İrəvan xanlığı: Redaktələr arasındakı fərq

|flag_p1 = Nadir_Shah_FlagNadir Shah Flag.svg

|f1 =Rusiya İmperiyası

|əhali = [[Azərbaycan türkləri]] – 99.609 <br />

[[Ermənilər]] -– 19.878<br />

[[Kürdlər]] -– 14.902 <br />

[[Qaraçılar]] -– 257<br />

Ümumi əhali -– 134.646 nəfər<ref name="Elçin Teymur oğlu Qarayev">E. Qarayev s.400.</ref>

|rəhbər_hakimiyyət1 = [[1747]]-[[1751]]1747–1751

|rəhbər titulu2 =

|rəhbər_hakimiyyət2 = [[1751]]-[[1755]]1751–1755

|rəhbər_hakimiyyət3 = [[1755]]-[[1759]]1755–1759

|rəhbər_hakimiyyət4 = [[1806]]-[[1827]]1806–1827

'''İrəvan xanlığı''' ({{dil-az2|ایروان خانلیغی}}; {{dil-fa|خانات ایروان‎ایروان&lrm;}}, {{comment|translit.|transliterasiya|transliterasiya}} ''Xānāt-e Iravān''; {{dil-hy|Երևանի խանություն}}, {{comment|translit.|transliterasiya|transliterasiya}} ''Yerevani khanut’yun'') — [[Nadir şah Əfşar]]ın vəfatı və [[Əfşarlar dövləti]]nin süqutundan sonra [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi]]nin əsasında yaranmış və 1747–1828-ci illərdə mövcud olmuş tarixi feodal dövlət. İrəvan xanlığının əsası XVIII əsrin ortalarında Mirmehdi xan tərəfindən qoyulub. Xanlıq [[Qarabağ xanlığı|Qarabağ]], [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] və [[Maku xanlığı|Maku]] xanlıqları ilə, [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]], [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya çarlığı]], [[Borçalı sultanlığı|Borçalı]], [[Qazax sultanlığı|Qazax]] sultanlıqları ilə həmsərhəd olub. Mərkəzi [[İrəvan şəhəri]] idi.<ref name="Azertag">{{cite web|url=http://portal.azertag.az/az/node/1725#.WV_UyoTyjIU |title=İrəvan xanlığı. |author=azertag.az |date= |work=|pages = |accessdate= |language=az}}</ref>

[[Övliya Çələbi]]nin yazdığına görə [[Səfəvilər|Səfəvi]] hökmdarı [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]] [[1509]]-[[1510]]1509–1510 illərdə qala salınması barədə öz vəziri Rəvanqulu xana göstəriş vermiş, o da öz növbəsində 7 ilə qalanı tikdirərək adını "Rəvan" qoymuşdur.<ref>{{cite web|url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=11&id=27#.WV_VzYTyjIU|title=İrəvan, tarixi məlumat. |author=virtualkarabakh.az |date= |work=|pages = |accessdate= |language=az}}</ref>

Digər versiyada isə İrəvan toponimi qədim türk dilində "kişi", "igid" mənasını verən "ir" türk etnonimi ilə "ölkə", "yer", "kənd", "şəhər" mənası daşıyan "avan" sözü əsasında əmələ gəlib "igidlər ölkəsi" mənasını ifadə edir. [[Ermənilər]] isə İrəvan (Yerevan) toponimini [[Nuh|Nuh peyğəmbər]]in peyğəmbərin adı ilə bağlayaraq erməni mənşəli toponim olduğunu iddia edir və bu iddianı əsaslandırmırlar.<ref>{{cite web|url=https://azadliqblog.wordpress.com/2014/07/21/ir%C9%99van |title= İrəvan|author= azadliqblog.wordpress.com|date=21 iyul, 2014 |work=|pages = |accessdate= |language=az}}</ref>

İrəvan xanlığı [[Mir Mehdi xan|Mirmehdi xanxandan]]dan sonra [[Hüseynəli xan Ziyadoğlu-Qacar|Hüseynəli xan]]ın dövründə möhkəmləndi. Hüseynəli xanın oğlu [[Məhəmməd xan Ziyadoğlu-Qacar|Məhəmməd xan QacarıQacarın]]n dövrü İrəvan xanlığında ən uzunmüddətli xan dövrü sayılır. Məhəmməd xan fasilələrlə İrəvan taxtında 21 il oturdu.{{Bax|#Məhəmməd xan (1784-18051784–1805)|1}}

Məhəmməd xandan sonra hakimiyyətə [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan Qacar]] gəldi. Onun hakimiyyəti dövründə İrəvan [[Rusiya İmperiyası|Rusiya imperiyasıimperiyasın]]nının dağıdıcı yürüşlərinə məruz qaldı.{{Bax|#Hüseynqulu xan (1806-18281806–1828)|1}} Hüseynqulu xanın hakimiyyəti dövrü İrəvan xanlığının mədəniyyətinin pik həddə çatdığı dövrdür. [[Göy məscid (İrəvan)|İrəvandakı Göy məscid]] və [[Sərdarabad mahalı|Sərdərabad mahalımahalındak]]ndakıı eyni adlı qala Hüseynqulu xanın əmri ilə tikilmişdir.{{Bax|#Mədəniyyət|1}}

[[1827]]-ci il oktyabrın 6-da İrəvan xanlığı [[ruslar]] tərəfindən işğal edilir və bu işğal [[1828]]-ci il fevralın 10-da [[Türkmənçay müqaviləsi|Türkmənçay sülh müqaviləsi]] ilə möhkəmlənir. Bu müqavilənin 15-ci bəndinə əsasən [[Qacarlar|İran dövlətidövlətind]]ndəə və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyasıimperiyasında]]nda yaşayan erməni əhalisi [[Cənubi Qafqaz]]a köçürülür.<ref name="Azertag" />

