Uran (planet): Redaktələr arasındakı fərq

'''Uran''' — [[Günəş]]ə yaxınlığına görə yeddinci planet. [[Günəş sistemi]]<nowiki/>ndə radiusuna görə üçüncü, kütləsinə görə dördüncü ən böyük planetdir. Uranın tərkibi [[Neptun (planet)|Neptun]]<nowiki/>un tərkibi ilə eynidir, hər ikisində də eyni kimyəvi elementlər mövcuddur, bu tərkib hissələri onları böyük qaz nəhəngləri olan [[Yupiter (planet)|Yupiter]] və [[Saturn (planet)|Saturn]]<nowiki/>dan fərqləndirir. Bu səbəblə, elm adamları Uran və Neptunu qaz nəhənglərindən ayırmaq üçün "buz nəhəngləri" kimi təsnif edirlər. Uranın atmosferinin əsasən [[hidrogen]] və [[helium]] tərkibi ilə [[Saturn (planet)|Saturn]] və [[Yupiter (planet)|Yupiter]]<nowiki/>in atmosferinə oxşarlığına baxmayaraq, [[ammonyak]], [[metan]] və başqa hidrokarbonlarla birlikdə tərkibində daha çox buz mövcuddur.<ref name="Lunine 1993" /> Uran minumum 49 K (−224 °C; −371 °F) temperatur ilə [[Günəş sistemi]]<nowiki/>ndə ən soyuq atmosferə sahibdir. Uran kompleks təbəqəli [[bulud]] strukturuna sahibdir. Ən aşağı təbəqədəki buludlarda su, ən üst təbəqədəki buludlarda isə [[metan]] olduğu düşünülür.<ref name="Lunine 1993" /> Uranın daxili əsasən buz və qayalıq maddədən təşkil olunmuşdur.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" />

 

 

 

== Tarixi ==

[[Uilyam Herşel|Herşel]] kəşfini Krallıq Astronomu [[Nevil Maskeliyan]]<nowiki/>a bildirdi və 1781-ci il 23 aprel tarixində bu cavabı aldı:

 

[[Uilyam Herşel|Herşel]] kəşf etdiyi obyekti [[Kometa|komet]] olaraq xarakterizə etməyə dəvam etsə də, digər astronomlar başqa cür şübhələnməyə başlamışdılar. İlk dəfə obyektin orbitini Rusiyada fəaliyyət göstərən fin-isveç astronomu Anders Cohan Leksel hesabladı.<ref name="lexell" /> Obyektin təxminən dairəvi olan orbitə sahib olması belə bir mülahizə ortaya çıxardırdı ki, o bir komet deyil bir planetdir. [[Berlin]]<nowiki/>li astronom İyohan Elert Bode, Herşelin kəşfini "''indiyə kimi hərəkətli ulduz sayılan Saturnun orbitinin arxa tərəfində dövrə vuran naməlum obyekt'' " olaraq təsvir etdi.<ref>Johann Elert Bode, Berliner Astronomisches Jahrbuch, p. 210, 1781, quoted in [[Uran (planet)#Miner|Miner]], p. 11.</ref> Bode, təxminən dairəvi olan orbitin, komet orbitindən çox, bir planet orbitinə oxşar olduğu qənaətinə gəldi.<ref>[[Uran (planet)#Miner|Miner]], p. 11.</ref>Obyekt tezliklə universal şəkildə yeni bir planet olaraq qəbul edildi. 1783-cü ildə [[Uilyam Herşel|Herşel]] bu faktı Kral Cəmiyyətinin prezidenti Cozef Banksa tanıtdı: ''Avropanın nüfuzlu astronomları tərəfindən həyata keçirilmiş müşahidələrdən belə görünür ki, 1781-ci ilin mart ayında, kəşf etmə şərəfi mənə düşən bu yeni ulduz, bizim [[Günəş sistemi]]<nowiki/>mizin əsas planetidir.''<ref name="Dreyer" /> Onun bu nailiyyətinə görə, Kral III Corc Herşelə illik 200 [[Funt sterlinq|£]] stipendiya təşkil etdi.<ref name="Miner12" />

<nowiki/><nowiki/><nowiki/>''<nowiki/><nowiki/><nowiki/><nowiki/><nowiki/>''

=== Adı ===

 

