Vikipediya

Uran (planet): Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Teq: 2017 viki-mətn redaktoru
Sətir 138:
[[Şəkil:William Herschel01.jpg|thumb|left|upright|Uilyam Herşel]]
[[Şəkil:HerschelTelescope.jpg|upright=0.85|left|thumb|Herşelin Uranı kəşf etmək üçün istifadə etdiyi teleskopun kopiyası]]
Uranı 1781-ci ildə [[Uilyam Herşel]] kəşf etdi. Uran planet olaraq hesab edilməmişdən əvvəl bir neçə dəfə müşahidə edilmişdir, ancaq, çoxu onun [[ulduz]] olduğunu zənn etmişdir. Məlum olan ən əvvəlki müşahidə, b.e.ə 128-ci ildə [[Hipparx]] tərəfindən həyata keçirilmişdir. O, Uranı ulduz olaraq qeydə alıb özünün ulduz kataloquna yerləşdirmişdir, sonralar [[Ptolemey]]<nowiki/>in ''Almeqestinə'' əlavə edilmişdir.<ref>{{cite journal|title=Was Uranus Observed by Hipparchos?|author=René Bourtembourg|journal=Journal for the History of Astronomy|volume=44|issue=4|pages=377–387|doi=10.1177/002182861304400401|date=2013|url=http://jha.sagepub.com/content/44/4/377.full.pdf+html|bibcode=2013JHA....44..377B}}</ref> Ən erkən nişanlama 1690-cı ildə oldu, [[Con Flemstid]] onu ən azı altı dəfə müşahidə edərək ''Tauri 34'' olaraq kataloqladıkataloqlamışdır. Fransız astronom [[Pier Moniyer]] Uranı, 1750-1769-cu illər arası an azı 12 dəfə müşahidə etdietmişdir.<ref>{{cite web|title=Uranus – About Saying, Finding, and Describing It|publisher=thespaceguy.com|url=http://www.thespaceguy.com/Uranus.htm|last=Dunkerson|first=Duane|accessdate=17 April 2007|deadurl=yes|archiveurl=https://www.webcitation.org/60qT4Vpn3?url=http://www.thespaceguy.com/Uranus.htm|archivedate=11 August 2011|df=mdy-all}}</ref>
 
 
 
[[Uilyam Herşel]] , 13 mart 1781-ci ildə, Uranı, [[İngiltərə]]<nowiki/>də [[Bat]]<nowiki/>daki ''Nyu King'' küçəsindəki evinin bağından müşahidə etdi <ref>{{cite web|title=Bath Preservation Trust|url=http://www.bath-preservation-trust.org.uk/|accessdate=29 September 2007}}</ref>(indiki Herşel Astronomiya Müzeyi) və başlanğıcda onu kometa olaraq elənelan etdi (26 aprel 1781-ci il).<ref>{{cite journal|title=Account of a Comet, By Mr. Herschel, F. R. S.; Communicated by Dr. Watson, Jun. of Bath, F. R. S|author=Herschel, William|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London|volume=71|pages=492–501|bibcode=1781RSPT...71..492H|doi=10.1098/rstl.1781.0056|date=1781|last2=Watson|first2=Dr.}}</ref>Herşel özünün dizayn etdiyi teleskopu istifadə edərək "hərəkətsiz ulduzların paralaksının bir sıra müşahidəsi ilə məşğul idi".<ref name="Ref-1">Journal of the Royal Society and Royal Astronomical Society 1, 30, quoted in [[#Miner|Miner]], p. 8.</ref>▼
 
 
 
[[Uilyam Herşel|Herşel]] öz jurnalında yazmışdı: "''ζ Tauri yaxınlığında yerləşən dumanvari [[ulduz]] və ya bir [[kometa|komet]]''".<ref>Royal Astronomical Society MSS W.2/1.2, 23; quoted in [[Uran (planet)#Miner|Miner]] p. 8.</ref>17 mart tarixində o, belə bir qeyd aldı: "''Mən kometa və ya dumanvari ulduz axtarırdım və onun kometa olduğu aşkar olundu ona görə ki, o mövqeyini dəyişirdi''."<ref>RAS MSS Herschel W.2/1.2, 24, quoted in [[Uran (planet)#Miner|Miner]] p. 8.</ref> Herşel kəşfini [[London Kral Cəmiyyəti|Kral Cəmiyyəti]]<nowiki/>nə təqdim edəndə, [[kometa|komet]] kəşf etdiyini təsdiqləməyə dəvam etdi, həmçinin onu bir planet ilə də müqayisə etdi:<ref name="Ref-1" />▼
 
▲[[Uilyam Herşel]] 13 mart 1781-ci ildə, Uranı, [[İngiltərə]]<nowiki/>də [[Bat]]<nowiki/>daki ''Nyu King'' küçəsindəki evinin bağından müşahidə etdi <ref>{{cite web|title=Bath Preservation Trust|url=http://www.bath-preservation-trust.org.uk/|accessdate=29 September 2007}}</ref>(indiki Herşel Astronomiya Müzeyi) və başlanğıcda onu kometa olaraq elən etdi (26 aprel 1781-ci il).<ref>{{cite journal|title=Account of a Comet, By Mr. Herschel, F. R. S.; Communicated by Dr. Watson, Jun. of Bath, F. R. S|author=Herschel, William|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London|volume=71|pages=492–501|bibcode=1781RSPT...71..492H|doi=10.1098/rstl.1781.0056|date=1781|last2=Watson|first2=Dr.}}</ref>Herşel özünün dizayn etdiyi teleskopu istifadə edərək "hərəkətsiz ulduzların paralaksının bir sıra müşahidəsi ilə məşğul idi".<ref name="Ref-1">Journal of the Royal Society and Royal Astronomical Society 1, 30, quoted in [[#Miner|Miner]], p. 8.</ref>
 