== Erkən dövr (1747-17841747–1784) ==

=== Mirmehdi xan (1747-17521747–1752) ===

Təbriz hakimi [[Əmiraslan xan Qırxlı-Avşar|Əmiraslan xan]] İrəvanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı qalxmış üsyanı yatırtmaq üçün [[Əfşarlar (boy)|əfşar]] sərkərdələrindən olan [[Mir Mehdi xan|Mirmehdi xan]]ı qoşunla İrəvana göndərdi. Lakin Mirmehdi xan irəvanlılarla razılığa gələrək onlarla birləşdi və üsyana rəhbərlik etməyə başladı. Mirmehdi xan, Muğan xanı Həsənəli xan, [[kürdlər]], əfşarlar qüvvələrini birləşdirərək 30.000 nəfərə yaxın qoşunla Əmiraslan xana qarşı çıxdılar. Birləşmiş qoşunlar [[Urmiya şəhristanı|Urmiya şəhərişəhərin]]nəə hücum edərək xanın burada yerləşən bütün xəzinəsini ələ keçirdilər və onu öz aralarında bölüşdürdüşdülər. Bu hadisədən çox keçməmiş, Adil şahı(Əliqulu xanı) taxtdan salaraq hakimiyyətə gələn [[İbrahim şah Əfşar|İbrahim Mirzə]] Əmiraslan xanı da məğlub edərək öldürdü.<ref>Dəlili H. Azərbaycanın cənub xanlıqları (XVIII əsrin ikinci yarısında).s.40</ref>

Beləliklə [[1747]]-ci ildə [[Nadir şah Əfşar]]ın öldürülməsindən sonra müstəqil İrəvan xanlığının əsasını [[Mir Mehdi xan|Mirmehdi xan Əfşar]] qoydu.<ref>Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. "İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi)"''.''s.27.</ref><ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”.s.62.</ref><ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.13.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev.Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən.s.51.</ref> Mir Mehdi xan öz xanlığının ərazisini genişləndirmək siyasəti yeridirdi.

Lakin [[1749]]-cu ilin yayında İrəvan xanlığının özü digər [[Azərbaycan xanlıqları|Azərbaycan xanlı]]ğının -– [[Qarabağ xanlığı]]nın hücumuna məruz qaldı. [[Pənahəli xan|Qarabağlı Pənahəli xan]] 4 minlik qoşunla İrəvan xanlığının sərhədlərini keçərəк [[Üçkilsə rayonu|Üçkils]]ə ətrafındakı torpaqlara yürüş etdi. İrəvan xanlığında azlıq təşkil edən gəlmə [[ermənilər]] bu hadisələrdən öz mövqelərini möhkəməndirmək üçün istifadə etdilər. Onlar guya ''"özlərini müsəlmanlardan qorumaq"'' məqsədilə, [[Kaxeti çarlığı|Kaxeti]] çarı [[II İrakli]]yə yardım üçün müraciət etdilər . II İrakli qoşun toplayaraq Pənahəli xana qarşı göndərdi. Döyüşdə ağır məğlubiyyətə uğrayan Pənahəli xan geri çəkildi.<ref>İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.171-72.</ref>

Dağıstan qoşunlarının bu dağıdıcı yürüşü Xəlil xanın nüfuzunu xalq arasında xeyli aşağı salmışdı. [[1755]]-ci ildə xalq arasında böyük nüfuza malik Həsənəli xan Qacarın başçılığı ilə üsyan qalxdı. Üsyan nəticəsində Xəlil xan hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı və onun yerinə [[Həsənəli xan Ziyadoğlu-Qacar|Həsənəli xan Qacar]] hakimiyyəti ələ keçirdi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.90.</ref>

=== Hüseynəli xan (1759-17831759–1783) ===

[[Kərim xan Zənd]] Fətəli xan Əfşara qalib gəldikdən sonra Azad xanı təqib etməyə başladı. Təqibdən yayınan Azad xan [[Qazax sultanlığı|Qazax sultanlığ]]ına qaçdı. Burada mövqe tutan Azad xan II İraklidən kömək almaq niyyətində idi. Lakin o, 1760-cı ildə II İrakli tərəfindən ələ keçirilərək Kərim xan Zəndə təhvil verildi. Bu xidmət müqabilində Kərim xan Zənd bir müddət [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-KaxetiyaKaxetiyan]]nının İrəvan xanlığından təzminat almasına göz yumdu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.62.</ref>

[[1779]]-cu ildə Kərim xan Zəndin ölümü [[Azərbaycan]]da ara müharibələrinin daha da kəskinləşməsinə səbəb oldu. Yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edən II İrakli Hüseynəli xandan yenidən bac tələb etdi. Hüseynəli xan isə buna rədd cavabı verdi. II İrakli 1779-cu ilin sentyabrında 20 minlik qoşunla yenidən İrəvan xanlığına yürüş etdi. Hüseynəli xan [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyasıimperiyasın]]nının və müttəfiqləri olan Qarabağ və [[Xoy xanlığı|Xoy]] xanlıqlarının dəstəyinə arxalanaraq Gürcüstana köçürülmüş ailələrin geri qaytarılmasını tələb etdi. Axalsıxlı [[Süleyman paşa]]nın vasitəçiliyi ilə Hüseynəli xanla II İrakli arasında sülh danışıqlarına başlandı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.174.</ref>

=== Qulaməli xan (1783-17841783–1784) ===

== Məhəmməd xan (1784-18051784–1805) ==

Sui-qəsddən dərhal sonra İrəvan əhalisinin əksəriyyəti [[Qulaməli xan Ziyadoğlu-Qacar|Qulaməli xan]]ın 12 yaşlı qardaşı [[Məhəmməd xan Ziyadoğlu-Qacar|Məhəmməd xanı]] hökmdar seçdilər.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.28.</ref> Məhəmməd xan İrəvan taxtında ən uzun müddət oturan hakimlərdən biri olmuşdur. Məhəmməd xan azyaşlı olduğuna görə, hakimiyyətinin ilk illərində anasından, ona sadiq olan nüfuzlu əyanlardan asılı qalmış, Kartli-Kaxetiya çarlığına təzminat vermək məcburiyyətində qalmışdı.<ref name="ReferenceA" />