=== Zolaqlı qurluşu, küləklər və buludlar ===

1986-cı ildə ''[[Voyacer 2]],'' Uranın görünən cənub yarımkürəsinin iki bölgəyə bölündüyünü aşkar etdi: parlaq qütb başlıq və qaranlıq ekvatorial zolaqlar.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /> Onların sərhədləri −45° enliklərdə yerləşir. −45°-dən −50°-yə qədər olan enliklərdə yerləşən dar zolaq, Uranın görünən səthində ən parlaq böyük cəhətidir.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /><ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2003, 2005" /> Onu cənub "yaxa" adlandırırlar. Başlıq və yaxanın 1,3 və 2 bar təzyiq arasında yerləşən yoğun metan buludları bölgəsi olduğu hesab edilir.<ref name="Rages Hammel et al. 2004" /> Böyük miqyaslı zolaqlı strukturdan başqa, ''[[Voyacer 2]],''əksəriyyətinin yaxadan şimla doğru bir neçə dərəcə uzanan, 10 ədəd kiçik bulud müəyyən etdi.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /> 1986-cı ildə, başqa hər tərəfdən, Uran dinamik olaraq "ölü" planet kimi göründü. ''[[Voyacer 2]],'' Urana cənub yazı əsansında çatdı və şimal yarımkürəsini müşahidə edə bilmədi. 21-ci əsrin əvvələrində, şimali qütb bölgəsi müşahidə edilməyə əlverişli olduqda, [[Habbl teleskopu|Habl Kosmik Teleskopu]]<nowiki/>və Kek teleskopu, başlanğıcda, şimali yarımkürədə nə yaxalıq, nə də qütb başlığı müşahidə etdi.<ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2003, 2005" /> Beləliklə, Uranın asimmetrik olduğu ortaya çıxdı: cənub qütb parlaq və cənub yaxanın şimal bölgəsi isə qaranlıqdır.<ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2003, 2005" /> 2007-ci ildə, Uran ekinoksunu keçdiyində, cənub yaxa yoxa çıxdı və 45° enliklərin yaxınlığında xəfif bir şimal yaxası ortaya çıxdı.<ref name="Sromovsky Fry et al. 2009" />

<nowiki/>[[Şəkil:Uranus Dark spot.jpg|thumb|Uranda müəyyən edilmiş ilk tünd ləkə. Şəkil 2006-cı ildə, [[Habbl teleskopu|Habl teleskopu]]<nowiki/>nun ACT cihazı vasitəsi ilə çəkilmişdir.]]

 

Uranda fiziki mövsümi dəyişikliklərin baş verdiyini göstərən bəzi göstəricilər mövcuddur. Uranın cənub qütb regionunun parlaq olmasına baxmayaraq, onun şimali qütb bölgəsi qaranlıqdır hansı ki, yuxarıda bəhs edilən mövsümi dəyişikliklər modelinə uyğun gəlmir.<ref name="Hammel2007" /> 1944-cü ildə əvvəlki gündönümü əsnasında Uran yüksək səviyyədə parlaqlıq sərgilədi, bu da şimal qütbünün hər zaman bu qədər qaranlıq olmadığını göstərir.<ref name="Lockwood & Jerzykiewicz 2006" /> Bu məlumat görünən qütbün [[gündönümü]]<nowiki/>ndən bir müddət əvvəl parladığını və ekinoksdan sonra qarardığını göstərir.<ref name="Hammel2007" /> Görünən və mikrodalğa diapozonundaki göstəricilər üzərində həyata keçirilmiş ətraflı təhlillər ortaya çıxardı ki, periyodik parlaqlıq dəyişikliklərinin gündönümləri ətrafında tam olaraq simmetrik deyil, bu da merdional [[albedo]] strukturunda dəyişiklik olduğunu göstərdi.<ref name="Hammel2007" /> 1990-cı illərdə Uran [[gündönümü]]<nowiki/>ndən çıxdıqda, [[Habbl teleskopu|Habl]] və [[Yer]]<nowiki/>dəki teleskoplar, şimal qütb başlığının nəzərə çarpacaq dərəcədə qarardığını (cənub yaxadan başqa hansı ki, parlaq qaldı)<ref name="Rages Hammel et al. 2004" />, şimal yarımkürədə isə bulud formalaşmaları<ref name="planetary" /> və qüvvətli küləklər kimi<ref name="planetary" /> artan aktivlik olduğunu göstərdib, tezliklə onun parlayacağı gözləntilərini gücləndirdi.<ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2004, 2005" /> Bu həqiqətən də 2007-ci ildə Uran ekinoksu keçdiyində baş verdi: xəfif şimal qütb yaxası ortaya çıxdı və cənub yaxası demək olar ki, görünməz oldu, baxmayaraq ki, zonal küləklərin profili bir az asimmetrik oldu və şimal küləkləri cənub küləklərinə nisbətən yavaş idi.

 

Fiziki dəyişikliklərin mexanizmi dəqiq məlum deyil.<ref name="Hammel2007" /> Yay və qış gündönümlərinə yaxın, Uranın yarımkürələri sıra ilə Günəşin parlaq şüalarına və ya dərin fəzaya doğru istiqamətlənir. Günəş şüaları tərəfindən aydınlatılan yarımkürənin parlaqlığı, metan buludlarının lokal qalınlaşmasından və [[troposfer]]<nowiki/>də yerləşən duman təbəqələrindən meydana gəldiyi düşünülür.<ref name="Rages Hammel et al. 2004" /> −45° enlikdəki parlaq yaxa da həmçinin metan buludları ilə əlaqələndirilir.<ref name="Rages Hammel et al. 2004" /> Cənub qütb bölgəsində baş verən digər dəyişikliklər aşağı bulud təbəqələrindəki dəyişikliklər ilə izah edilə bilər.<ref name="Rages Hammel et al. 2004" /> Urandan gələn mikrodalğa emissiyanın dəyişkənliyi, dərin [[troposfer]] dövranındaki dəyişikliklərdən qaynaqlanır, çünki qalın qütb buludları və duman [[konveksiya]]<nowiki/>nı dayandıra bilər.<ref name="Hofstadter & Butler 2003" /> Hazırda, Urana yaz və payız ekinoksları gəlir, dinamika dəyişir və mümkündür ki, [[konveksiya]] yenidən baş versin.<ref name="planetary" /><ref name="Hofstadter & Butler 2003" />