▲Herşel öz jurnalında yazmışdı: "''ζ Tauri yaxınlığında yerləşən dumanvari [[ulduz]] və ya bir [[kometa|komet]]''".<ref>Royal Astronomical Society MSS W.2/1.2, 23; quoted in [[Uran (planet)#Miner|Miner]] p. 8.</ref>17 mart tarixində o, belə bir qeyd aldı: "''Mən kometa və ya dumanvari ulduz axtarırdım və onun kometa olduğu aşkar olundu ona görə ki, o mövqeyini dəyişirdi''."<ref>RAS MSS Herschel W.2/1.2, 24, quoted in [[Uran (planet)#Miner|Miner]] p. 8.</ref> Herşel kəşfini [[London Kral Cəmiyyəti|Kral Cəmiyyəti]]<nowiki/>nə təqdim edəndə, [[kometa|komet]] kəşf etdiyini təsdiqləməyə dəvam etdi, həmçinin onu bir planet ilə də müqayisə etdi:<ref name="Ref-1" />
 
<nowiki/>{{Sitat|Mən kometi gördüyümdə güc 227 idi. Təcrübələrimdən bilirəm ki, hərəkətsiz ulduzların diametrləri, planetlərdə olduğu kimi yüksək gücə sahib şəkildə mütənasüb olaraq böyümür; buna görə də mən güc 460 və 932-ni istifadə etdim və aşkar etdim ki, kometin diametri elə olduğu kimi mütənasüb şəkildə böyüyürdü, gümanıma əsasən o hərəkətsiz ulduz deyildi və müqayisə etdiyim ulduzların diyametri həmin ölçü ilə artmırdı. Üstəlik komet işığının qəbul edə biləcəyindən çox daha böyüyürdü, bu böyük güclə dumanlı və təyin edilməsi çətin şəkildə görünürdü, ancaq, ulduzların parıltısını və aydınlığını saxladığını, mən minlərlə müşahidəmdən bilirdim. Nəticələr mənim təxminlərimi doğru çıxardırdı və bu da bizim axır vaxtlar müşahidə etdiyimiz şeyin komet olduğunu sübuta yetirir.<ref name="Ref-1" />}}
Sətir 148 ⟶ 154:
 
<nowiki/>{{Sitat|Mən bilmirəm onu nə adlandıram. Onun günəşin ətrafında dairəvi orbitdə hərəkət edən sadə bir planet olması ehtimalı böyükdür zira komet çox ekssentrik ellipsdə hərəkət edir. Mən hələ onun komasını və ya quyruğunu görməmişəm.<ref>RAS MSS Herschel W1/13.M, 14 quoted in [[#Miner|Miner]] p. 8.</ref>}}
[[Uilyam Herşel|Herşel]] kəşf etdiyi obyekti [[Kometa|komet]] olaraq xarakterizə etməyə dəvam etsə də, digər astronomlar başqa cür şübhələnməyə başlamışdılar. İlk dəfə obyektin orbitini Rusiyada[[Rusiya]]<nowiki/>da fəaliyyət göstərən fin-isveç astronomu Anders Cohan Leksel hesabladı.<ref name="lexell" /> Obyektin təxminən dairəvi olan orbitə sahib olması belə bir mülahizə ortaya çıxardırdı ki, o bir komet deyil bir planetdir. [[Berlin]]<nowiki/>li astronom [[İyohan Elert Bode]], Herşelin[[Uilyam Herşel|Herşel]]<nowiki/>in kəşfini "''indiyə kimi hərəkətli ulduz sayılan Saturnun[[Saturn (planet)|Saturn]]<nowiki/>un orbitinin arxa tərəfində dövrə vuran naməlum obyekt'' " olaraq təsvir etdi.<ref>Johann Elert Bode, Berliner Astronomisches Jahrbuch, p. 210, 1781, quoted in [[Uran (planet)#Miner|Miner]], p. 11.</ref> Bode, təxminən dairəvi olan orbitin, komet orbitindən çox, bir planet orbitinə oxşar olduğu qənaətinə gəldi.<ref>[[Uran (planet)#Miner|Miner]], p. 11.</ref>Obyekt tezliklə universal şəkildə yeni bir planet olaraq qəbul edildi. 1783-cü ildə [[Uilyam Herşel|Herşel]], bu faktı [[London Kral CəmiyyətininCəmiyyəti|Kral Cəmiyyəti]]<nowiki/>nin prezidenti Cozef Banksa tanıtdı: ''Avropanın nüfuzlu astronomları tərəfindən həyata keçirilmiş müşahidələrdən belə görünür ki, 1781-ci ilin mart ayında, kəşf etmə şərəfi mənə düşən bu yeni ulduz, bizim [[Günəş sistemi]]<nowiki/>mizin əsas planetidir.''<ref name="Dreyer" /> Onun bu nailiyyətinə görə, Kral III Corc Herşelə illik 200 [[Funt sterlinq|£]] stipendiya təşkil etdi.<ref name="Miner12" />▼
<nowiki/>''<nowiki/>''
 