[[Şəkil:The_plan_of_the_Yerevan_FortressThe plan of the Yerevan Fortress,_1827 1827.png|250px|thumb|right|[[İrəvan qalası]]nın planı. Rəssam V. Potto (1827)]]

по 1803 г.г. В 3-х т. СПб., 1869.c.2, səh.178</ref> Bundan əlavə, Əhməd xan [[Qarabağ xanlığı|Qarabağ]], [[Qaradağ xanlığı|Qaradağ]] və [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] xanları ilə müttəfiq idi. O, həm də taxt-tac uğrunda mübarizə aparan [[Ağa Məhəmməd şah Qacar|Ağa Məhəmməd xan QacarQacarla]]la dostluq edirdi. Ən başlıcası isə Xoy hakimi Osmanlı dövlətinə arxalanırdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.96-97.</ref>

Əhməd xan ilk növbədə ''"nikah diplomatiyası"ndan'' istifadə etməyi qərara aldı. Əhməd xanın mərhum [[Qulaməli xan Ziyadoğlu-Qacar|Qulaməli xanxanla]]la qohum olmaq cəhdi baş tutmasa da, Məhəmməd xanla bu niyyətini həyata keçirə bilmişdi. [[1785]]-ci ilin yayında Əhməd xan özünün 30 yaşlı qızını 13 yaşlı Məhəmməd xana ərə verdi.<ref>Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722

yarısında). Bakı, “Elm”, 1979, 144 səh.s.130-131.</ref><ref name="E.Qarayev">Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.98.</ref> [[Rusiya İmperiyası|RusiyaRusiyan]]nının [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya]] sarayındakı nümayəndəsi [[Stepan Burnaşov|S.D.BurnaşovBurnaşovun]]un 1785-ci il avqustun 9-da mərkəzə göndərdiyi məlumatında yazılırdı:{{sitat|"İrəvan İraklidən daha çox qızını İrəvan xanına ərə verən Əhməd xanın hakimiyyəti altındadır. O, hərəmağası Ağahüseynlə birlikdə İrəvan qalasına sahib olaraq bütün xanlığı idarə edir. Onlar Əhməd xanın təhriki ilə II İrakliyə bir daha vergi ödəmirlər."<ref name="E.Qarayev" />}}

[[1785]]-cı ilin sentyabrında Osmanlı sultanının da təhriki ilə [[Avar xanlığı|Avar hakimhakimi]]i Ümmə xan 11.000 nəfərlik qoşunla Kartli-Kaxetiyaya hücuma keçdi.<ref>Дубровин Н. Закавказье от 1803-18061803–1806 года. СПб, 1866, s.139.</ref> Sığnaq qalasını və Gümüşxananı zəbt edən [[Avar xanlığı|Dağıstan qoşunları]] bir çox ətraf kəndləri qarət edə-edə əsirlərlə birlikdə Ahalsıxa, Süleyman paşanın yanına gedərək, qışı orada keçirdilər. Onlar Osmanlı sultanından çoxlu xələt və hədiyyə aldılar.<ref>Qarabağlı Mirzə Camal Cavanşir. Qarabağ tarixi. Qarabağnamələr, I kitab, Bakı, Yazıçı, 1989, s.125.</ref>

Dağıstanlıların Kartli-Kaxetiyaya hücumu İrəvan xanlığına da öz təsirini göstərmişdi. Yerli əhalinin bir hissəsi [[İrəvan qalası]]na sığınmış, digər hissəsi isə Qars paşalığına köç etməyə başlamışdı. Bu da Ahalsıx hakimi ilə İrəvan xanı arasında düşmənçiliyə səbəb oldu. Ahalsıx hakimi Süleyman paşa Dağıstan qoşununa arxalanaraq, Məhəmməd xana təzyiq göstərməyə başladı. O, İrəvan hakimini hədələyərək köç etmiş [[Pəmbək mahalı|pəmbəkpəmbəklil]]lilərəərə məxsus əmlakın ona verilməsini tələb etdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.101.</ref> Məhəmməd xan onun tələbini qəbul etmədi, bütün qaçqınları əmlakları ilə birlikdə öz himayəsinə aldı.<ref>Qarabağlı Mirzə Camal Cavanşir. Qarabağ tarixi. Qarabağnamələr, I kitab,s.145.</ref>

Dağıstan qoşunlarının yürüşünün xanlıq üçün ağır nəticə verəcəyini başa düşən Məhəmməd xan Ümmə xan və Süleyman paşa ilə əlaqə yaradaraq yaxın adamını məktub və qiymətli hədiyyələrlə Ahalsıxa göndərdi. İrəvan hakiminin bu tədbirləri müəyyən qədər müvəffəqiyyətli oldu və xanlığı güclü dağıntıdan xilas etdi. Qışı Ahalsıxda istirahət edən Ümmə xan [[1786]]-cı il aprelin 25-də 7.000 nəfərlik qoşunla [[Arpaçay (çay)|Arpa çayıçayın]]nıı keçərək İrəvan xanlığı ərazisinə daxil oldu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.102.</ref> Ümmə xanın qoşunu İrəvan ərazisində çox ləngimədi. Dağıstan qoşunu [[Abaran mahalı|AbaranAbarandan]]dan keçib, Göyçə gölünün sahilini dolanmaqla Gəncə istiqamətində hərəkət etdi.<ref>Богданова Н.Г. Аграрные отношения в. Азербайджане в

1870-19131870–1913 гг. s.169-170.</ref>

[[Şəkil:The_Hall_of_Mirrors_in_the_Palace_of_the_SardarThe Hall of Mirrors in the Palace of the Sardar.jpg|left|thumb|250x250px|[[Sərdar sarayı]]nda yay salonu]]

