmüş NoqayNoğay düzündə yaşamağa başladılar.
== Dinləri ==
NoqaylarNoğaylar İslam dininin hənəfi məzhəbinə aid edilir.
== Mətbəxləri ==
NoqaylarınNoğayların milli-ənənəvi mətbəxinə süd içkiləri olan ayran və kımız daxildir.
== Xarici keçidlər ==
| 