▲[[Uilyam Herşel|Herşel]] kəşf etdiyi obyekti [[Kometa|komet]] olaraq xarakterizə etməyə dəvam etsə də, digər astronomlar başqa cür şübhələnməyə başlamışdılar. İlk dəfə obyektin orbitini Rusiyada fəaliyyət göstərən fin-isveç astronomu Anders Cohan Leksel hesabladı.<ref name="lexell" /> Obyektin təxminən dairəvi olan orbitə sahib olması belə bir mülahizə ortaya çıxardırdı ki, o bir komet deyil bir planetdir. [[Berlin]]<nowiki/>li astronom İyohan Elert Bode, Herşelin kəşfini "''indiyə kimi hərəkətli ulduz sayılan Saturnun orbitinin arxa tərəfində dövrə vuran naməlum obyekt'' " olaraq təsvir etdi.<ref>Johann Elert Bode, Berliner Astronomisches Jahrbuch, p. 210, 1781, quoted in [[Uran (planet)#Miner|Miner]], p. 11.</ref> Bode, təxminən dairəvi olan orbitin, komet orbitindən çox, bir planet orbitinə oxşar olduğu qənaətinə gəldi.<ref>[[Uran (planet)#Miner|Miner]], p. 11.</ref>Obyekt tezliklə universal şəkildə yeni bir planet olaraq qəbul edildi. 1783-cü ildə [[Uilyam Herşel|Herşel]] bu faktı Kral Cəmiyyətinin prezidenti Cozef Banksa tanıtdı: ''Avropanın nüfuzlu astronomları tərəfindən həyata keçirilmiş müşahidələrdən belə görünür ki, 1781-ci ilin mart ayında, kəşf etmə şərəfi mənə düşən bu yeni ulduz, bizim [[Günəş sistemi]]<nowiki/>mizin əsas planetidir.''<ref name="Dreyer" /> Onun bu nailiyyətinə görə, Kral III Corc Herşelə illik 200 [[Funt sterlinq|£]] stipendiya təşkil etdi.<ref name="Miner12" />
<nowiki/>''<nowiki/>''<nowiki/>''<nowiki/>''<nowiki/><nowiki/><nowiki/>''<nowiki/><nowiki/><nowiki/><nowiki/><nowiki/>''
=== Adı ===
Maskelyan Herşeldən xahiş etdi: ''astronomiya aləmi üçün yaxşılıq et və planetinə ad qoy. hansı ki,buBu planet tamami ilə sənindir və sənin bu kəşfinə görə sənə çox borcluyuq.''<ref>RAS MSS Herschel W.1/12.M, 20, quoted in [[#Miner|Miner]], p. 12</ref> Maskelyanın xahişinə cavab olaraq [[Uilyam Herşel|Herşel]], Kral III Corcun şərəfinə<ref>{{cite journal |url=http://vesuvius.jsc.nasa.gov/er/seh/hersc.html |title=Voyager at Uranus |date=1986 |journal=NASA Jpl |pages=400–268 |volume=7 |issue=85 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060210222142/http://vesuvius.jsc.nasa.gov/er/seh/hersc.html |archivedate=10 February 2006}}</ref> obyekti, ''Georgium Sidus'' (Corcun ulduzu) və ya ''Corcun Planeti'' olaraq adlandırmağa qərar verdi. Bu qərarını Cosef Banksa yazdığı bir məktubda izah etdi:<ref name="Dreyer" />
{{Sitat|Qədim zamanın əfsanəvi dövründə adlar: Merkuri, Venera, Mars, Yupiter və Saturn onların əsas qəhramanlarının və tanrılarının şərəfinə, planetlərə verildi. Günümüzün fəlsəfi dövründə eyni metoda baş vuraraq bizim yeni səma obyektini Juno, Pallas, Apollo və ya Minerva adlandırmaq tamami ilə qəbul edilməz olacaq. Hərhansı xüsusi hadisənin və ya diqqətəlayiq təsadüfün ilk nəzərə alınması onun xronologiyasına görədir: əgər kimsə gələcək dövrdə soruşsa ki, bu axrıncı tapılan planeti nə zaman kəşf etdiniz? bax onda "Kral III Corcun hökmdarlığı dövründə" cavabı çox kifayətləndirici olardı.}}
 