1786-cı ildən Məhəmməd xanın II İrakli ilə yenidən yaxınlaşması [[Qaradağ xanlığı|Qarabağ xanlı]]ğı ilə İrəvan xanlığı arasında əlaqələrin yenidən pisləşməsinə gətirib çıxardı. 1786 ilin oktyabrında İbrahimxəlil xan İrəvana 3 min nəfərlik qoşun göndərərək, yerli əhalini Qarabağa köçürməyə cəhd etdi. Hücumdan xəbər tutan sərhəd kəndlərinin əhalisi əlçatmaz yerlərə çəkilərək İbrahimxəlil xanın orduusuna müqavimət göstərməyə başladı. Əlavə olaraq Məhəmməd xan da İbrahimxəlil xanın qüvvələrinə qarşı qoşun göndərdi. Müqavimətlə üzləşən İbrahimxəlil xanın qüvvələri geri çəkildilər.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.103.</ref> Bu səbəbdən [[1787]]-ci ildə [[Naxçıvanqala|NaxçıvanNaxçıvanda]]da Qarabağ xanlığı ilə [[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya]] arasındakı döyüşlərdə İrəvan xanlığı II İraklinin tərəfindən çıxış etdi.<ref name="ReferenceB">Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.104.</ref>

İrəvan xanının Naxçıvanda olmasından istifadə edən Bəyazid paşalığının qoşunu [[1787]]-ci ildə bir neçə dəfə İrəvan ərazisinə hücum edərək, onun sərhəd kəndlərini qarət etmişdi. Lakin İrəvan hakimi buna göz yummuş və yalnız [[1789]]-cu ilin yayında qəti tədbirlər görməyə başlamışdı.<ref name="ReferenceB" /> Həmçinin Bəyazid paşası İrəvanın daxili işlərinə qarışaraq Məhəmməd xana qarşı çıxan qiyamçı qüvvələri dəstəkləyir və lazım gəldikdə onlara öz ərazisində sığınacaq verirdi.<ref>Qüdsi Məhəmməd Müslüm. İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları.s.128-131.</ref>

1789-cu Məhəmməd xan güclü qoşun toplayaraq İshaq paşanın üzərinə hücuma keçdi. İshaq paşanın ordusu döyüşdə məğlub edildi və [[Yeni Bəyazid qəzası|Bəyazid qalasıqalasına]]na çəkilməyə məcbur oldu.<ref>Qüdsi Məhəmməd Müslüm. İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları.s.130.</ref> [[1789]]-cu ilin payızında [[Ərzurum ili|Ərzurum]] hakimi [[Abdulla Paşa Canızadə|Abdulla paşapaşan]]nının vasitəçiliyi ilə Məhəmməd xanla İshaq paşa arasında sülh müqaviləsi bağlandı.<ref>Qüdsi Məhəmməd Müslüm. İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları.s.132-133.</ref>

Məhəmməd xan Bəyazid paşası ilə sülh müqaviləsi bağladıqdan sonra [[Xoy xanlığı|Xoy xanlığ]]ı ilə müharibəyə başladı. Buna səbəb [[Məhəmməd xan Ziyadoğlu-Qacar|Məhəmməd xanxanla]]la Bəyazid paşası arasında döyüşlər gedərkən, Xoy hakimi [[Hüseyn xan Dwnbuli|Hüseyn xan]]ın İsaq paşaya gizli kömək etməsi olmuşdu. Naxçıvan hakimi Kəlbəli xan bu əməliyyatda ona hərbi yardım göstərdi. Hazırlıq başa çatdıqdan sonra 1790-cı il mayın 10-da Məhəmməd xan və müttəfiqi Kəlbəli xan Xoy şəhərinə hücum etdilər. Müqavimət göstərə bilməyən Hüseyn xan vaxtı ilə İrəvandan göndərilmiş xəracı geri qaytarmaqla sülh təklifi etdi. Bu təklif qəbul edildi və tərəflər arasında sülh imzalandı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.109.</ref>

Lakin Naxçıvan xanlığı ilə İrəvan xanlığı arasında müttəfiqlik çox sürmədi. Kəlbəli xanın Hüseynəli xan Xoylu ilə yaxınlaşması köhnə müttəfiqləri düşmənə çevirdi.<ref>Əliyev F, Əliyev M. Naxçıvan xanlığı (1747-18281747–1828).s.62.</ref> [[1790]]-cı Məhəmməd xan Naxçıvan üzərinə hücum etsə də müqavimətlə üzləşdi və böyük itki ilə geri çəkilməyə məcbur oldu. Əks hücuma keçən Naxçıvan və Xoy xanlığının qüvvələri də İrəvanda məğlub oldular və ətraf əraziləri qarət edərək geri çəkildilər.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.109-110.</ref>

Lakin [[Qacarlar|Qacar]] təhlükəsi xanlıqları sülh bağlamağa məcbur etdi. [[1791]]-ci ilin İrəvan, Naxçıvan və Xoy xanları arasında sülh imzalandı. Kəlbəli xan Məhəmməd xanın bacısı ilə evlənərək sülhü daha da möhkəmləndirdi. [[İbrahimxəlil xan]] 1791-ci ilin dekabrında Naxçıvana yürüş edəndə, İrəvan və Xoy xanları Kəlbəli xana qüvvə ilə yardım etdilər.<ref>Əliyev F, Əliyev M. Naxçıvan xanlığı (1747-18281747–1828).s.63.</ref>

1795-ci il iyulun ortalarında Əliqulu xanın qüvvələri İrəvan qalasının yaxınlığında yerləşən Çarbağı adlanan yerdə düşərgə saldılar. İrəvan qalası Qacar qoşunu tərəfindən mühasirəyə alındı. Məhəmməd xan 35 gün müqavimət göstərdikdən sonra təslim oldu və sülh təklif etdi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.35.</ref><ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.90.</ref> İrəvan xanı Ağa Məhəmməd xana bac verəcəyini, lazım olduqda qoşunla kömək edəcəyini vəd edərək, arvad və oğlanlarından birini ona girov göndərdi. Sülh bağlandıqdan sonra [[Əliqulu xan Qacar|Əliqulu xan]] İrəvanda dayanmadı. O, girovları götürərək avqustun 28-də [[Gəncə xanlığı|GəncəGəncəd]]dəə olan Ağa Məhəmməd xanın yanına getdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.118.</ref>

Ağa Məhəmməd xan [[Tbilisi|TiflisTiflisi]]i işğal etdikdən sonra İrəvan və Gəncə xanlarının xeyrinə bir neçə göstəriş verdi. Onun əmrinə görə, [[Pəmbək (Göyçə)|Pəmbək]] və [[Borçalı]] sultanlıqları İrəvana, [[Şəmşəddil sultanlığı|Qazax və Şəmşəddil sultanlıqları]] isə Gəncəyə itaət etməli idi. Məhəmməd xan vəziyyətdən istifadə edərək Pəmbək və Borçalı əhalisinə xəbər göndərib tabe olmalarını tələb etdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.120.</ref>

Ağa Məhəmməd xanın Cənubi Qafqaza yürüşü və rəsmən Rusiyanın himayəsində olan gürcü çarlığına hücumu Rusiyanın regiondakı maraqlarına və nüfuzuna ağır zərbə vurmuşdu. Odur ki, Rusiya regionda öz qəsbkarlıq siyasətini həyata keçirmək üçün bəhanə axtarırdı. Buna görə də fürsətdən istifadə edən Rusiya imperatriçası [[II Yekaterina]] 30 minlik bir korpusu qraf [[Valerian Zubov|V.ZubovZubovun]]un başçılığı ilə Cənubi Qafqaza, [[Azərbaycan]]a göndərdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.184.</ref><ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.120.</ref>

по 1803 г.г. , c.2, s.431.</ref><ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.123.</ref> [[Qacarlar|Qacarlar dövləti]]nə dövlətinə sədaqətini saxlaması şərtilə, Məhəmməd xanı həbsdən azad edib İrəvana göndərdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.124.</ref> Lakin Məhəmməd xan Qacarların müti vassalı olmadı. Əksinə, xoylu [[Cəfərqulu xan Xoyski|Cəfərqulu xanxanla]]la birləşərək yeni şaha tabe olmaqdan imtina etdi. Lakin onlar şahzadə Abbas Mirzənin və sərdar Süleymanın başçılıq etdiyi Qacar qoşunu tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldılar. Bundan bir neçə il sonra Abbas Mirzə İrəvan xanlığına hücum edərək İrəvan qalasını 40 günlük mühasirədə saxladı. Bu müddətdə ətraf kəndlər çapılıb-talandı. Nəticədə Məhəmməd xan Abbas Mirzəyə təzminat və sədaqət əlaməti olaraq girovlar verməyə məcbur oldu.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.185.</ref>

Bölgədəki qarışıqlıqlardan istifadə edən Qars hakimi [[Məhəmməd paşa]] İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarına düşmən olan qüvvələrlə birləşərək tez-tez bu xanlıqların sərhəd ərazilərinə qarət məqsədilə hücumlar təşkil edirdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.138.</ref> [[1802]]-ci ilin mayında naxçıvanlı Kəlbəli xan, onun qardaşı [[Abbasqulu xan Kəngərli|Abbasqulu xan]] və İrəvan xanının birləşmiş qüvvələri [[Qars vilayəti|Qars əyalətiəyalətin]]nəə hücum və qarət məqsədilə [[Pəmbək (Göyçə)|Pəmbək]] və Qars paşalığı istiqamətində hərəkət etdilər.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.127.</ref> Məhəmməd paşanı cəzalandırmaq məqsədilə İrəvan qoşunu Kəlbəli xanın başçılığı ilə Qars ərazisinə daxil olaraq onun bir hissəsini tutdu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.139.</ref> Qarslı Məhəmməd paşa kömək üçün rus generalı Knorinqə müraciət etdi. Knorinq Pəmbəkdəki rus qoşunlarının komandanına Qarsla olan sərhəd xəttinin lap yaxınlığında Qars paşasının qüvvələri ilə birləşməyi və xanlıqların birləşmiş qüvvələrinə zərbə endirməyi tapşırdı. 1802-ci ilin iyununda [[Rusiya İmperiyası|RusiyaRusiyan]]nının və Qars paşasının birləşmiş qüvvələri irəvanlı Məhəmməd xanla naxçıvanlı Kəlbəlı xanı məğlubiyyətə uğratdılar.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.186.</ref>

[[1802]]-ci il sentyabrın 12-də [[Georgiyevsk müqaviləsi (1802)|Georgiyevskidə bağlanan müqaviləyə]] əsasən [[Gürcüstan|Şərqi Gürcüstan]]ın ([[Kartli-Kaxeti çarlığı|Kartli-Kaxetiya]]) rəsmi surətdə Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında çar manifesti elan olundu.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.125.</ref> Manifestə görə [[Qafqaz]]dakı rus qoşunlarının baş komandanı və mülki hakim tərəfindən idarə olunan [[Tiflis quberniyası]] yaradıldı.<ref name="ReferenceC">Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.136.</ref> Azərbaycanın Kartli-Kaxetiya çarlığının vassal asıllığında olan Borçalı, Qazax, Şəmşəddil sultanlıqları ilə bərabər, Pəmbək və Şörəyel də Tiflis quberniyasının tərkibində qeyri-qanuni olaraq Rusiyanın tərkibinə daxil edildilər.<ref name="ReferenceC" />