Herşelin təklif etdiyi ad [[Böyük Britaniya|Britaniya]] xaricində populyarlıqla qarşılanmadı və alternativlər tezliklə irəli sürüldü. [[Cerom Laland]] təklif etdi ki, planet onu kəşf edənin şərəfinə ''Herşel'' adlandırılsın.<ref name="Francisca">{{cite journal |title=The meaning of the symbol H+o for the planet Uranus |author=Herschel, Francisca |date=1917 |bibcode=1917Obs....40..306H |volume=40 |page=306 |journal=The Observatory}}</ref> [[Erik Prosperin]], ''Neptun'' adını təklif etdi. Bu təklif [[ABŞ İstiqlal müharibəsi|ABŞ istiqlal müharibəsi]] dövründə [[Krallıq donanması]]<nowiki/>nın qələbələrini, yeni planeti ''Neptun III Corc'' və ya ''Neptun Böyük Britaniya'' adlandıraraq qeyd etmək fikrini bəyənən digər astronomlar tərəfindən dəstəkləndi.<ref name="lexell" />Bode yunan tanrısı olan ''Uranusun'' latınlaşdırılmış versiyası olan ''Uran'' adını təklif etdi.<ref name="Bode">{{harvnb|Bode|1784|pp=88–90}}: [In original German]: "Bereits in der am 12ten März 1782 bei der hiesigen naturforschenden Gesellschaft vorgelesenen Abhandlung, habe ich den Namen des Vaters vom Saturn, nemlich Uranos, oder wie er mit der lateinischen Endung gewöhnlicher ist, Uranus vorgeschlagen, und habe seit dem das Vergnügen gehabt, daß verschiedene Astronomen und Mathematiker in ihren Schriften oder in Briefen an mich, diese Benennung aufgenommen oder gebilligt. Meines Erachtens muß man bei dieser Wahl die Mythologie befolgen, aus welcher die uralten Namen der übrigen Planeten entlehnen worden; denn in der Reihe der bisher bekannten, würde der von einer merkwürdigen Person oder Begebenheit der neuern Zeit wahrgenommene Name eines Planeten sehr auffallen. Diodor von Cicilien erzahlt die Geschichte der Atlanten, eines uralten Volks, welches eine der fruchtbarsten Gegenden in Africa bewohnte, und die Meeresküsten seines Landes als das Vaterland der Götter ansah. Uranus war ihr, erster König, Stifter ihres gesitteter Lebens und Erfinder vieler nützlichen Künste. Zugleich wird er auch als ein fleißiger und geschickter Himmelsforscher des Alterthums beschrieben... Noch mehr: Uranus war der Vater des Saturns und des Atlas, so wie der erstere der Vater des Jupiters."; [Translated]: "Already in the pre-read at the local Natural History Society on 12th March 1782 treatise, I have the father's name from Saturn, namely Uranos, or as it is usually with the Latin suffix, proposed Uranus, and have since had the pleasure that various astronomers and mathematicians, cited in their writings or letters to me approving this designation. In my view, it is necessary to follow the mythology in this election, which had been borrowed from the ancient name of the other planets; because in the series of previously known, perceived by a strange person or event of modern times name of a planet would very noticeable. Diodorus of Cilicia tells the story of Atlas, an ancient people that inhabited one of the most fertile areas in Africa, and looked at the sea shores of his country as the homeland of the gods. Uranus was her first king, founder of their civilized life and inventor of many useful arts. At the same time he is also described as a diligent and skilful astronomers of antiquity … even more: Uranus was the father of Saturn and the Atlas, as the former is the father of Jupiter."</ref> Bode, adın digər planetlərdən fərqli görünməməsi üçün mifalogiyanı izlənməsini və necə ki, Saturn Yupiterin atası idisə, yeni planetə Yupiterin atası olan Uran adının qoyulmasını daha uyğun hesab etdi.<ref name="Miner12" /><ref name="Bode" /><ref name="planetsbeyond" /><ref>{{cite web |title=Astronomy in Berlin |publisher=Brian Daugherty |url=http://bdaugherty.tripod.com/astronomy/bode.html |accessdate=24 May 2007 |last=Daugherty |first=Brian}}</ref> 1789-cu ildə Bodenin Krallık Cəmiyyəti həmkarı [[Martin Haynriş Klaprot|Martin Klaprot]], kəşf etdiyi yeni elementə Bodenin təklifinə dəstək olmaq üçün ''[[uranium]]'' adını verdi.<ref>{{cite web |title=The Straight Scoop on Uranium |author=Finch, James |date=2006 |publisher=allchemicals.info: The online chemical resource |url=http://www.allchemicals.info/articles/Uranium.php |accessdate=30 March 2009 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081221011537/http://www.allchemicals.info/articles/Uranium.php |archivedate=21 December 2008 |df=}}</ref> Nəticədə, Bodenin təklif etdiyi ad geniş şəkildə istifadə olunmağa başladı və ''Georgium Sidus'' adından ''Urana'' keçirilərək 1850-ci ildə üniversal oldu.<ref name="planetsbeyond" />
 
 
 
Mifalogiyaya əsasən Uran (''qədim yunanca'': ''Οὐρανός; latınca: Ūranus)'' yunan tanrıları olan [[Kron]]<nowiki/>un (Saturn) atası, [[Zevs]]<nowiki/>in ([[Yupiter (mifologiya)|Yupiter]]) babasıdır. Uran yeganə planetdir ki, adı birbaşa yunan tanrılarından gəlir.
 
Uranın iki astronomik simvolu var. Birinci simvol ♅, 1784-cü ildə Lanad tərəfindən təklif edildi. Lanad, Herşelə göndərdiyi məktubda bu simvolu belə təsvir etmişdi: ''"un globe surmonté par la première lettre de votre nom" ("göy cismi hansı ki, sizin adınızın baş hərfi ilə üst-üstə düşür)''.<ref name="Francisca" />Sonraki təklif edilmiş simvol ⛢ Mars və Günəşin simvollarının hibrididir və belə hesab edilirdi ki, Uran yunan mifalogiyasında səma tanrısı olduğundan, Mars və Günəşin[[Günəş]]<nowiki/>in birləşdirilmiş gücü ilə dominantlıq edir.<ref>{{cite web |title=Planet symbols |work=NASA Solar System exploration |url=http://solarsystem.nasa.gov/multimedia/display.cfm?IM_ID=167 |accessdate=4 August 2007}}</ref> [[Çin dili|Çin]], [[Yapon dili|yapon]], [[Koreya dili|koreya]] və [[Vyetnam dili|vyetnam]] dilində onun adı bir başa ''"səma kral ulduzu"'' (天王星) olaraq tərcümə edilir.<ref>{{cite book |first=Jan Jakob Maria |last=De Groot |year=1912 |title=Religion in China: universism. a key to the study of Taoism and Confucianism |work=American lectures on the history of religions |volume=10 |page=300 |publisher=G. P. Putnam's Sons |url=https://books.google.com/books?id=ZAaP7dyjCrAC&pg=PA300 |accessdate=8 January 2010}}</ref><ref>{{cite book |first=Thomas |last=Crump |year=1992 |title=The Japanese numbers game: the use and understanding of numbers in modern Japan |work=Nissan Institute/Routledge Japanese studies series |pages=39–40 |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-05609-0}}</ref><ref>{{cite book |first=Homer Bezaleel |last=Hulbert |year=1909 |title=The passing of Korea |page=426 |publisher=Doubleday, Page & company |url=https://books.google.com/books?id=fxwpAAAAYAAJ&pg=PA426 |accessdate=8 January 2010}}</ref><ref>{{cite journal |url=http://amateurastronomy.org/EH/Oct97.txt |title=Asian Astronomy 101 |journal=Hamilton Amateur Astronomers |date=1997 |volume=4 |issue=11 |accessdate=5 August 2007 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/6BVZMMrHn?url=http://amateurastronomy.org/EH/Oct97.txt |archivedate=18 October 2012 |df=dmy-all}}</ref>
 