İrəvan xanı Rusiyanın təcavüzkar siyasətinə qarşı daha qətiyyətlə çıxış edərək pəmbəkliləri işğalçılara boyun əyməməyə çağırdı və onlara təklif etdi ki, rus qoşunlarının işğal etdikləri əraziləri tərk edib İrəvana köçsünlər. İrəvan xanının müraciəti ilə 600 pəmbəkli öz kəndlərini tərk edərək İrəvana pənah gətirdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.193.</ref> Belə ki, bu zaman xüsusi olaraq İrəvandan Tiflisə gəlmiş [[Üçkilsə|Üçkilsə monastırı]]nın monastırının arxiyepiskopu Qriqori buradakı rus ordusunun komandanlığına, o cümlədən mənşəcə [[Ermənilər|erməni]] olan [[Mixail Lazaryev|İ.P.Lazaryev]]ə kəşfiyyat xarakterli məlumatlar verir və onları inandırmağa çalışırdı ki, İrəvan və Naxçıvan xanlarına inanmasınlar, çünki ''"...İrəvan xanı [[ruslar]]a yalnız zahirən meyil göstərir, daxilən onlara nifrət bəsləyir və ...İrəvan xanı naxçıvanlı Kəlbəli xana arxalanaraq Pəmbək mahalını Rusiyanın təbəəliyindən çıxarmaq istəyir"''. İ.P.Lazaryev Pəmbək mahalına yeni-yeni qoşun hissələri göndərdi və demək olar ki, bütün əhalini geri qaytardı. Bu hadisədən sonra Pəmbək bəylərinin bir hissəsi yenə də Rusiyaya tabe olmayıb İrəvana qaçdılar.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.193-194.</ref>

Kartli-Kaxetiya çarlığı Rusiyaya birləşdirildikdən sonra bölgəni narazılıqlar və həyəcanlar bürümüşdü. Bu qarışıqlığı yatırmaqda aciz qalan baş komandan [[Karl Knorrinq|K.F.KnorrinqiKnorrinqin]]n siyasəti çar [[I Aleksandr]]ın da narazılığına səbəb olmuşdu. Buna görə də, çarın fərmanına əsasən [[1802]]-ci il sentyabrın 8-də K.F.Knorrinqin yerinə [[Pavel Sisianov|P.D.Sisianov]] [[Qafqaz]]dakı rus qoşunlarının baş komandan təyin edildi.<ref>Ибрагимбейли Х. Россия и Азербайджан в первой трети XIX века (из военно-политической истории).s.60.</ref>

[[1801]]-ci ilin martında Üçmüədzin katolikosu Arqutinski öldü. Katolikos vəzifəsinin boş qalmasından istifadə edən arxiyepiskop David İrəvan hakiminə çoxlu hədiyyə verərək, onun köməyi ilə [[1801]]-ci il aprelin 28-də bu vəzifəyə seçildi. Onun namizədliyini dəstəkləyən Məhəmməd xan<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.130.</ref> hətta Davidin təhlükəsizliyi üçün Eyvaz Sultanın rəhbərliyi altında Üçmüədzində bir dəstə silahlı qüvvə də yerləşdirmişdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.144.</ref>

Məhəmməd xanın Pavel Sisianovun tələblərini yerinə yetirmməməsi tərəflər arasındakı ziddiyyətləri dərinləşdirdi. Beləliklə, 1804-cü ilin mayında rus qoşunları Sisianovun komandanlığı altında İrəvan xanlığının sərhədlərinə yaxınlaşdılar. Rus komandanlığının bu yürüşdə əsas məqsədi [[Qacarlar|Qacar qoşunlarıqoşunların]]nıı [[Cənubi Qafqaz]]a, o cümlədən də Azərbaycanın şimalına buraxmamaq, mühüm hərbi-strateji əhəmiyyətə malik olan İrəvan xanlığını ələ keçirmək idi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.135.</ref> Sisianov İrəvan yürüşünü uğurla başa çatdırmaq üçün mərkəzdən daha 4 alay və 100.000 rubl gümüş pul tələb etdi. Bu qüvvələrlə o, nəinki İrəvanı, hətta Naxçıvan və Şuşanı almağı, Kür-Araz boyu həyata keçiriləcək işğal planının bir hissəsini bu kampaniyada başa çatdıracağını vəd edirdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.198.</ref>

[[Şəkil:View_of_Erevan_in_1796View of Erevan in 1796.png|left|thumb|300x300px|İrəvan şəhərinin görünüşü. Rəssam Q. Serqeviç (1796)]]

Rusiyanın [[Cənubi Qafqaz]]da fəallaşmasına biganə qala bilməyən Qacarlar rus qoşunlarının həmin bölgəni tərk etmələrini tələb etdilər. Təbiidir ki, Rusiya İranın belə tələbinə əməl edə bilməzdi. Beləliklə, 1804-cü il iyun ayının 10-da Qacarlarla Rusiya arasındakı diplomatik münasibətlər pozuldu və birinci Rusiya – İran müharibəsi başlandı.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.137.</ref> [[Gümrü]]də möhkəmlənən rus qoşunları iyunun 15-də oradan Üçkilsəyə doğru hərəkət etdilər.<ref>Дубровин Н. Закавказье от 1803-18061803–1806 года. s.313-314.</ref> [[Üçkilsə rayonu|ÜçkilsəÜçkilsəni]]ni və [[Qəmərli rayonu|QəmərliQəmərlini]]ni böyük çətinliklə ələ keçirən rus qoşunları iyulun 2-də, sübh çağı İrəvan qalasını mühasirəyə aldılar. [[İrəvan qalası]] 7 min döyüşçü və 60 topla müdafiə edilirdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.200.</ref>

Həmin il sentyabrın 1-də Sisianov axırıncı dəfə [[Məhəmməd xan Ziyadoğlu-Qacar|Məhəmməd xanxandan]]dan İrəvan qalasını təhvil verməsini tələb etdi. Onun bu müraciətinə ertəsi gün Məhəmməd xan yenidən rədd cavabı verdi. Yalnız bundan sonra -– sentyabrın 3-də rus qoşunlarının geri çəkilməsi barədə əmr verildi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.203.</ref>

Rus qoşunu İrəvan xanlığını tərk etdikdən sonra Abbas Mirzə İrəvan qalasına gəldi. O, İrəvan qalasını ziyarət etdikdən sonra, Məhəmməd xanı və onun yaxın adamlarını düşərgə saldığı [[Söyüdlü (Şörəyel)|Söyüdlü kəndikəndin]]nəə, səhərisi günü təşkil ediləcək ziyafətə dəvət etdi. Məhəmməd xan bir qədər tərəddüd etdikdən sonra ziyafətdə iştirak etmək qərarına gəldi. Ziyafətdə iştirak edən şah onu yenidən İrəvana hakim təyin etdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.166.</ref>

== Hüseynqulu xan (1806-18281806–1828) ==

Əhməd xan vəfat etdikdən sonra şah hökuməti [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan]]ı ([[1806]]-[[1827]]1806–1827) İrəvana hakim təyin etdi. Yeni xan beynəlxalq vəziyyətin mürəkkəb olduğu bir vaxtda hakimiyyətə gəlmişdi. [[Qafqaz]]da [[Qacarlar|Qacar İran]]ı və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] dövlətləri ilə [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]] arasında müharibələr davam edirdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.175.</ref>

[[1807]]-[[1808]]-ci illərdə [[Cənubi Qafqaz]]ı güzəştə getmək istəməyən Qacarlar İranı Rusiyanın sülh təklifini qəbul etmədi. Rus qoşunları bundan bir bəhanə kimi istifadə edərək 1808-ci ildə İrəvan istiqamətində yenidən -– ikinci dəfə hücuma keçdilər.<ref name="ReferenceD">A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.205.</ref> 1808-ci il sentyabrın əvvəllərində [[İvan Qudoviç|Qudoviç]] [[Pəmbək (Göyçə)|PəmbəkPəmbəkd]]dənən çıxaraq altı minlik qoşun və 12 top ilə İrəvan istiqamətində hərəkət etdi. Bu yürüşdə rus qoşunlarının tərkibində 500 nəfərdən ibarət erməni süvariləri də iştirak edirdilər.<ref name="Fuad Əliyev">Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.154.</ref> Rus qoşunlarının gec-tez xanlığa yenidən yürüş edəcəyini hiss edən irəvanlı Hüseynqulu xan müəyyən müdafiə tədbirləri görə bilmişdi. O, İrəvanda hakimiyyətə gələn kimi, qalanın müdafiəsini gücləndirərək, [[Zəngi çayı]]ndan başlayan və qalanın ətrafını əhatə edən xəndəyi daha da dərinləşdirmiş və qala qarnizonunun tərkibini artırmışdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.178.</ref> Həmçinin 1807-ci ildə bağlanmış [[Fransa-İran müqaviləsi (1807)|Fransa – Qacar müqaviləsinə]] görə,<ref>[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Treaty_of_Finkenstein_1807.jpg '''Finkenşteyn müqaviləsi''' ''sənədin əsli'']</ref> Fransadan İrana general Qardanın başçılığı ilə bir dəstə mühəndis gətirilmişdi. İrəvanın strateji əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, onların bir hissəsi şahın xahişi ilə İrəvana aparıldılar və qalanın müdafiəsini möhkəmləndirməyə başladılar.<ref name="ReferenceD" /> Bunun şahidi olan qraf Qudoviç yazırdı:{{Sitat|İrəvan qalası Avropa hərbi qaydaları üzrə möhkəmləndirilib, onun iki divarı, xəndəyi və torpaqdan düzəldilmiş səddi vardı. Təpənin üstünə əvvəllər burada yerli hərbçilər tərəfindən tətbiq edilməyən karteçlə işləyən toplar qoyulmuşdu. İrəvanlılar fuqas bombalarından istifadə edirdilər ki, bu da fransız mühəndislərinin fəaliyyətinin bəhrəsidir.<ref>Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г.г.s.254.</ref>}}

Rus qoşunlarının hərəkəti İrəvanın yeni sərdarı Hüseynqulu xanı xeyli narahat etdi. O, təcili surətdə dəstələri ilə [[Abaran mahalı|Abarana]] gedib rus qoşunlarının qarşısını almağı qərara aldı. [[1808]]-ci il sentyabrın 26-da baş verən toqquşma zamanı İrəvan döyüşçüləri məğlub olub geri çəkildilər. Ertəsi günü şəxsən Qudoviçin başçılıq etdiyi rus qoşunlarının bir dəstəsi asanlıqla "Üç kilsə" monastırını işğal edərək, İrəvan yaxınlığındakı Qarabağ kəndində düşərgə salmağa müvəffəq oldu. Belə olduqda, sərdar Hüseynqulu xan qardaşı [[Həsən xan Qacar|Həsən xan]]ın komandanlığı altında qalada iki minlik qarnizon qoyaraq, özü beş min döyüşçü ilə qaladan çıxdı və Heydər çay sahilində düşərgə saldı.<ref name="Fuad Əliyev" /><ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.206.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.179.</ref>

[[Şəkil:Hasan_khan_Qajar_by_Azerbaijani_painterHasan khan Qajar by Azerbaijani painter.JPG|300px|thumb|left|[[Həsən xan Qacar]]ın [[Mirzə Qədim İrəvani]] tərəfindən çəkilmiş rəsmi]]

Hüseynqulu xanın məğlub olduqunu eşidən [[Fətəli şah Qacar|Fətəli şah]] Fərəculla xanın başçılığı ilə 5 min nəfərlik qoşunu irəvanlıların köməyinə göndərdi. Vəziyyət rus qoşunu üçün qorxulu xarakter aldı. Qraf Qudoviç bu təhlükənin qarşısını almaq üçün general [[mayor Portnyagin]]i əlavə qoşunla Xanı təqib edən Podlutskinin dəstəsinə köməyə göndərdi. Qoşuna ümumi rəhbərlik etməyi Portnyaginə tapşırıldı. Lakin rus qoşunu İrəvan hakimini açıq döyüşə cəlb edə bilmədi.<ref name="ReferenceE" />