''<nowiki/><nowiki/><nowiki/>''
Sətir 166 ⟶ 174:
[[Şəkil:Uranusandrings.jpg|thumb|1998-ci il yalançı rənglərlə qurulmuş infraqırmızıya yaxın diapozonda Uranın şəkli, şəkildə Uranın bulud qrupları, halqaları və təbbi peykləri görünür. Şəkil [[Habbl teleskopu]] ilə NICMOS kamerası vasitəsi ilə çəkilmişdir]]
 
Uran, Günəş ətrafında dövrünü 84 ildə tamamlayır. Günəşdən orta məsafəsi təxminən 20 [[Astronomik Vahid|AV]]-dir (3 milyard km; 2 milyard mil). [[Günəş]]<nowiki/>dən minimum və maksimum məsafə arasındakı fərq, 1.8 [[Astronomik Vahid|AV]]-dir bu fərq digər planetlərə nəzərən daha böyükdür, amma orbit [[Kiçik planet|cırtdan planet]] olan [[Pluton]]<nowiki/>un orpiti qədər geniş deyil.<ref>Jean Meeus, Astronomical Algorithms (Richmond, VA: Willmann-Bell, 1998) p 271. From the 1841 aphelion to the 2092 one, perihelia are always 18.28 and aphelia always 20.10 astronomical units</ref> Günəş işığının intensivliyi, məsafə kvadratına tərs mütənasib olaraq dəyişir (Uran yerə nisbətən günəşdən 20 dəfə uzaqdır) buna görə də, Uranda Günəş şüalarının intensivliyi yerdəkindən 400 dəfə azdır.<ref>{{cite web|title=Next Stop Uranus|url=http://www.astrosociety.org/education/publications/tnl/04/04.html|date=1986|accessdate=9 June 2007}}</ref> Uranın orbital elementləri ilk dəfə 1783-cü ildə [[Pyer Simon Laplas]] tərəfindən hesablandı.<ref name="georgeforbes" /> Sonralar müşahidə edilən orbitlə nəzəri olaraq təxmin edilən orbit arasında uyğunsuzluqlar ortaya çıxdı. 1841-ci ildə [[Con Kauç Adams]] ilk dəfə belə bir fikir irəli sürdü ki, bu fərqliliklər hansısa görünməyən planetlə olan [[Cazibə qüvvəsi|qravitasiya]] qarşılıqlı təsiri nəticəsində meydana gəlir. 1845-ci ildə [[Urban Leverye]] Uranın orbitini müstəqil olaraq tədqiq etməyə başladı. 1846-cı il 23 sentyabr tarixində, [[İohann Qotfrid Qal,]] Veriyerin təxmin etdiyi mövqedə bir planet müəyyən etdi.<ref>{{cite web|title=Mathematical discovery of planets|author=O'Connor, J J. and Robertson, E. F.|url=http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/Neptune_and_Pluto.html|date=1996|accessdate=June 13, 2007}}</ref> Sonradan bu planet [[Neptun (planet)|Neptun]] olaraq adlandırıldı.
 
 
 
Uranın daxili hissələrinin fırlanma periyodu saat oxları istiqamətində 17 saat 14 dəqiqə təşkil edir. Bütün nəhəng planetlər kimi, Uranın üst atmosferində fırlanma istiqamətində güclü küləklər hökm sürür. Bəzi en dairələrində məsələn 60 dərəcə cənubda, atmosferin görünən xüsusiyyətləri sürətlə yerini dəyişir, nəticədə tam fırlanma 14 saatdan az müddətdə tamamlanır.<ref>{{cite web|title=Uranus|work=World Book|author1=Gierasch, Peter J.|author2=Nicholson, Philip D.|lastauthoramp=yes|url=http://www.warrentboe.org/_files/TeacherPages/792/Uranus_Article.pdf|date=2004|accessdate=8 March 2015}}</ref>
 
=== Ox əyriliyi ===
Uranın oxu 97,77° ilə əyilmiş vəziyyətdədir, buna görə də onun fırlanma oxu [[Günəş sistemi]] müstəvisinə demək olar ki, paraleldir. Bu əyrilik nəticəsində heç bir nəhəng planetdə meydana gəlməyən mövsümi dəyişikliklər formalaşır. [[Gündönümü]]<nowiki/>nə yaxın Uranın bir qütbü Günəş işıqlarını davamlı olaraq görürkən digər qütbü görmür. Sadəcə ekvatorun ətrafındaki dar zolaqda sürətli gecə-gündüz döngüsü meydana gəlir ancaq, Günəş üfüqdə batır (Yerin cənub-şimal bölgəsi). Uranın orbitinin digər tərəfində qütblərin Günəşə[[Günəş]]ə olan oriyentasiyası tərs çevrilmişdir. Hər bir qütb 42 il davamlı günəş işığı alır və 42 il qaranlıqda qalır.<ref>{{cite web|title=Hubble captures rare, fleeting shadow on Uranus|author=Sromovsky, Lawrence|work=University of Wisconsin Madison|url=http://www.news.wisc.edu/releases/12826.html|date=2006|accessdate=June 9, 2007}}</ref> [[Ekinoks]]<nowiki/>a yaxın, [[Günəş]]<nowiki/>in işığı Uranın ekvatoruna düşür və digər planetlərin əksəriyyətində rastlandığı kimi, gecə-gündüz döngüsü meydana gəlir. Uran ən axrıncı [[ekinoks]]<nowiki/>una 7 dekabr 2007-ci ildə çatdı.<ref>Hammel, Heidi B. (5 September 2006). [https://web.archive.org/web/20090225084057/http://www.apl.ucl.ac.uk/iopw/uworkshop_060905.pdf "Uranus nears Equinox"] (PDF). ''A report from the 2006 Pasadena Workshop.'' Archived from [http://www.apl.ucl.ac.uk/iopw/uworkshop_060905.pdf the orginal] (PDF) on 25 February 2009.</ref><ref name="weather" />
 
 
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
Sətir 206 ⟶ 218:
Uranın kütləsi 14,5 Yer kütləsi qədərdir və 4 nəhəng planet arasında ən az kütləli planetdir. Onun diametri [[Neptun (planet)|Neptun]]<nowiki/>un diametrindən azca böyük, [[Yer]]<nowiki/>in diametrindən isə 4 dəfə böyükdür. 1.27 q/sm<sup>3</sup> olan yoğunluğu ilə [[Saturn (planet)|Saturn]]<nowiki/>dan sonra ən az yoğunluğa sahib planetdir.<ref name="Seidelmann Archinal A'hearn et al. 2007" /><ref name="Jacobson Campbell et al. 1992" /> Bu qiymət onu göstərir ki, planet [[su]], [[metan]] və [[Ammonyak]] kimi müxtəlif buzlarından təşkil olunmuşdur.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /> Uranın daxilindəki buzun kütləsi dəqiq olaraq bilinmir çünki, seçilən modelə uyğun olaraq fərqli göstəricilər əldə olunur: ehtimal edilir ki, buzun kütləsi 9,3-13,5 yer kütləsi qədərdir .<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /><ref name="Podolak Podolak et al. 2000" /> [[Hidrogen]] və [[helium]] ümumi kütlənin az hissəsini təşkil edir: 0,5-1,5 Yer kütləsi.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /> Qeyri-buz kütləsinin qalan hissəsi qayalıq maddədir (0,5-3,7 Yer kütləsi).<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" />
 
Uranın strukturunun standart modelinə əsasən, o üç təbəqədən meydana gəlir: mərkəzdə qayalı (silikat/dəmir-nikel) nüvə, ortada buzlu mantiya və qaz halında olan [[Heliumhelium]]/[[Hidrogenhidrogen]] xarici təbəqə.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /><ref name="Faure2007" /> Nüvə, 0,55 Yer kütləsinə sahib və radiusu Uranın radiusunun 20%-dən azdır. Mantiyasının kütləsi 13,4 Yer kütləsi qədərdir. Üst atmosferi 0,5 Yer kütləsi qədərdir və Uranın radiusunun 20%-nə qədər genişlənir.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /><ref name="Faure2007" /> Uranın nüvəsinin sıxlığı 9 q/sm<sup>3</sup>, mərkəzindəki təyziq 8 miliyon bar (800 [[Paskal (ölçü vahidi)|GPa]]) və temperaturu təxminən 5000 [[Kelvin|ºK]] təşkil edir.<ref name="Podolak Podolak et al. 2000" /><ref name="Faure2007" /> Yayğın olaraq qəbul edilmişdir ki, buz mantiyası buzdan deyil, [[su]], [[ammonyak]] və digər uçucu isti və yoğun madələrdən təşkil olunmuşdur.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /><ref name="Faure2007" /> Su-amonyak okeanı olaraq adlandırılan bu maye, yüksək elektirik keçiriciliyinə sahibdir.<ref name="Atreya2006" />
 
Uranın dərinliyindəki İfrat təyziq və temperaturun [[Metan]] molekullarını parçaladığı və bunun nəticəsində də [[karbon]] atomlarının almaz kristallarına çevrilib, mantiyaya dolu kimi yağdığı düşünülür.<ref>{{cite web |url=http://www.spacedaily.com/news/carbon-99d.html |title=Is It Raining Diamonds On Uranus |publisher=SpaceDaily.com |date=1 October 1999 |accessdate=17 May 2013}}</ref><ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=25 August 2017 |work=[[The Washington Post]] |accessdate=27 August 2017}}</ref><ref>{{Cite journal |title=Formation of diamonds in laser-compressed hydrocarbons at planetary interior conditions |journal=Nature Astronomy |last=Kraus |first=D. |last2=Vorberger |first2=J. |last3=Pak |first3=A. |last4=Hartley |first4=N. J. |last5=Fletcher |first5=L. B. |last6=Frydrych |first6=S. |last7=Galtier |first7=E. |last8=Gamboa |first8=E. J. |last9=Gericke |first9=D. O. |last10=Glenzer |first10=S. H. |last11=Granados |first11=E. |last12=MacDonald |first12=M. J. |last13=MacKinnon |first13=A. J. |last14=McBride |first14=E. E. |last15=Nam |first15=I. |last16=Neumayer |first16=P. |last17=Roth |first17=M. |last18=Saunders |first18=A. M. |last19=Schuster |first19=A. K. |last20=Sun |first20=P. |last21=van Driel |first21=T. |last22=Döppner |first22=T. |last23=Falcone |first23=R. W. |display-authors=1 |volume=1 |issue=9 |pages=606–611 |date=September 2017 |doi=10.1038/s41550-017-0219-9 |bibcode=2017NatAs...1..606K|url=http://www.escholarship.org/uc/item/1cf3b8v4 }}</ref> Lourens Livermor Milli Labaratoriyasında aparılan yüksək təzyiq təcrübələrindən əldə olunan nəticələr əsasında maye okeanında üzən almazların ola biləcəyi ehtimalı ortaya atılmışdır.<ref name="Bland, Eric">{{cite news |last1=Bland |first1=Eric |title=Outer planets may have oceans of diamond |url=http://www.abc.net.au/science/articles/2010/01/18/2794635.htm |accessdate=9 October 2017 |work=ABC Science |date=18 January 2010 |language=en-AU}}</ref><ref>{{cite journal |url=http://www.astronomynow.com/news/n1001/21diamond/ |title=Oceans of diamond possible on Uranus and Neptune |last1=Baldwin |first1=Emily |journal=Astronomy Now |date=21 January 2010 |accessdate=6 February 2014 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131203065217/http://www.astronomynow.com/news/n1001/21diamond/ |archivedate=3 December 2013 |df=dmy-all}}</ref>
Sətir 228 ⟶ 240:
[[Troposfer]] temperaturun hündürlüklə birlikdə azalması ilə xarakterizə edilən, atmosferin ən aşağı və ən sıx hissəsidir.<ref name="Lunine 1993" /> Temperatur nominal səthdən -300 km-də 47 °C-dən 50 km-də −220 °C-yə qədər düşür.<ref name="de Pater Romani et al. 1991" /><ref name="Tyler 1986" /> Troposferin ən soyuq üst bölgəsində temperatur, planetar enliklərə bağlı olaraq, −224°C və −216 °C aralığında dəyişir.<ref name="Lunine 1993" /><ref name="Hanel Conrath et al. 1986" /> [[Tropopauz]], Uranın termal uzaq [[İnfraqırmızı şüalanma|infraqırmızı]] emissiyalarının böyük əksəriyyətindən cavabdehdir beləlikə, onun effektiv istiliyini (−214.1 ± 0.3 °C) müəyyən edir.<ref name="Hanel Conrath et al. 1986" /><ref name="Pearl Conrath et al. 1990" />
 
Troposferin[[Troposfer]]<nowiki/>in çox mürəkkəb bulud quruluşuna malik olduğu hesab edilir: irəli sürülən hipotezə görə, [[su]] buludları 50-100 bar (5 -10 MPa) təyziq aralığında, ammonium-hidrosulfid buludları 20 – 40 bar (2 to 4 MPa) təzyiq aralığında, hidrogensulfid buludları 3-10 bar (0.3-1 MPa) təzyiq aralığında və nəhayət, birbaşa aşkar edilmiş nazik metan buludları isə 1-2 bar (0,1- 0,2 MPa) təzyiq aralığında yerləşir.<ref name="Lunine 1993" /><ref name="Lindal Lyons et al. 1987" /><ref name="de Pater Romani et al. 1991" /><ref name="Atreya Wong 2005" /> [[Troposfer]] atmosferin güclü küləklər, parlaq buludlar və mövsümi dəyişikliklər sərgiləyən dinamik hissəsidir.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" />
 
=== Yuxarı atmosferi ===
Sətir 294 ⟶ 306:
[[Uilyam Herşel|Uliyam Herşel]] 1789-cu ildə, Uranın ətrafında mümükün halqanı təsvir etmişdi. Onun bu kəşfi ümumən şübhəli hesab edilir, çünki halqalar olduqca xəfifdir və sonraki iki əsrdə heç bir müşahidəçilər tərəfindən qeyd edilməmişdir. Yenə də Herşel, epsilon halqasının ölçüsünü, [[Yer]]ə görə bucağını, qırmızı rəngini və Uranın Günəş ətrafında fırlanarkən onun görünən dəyişikliklərini dəqiq olaraq təsvir etdi.<ref>{{cite news |title=Uranus rings 'were seen in 1700s' |publisher=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6569849.stm |date=19 April 2007 |accessdate=19 April 2007}}</ref><ref>{{cite web |title=Did William Herschel Discover The Rings Of Uranus In The 18th Century? |work=Physorg.com |url=http://www.physorg.com/news95949762.html |date=2007 |accessdate=20 June 2007}}</ref> Halqa sistemi 10 mart 1977-ci ildə, Ceyms Elliot, Eduard Danhem və Cesika Mink tərəfindən Kuiper Hava Rəsədxanası vasitəsi ilə kəşf edildi. Kəşf təsadüfü olmuşdu; onlar Uranın atmosferini öyrənmək üçün ulduz SAO 158687-nin Uran tərəfindən tutulmasından yararlanmağı planlamışdılar. Müşahidələri analiz edildiyində, ulduzun Uranın arxasında gizlənməsindən əvvəl, göz görüşündən 5 dəfə itdiyi aşkar olundu. Onlar belə bir nəticə çıxardılar ki, Uranın ətrafında bir halqa sistemi olmalıdır.<ref name="Elliot1977" /> Sonra onlar dörd əlavə halqa kəşf etdilər.<ref name="Elliot1977" /> Halqalar, 1968-ci ildə ''[[Voyacer 2]]''-nin Uranın ətrafından uçuşu zamanı birbaşa görüntüləndi.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /> ''[[Voyacer 2]]'' həmçinin iki əlavə xəfif halqa kəşf etdi. Beləliklə, halqaların ümumi sayı 11 oldu.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" />
 
2005-ci ilin dekabrında [[Habbl teleskopu|Habl Teleskopu]] indiyə qdər bilinməyən bir cüt halqa kəşf etdi. Ən böyüyü, Urandan, indiyə qədər bilinən halqalarına nisbətən iki dəfə uzaqda yerləşir. Bu yeni halqalar Urandan o qədər uzaqdadır ki, onları "xarici" halqa sistemi adlandırırlar. [[Habbl teleskopu|Habl]] həmçinin iki kiçik peyk də kəşf etdi. Onlardan biri, Mab olaraq adlandırılan peyk, öz orbitini yeni kəşf edilmiş ən qıraqdaki halqa ilə bölüşür. Bu iki yeni halqa ilə birlikdə Uran halqalarının sayı 13 oldu.<ref>{{cite web |title=NASA's Hubble Discovers New Rings and Moons Around Uranus |work=Hubblesite |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/33/ |date=2005 |accessdate=9 June 2007}}</ref> 2006-cı ilin aprel tarixində [[Kek Rəsədxanası]]<nowiki/>ndan yeni halqaların şəkilləri xarici halqaların rənglərini müəyyən etdi: xaricdəki mavi, ikinci isə qırmızı rəngdədir.<ref name="dePater2006" /><ref>{{cite web |title=Blue ring discovered around Uranus |publisher=UC Berkeley News |last=Sanders |first=Robert |url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2006/04/06_bluering.shtml |date=6 April 2006 |accessdate=3 October 2006}}</ref> Xaricdəki halqanın mavi rəngdə olması ilə əlaqədar bir hipotezə görə, o Mabın səthindəki su buzunun xırda hissəcikləri ilə qarışmışdır və o qədər kiçikdir ki, mavi işığı əks etdirir.<ref name="dePater2006" /><ref>{{cite web |title=Blue ring of Uranus linked to sparkling ice |author=Battersby, Stephen |work=New Scientist |url=https://www.newscientist.com/article/dn8960-blue-ring-of-uranus-linked-to-sparkling-ice.html |date=April 2006 |accessdate=9 June 2007}}</ref> Bunun əksinə olaraq, Uranın daxili halqaları boz rəngdədir.<ref name="dePater2006" />
 
<nowiki/><gallery widths="200" heights="200" perrow="3" caption="Uranın halqaları">
Şəkil:Uranus rings discovery.gif|1977-ci ildə kəşf edilən qaralmanı göstərən animasiya .
Şəkil:Uranian rings scheme.png|Uran mürəkkəb halqa sisteminə sahibdir. O, Saturn halqa sistemindən sonra Günəş sistemində kəşf edilən ikinci belə bir sistemdir.
Sətir 307 ⟶ 320:
''[[Voyacer 1]]'' Uranı ziyarət edə bilmədi ona görə ki, Satrunun peyki Titanın tədqiqatı prioritet olaraq nəzərdə tutulmuşdu. Bu orbit ''[[Voyacer 1]]''- i, planet tədqiqat missiyasını sona yetirən, [[Ekliptika|ekliptik]] müstəvidən çıxardı.<ref name="Swift1997">{{cite book |author=David W. Swift |title=Voyager Tales: Personal Views of the Grand Tour |url=https://books.google.com/books?id=E-NGFqfq1LsC&pg=PA69 |date=1 January 1997 |publisher=AIAA |isbn=978-1-56347-252-7 |page=69}}</ref>{{rp|118}}
 
''Kassini'' [[Kosmik gəmi|kosmik gəmisinigəmi]]<nowiki/>sini, Saturndan[[Saturn (planet)|Saturn]]<nowiki/>dan Urana göndərmək imkanı, 2009-cu ildə missiyanın genişləndirilməsi mərhələsi əsnasında dəyərləndirilmişdi ancaq, sonra Saturunun[[Saturn (planet)|Saturn]]<nowiki/>un atmosferi tərəfindən yararsız hala düşəcəyi nəzərə alınaraq missiya ləğv edildi.<ref name="spilker" /> Saturnu tərk edikdən sonra onun Urana çatması iyrimi ilə qədər vaxt alacaqdı.<ref name="spilker" /> 2011-ci ildə nəşr olunan ''Planet Elmləri Dekedal Tədqiqatı'' tərəfindən, 2013-2022-ci illər arası üçün bir ''Uran Orbiter və Zondu'' təklif edildi; təklifin 2020–2023 illər əsnasında başladılması və Urana 13 illik bir səyahət proqnozlaşdırılır.<ref name=uop /> Uran zondu [[Pioner 13]]-ün irsindən istifadə edərək 1-5 atmosferə enə bilər.<ref name=uop /> ESA, ''Uranus Pathfinder'' adlandırılan "orta sinif" missiyanı dəyərləndirdi.<ref>[http://www.space.com/13248-nasa-uranus-missions-solar-system.html Michael Schirber – '''Missions Proposed to Explore Mysterious Tilted Planet Uranus''' (2011) – Astrobiology Magazine]. Space.com. Retrieved on 2 April 2012.</ref> ''New Frontiers Uranus Orbiter, The Case for a Uranus'' tədqiqatı üçün dəyərləndirildi və təklif edildi.<ref name=hof /> Belə bir missiya, nisbətən böyük kütlənin sistemə göndərə bilmək imkanı yaradacaq — Atlas 521 ilə 1500 kg-dan çox yük və 12 illik səyahət.<ref name=hof2 />
 
== Mədəniyyətdə ==
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Uran_(planet)"