Qudoviçin əmrinə uyğun olaraq İrəvan ərazisini ümumi mühasirəyə almaq üçün strateji cəhətdən əhəmiyyətli olan [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] ərazisinə hücum təşkil edildi.[[1808]]-ci ilin oktyabrın 28-də Naxçıvanda [[Qarababa (Şahbuz)|Qarababa]] (və yaxud Qaradibi) kəndində polkovniklər Lisaneviçin və Kotlyarevskinin komandanlığı altında olan rus qoşununun ön dəstəsi ilə [[Abbas Mirzə|Abbas mirzəmirzənin]]nin qoşunu arasında döyüş baş verdi. Bu döyüşdə [[Qacarlar|şah qoşunu]] məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildi. Noyabrın 1-də Naxçıvan hakiminin oğlu Şıxəli bəyin köməkliyi ilə rus qoşunu Naxçıvanı döyüşsüz işğal etdi.<ref name="Urfan Həsənov." />

Hücumun boşa çıxması rusları bərk ruhdan salmışdı və həmçinin ərzaq ehtiyatı da tükənmək üzrəydi. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Qudoviç İrəvandan geri çəkilməyə məcbur oldu. Noyabrın 30-da səhər tezdən rus qoşunu İrəvanın mühasirəsindən əl çəkərək geri qayıtdı. [[İvan Qudoviç|Qraf Qudoviç]] geri çəkilərkən general mayor Nebolsinə Naxçıvandan [[Gəncə xanlığı|GəncəGəncəy]]yəə geri çəkilməsi haqqında göstəriş verdi. Naxçıvanda möhkəmlənmiş rus qoşunu da dekabrın 1-də oranı tərk etdi.<ref>Потто В. Утверждение русского владычества на Кавказе.s.305.</ref>

Bunun ardınca şah hökuməti ilə danışıqlar aparmaq üçün [[Tehran]]a yola düşən baş komandan [[Aleksandr Tormasov|A.P.Tormosov]],[[1817]]-ci il iyulun 31-dən avqustun 3-ə qədər şahın qəbulunda oldu. Lakin tərəflər arasında bu məsələdə heç bir razılıq əldə olunmadı. [[1823]] və [[1825]]-ci illərdəki sərhəd xəttinin müəyyənləşdirilməsi üçün olan tədbirlər də heç bir nəticə vermədi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.200-202.</ref> Bundan əlavə, [[1826]]-cı ilin yazında iki piyada rus alayı Mirək kəndinə hücum edərək onu işğal etdi və burada hərbi istehkam xətti qurmağa başladı. Bu hadisə tərəflər arasında münasibətləri daha da gərginləşdirdi. Hər iki dövlət arasında mübahisəli torpaq məsələsini həll etmək üçün Rusiya Qacar sarayına knyaz [[Aleksandr Menşikov|MenşikovMenşikovun]]un başçılığı ilə xüsusi heyət göndərmişdi. Lakin Menşikovun missiyası da heç bir nəticə vermədi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.206-207.</ref>

Beləliklə, [[1826]]-cı il iyulun 19-da [[Rusiya-İran müharibəsi (1826-18281826–1828)|İkinci Rusiya -– Qacar müharibəsi]] başlandı.<ref name="ReferenceF" /> 1826-cı il iyulun 16-da sərdar [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan]]ın atlıları və Qacarlardan da bir dəstə əsgər İrəvan tərəfdən Rus qoşunlarına hücuma keçdilər. Hüseynqulu xanın başçılığı ilə 5 min nəfərlik İrəvan qoşunu Mirək kəndində yerləşən rus gözətçi məntəqəsinə hücum etdi. Qəfil hücum knyaz Sevarsamidzeni çıxılmaz vəziyyətə saldı. O, tabeliyində olan dəstə ilə [[Gümrü]]yə geri çəkilməyə məcbur qaldı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.209.</ref> Qardaşı [[Həsən xan Qacar|Həsən xanıxanın]]n qüvvələri isə [[Şörəyel mahalı|Şörəyel]]ə daxil oldular. Rusiya qoşunlarının işğal etdikləri Balıqçay, Sadağaçay, [[Qarakilsə (Abaran)|Qarakilsə]] və başqa keşikçi məntəqələri darmadağın edildi. Həsən xanın qoşunları Gümrü yolunu nəzarətə götürdülər. Beləliklə, qısa müddət ərzində [[Pəmbək (Göyçə)|Pəmbək]] və [[Şörəyel mahalı|Şörəyel]] Rusiya ordusundan təmizləndi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.220.</ref> Mirzə Adıgözəl bəy yazır: ''"Knyaz Səvirzə Mirzə (Seversamidze) Pəmbək və Şörəyeldən çıxdıqdan sonra Hüseyn xan və Həsən xan İrəvan tərəfindən gəlib Rusiya hökumətinə aid dam-daşı yıxıb od vurdular".''<ref>Qarabağnamələr, I kitab.s.81-82</ref>

[[Şəkil:Взятие_штурмом_крепости_ЭриваньВзятие штурмом крепости Эривань.jpg|left|thumb|300x300px|[[İrəvan qalası]]nın alınması. Rəssam K. Beqqrov (1827)]]

Lakin Hüseynqulu xan bu qələbəni axıra çatdıra bilmədi. Belə ki, İrəvan hakimi [[Göyçə mahalı|Göyçə]] ətrafında dayanaraq, Abbas Mirzəni gözləməyə başladı. Şahzadə [[Gəncə xanlığı|GəncəGəncəni]]ni geri alacağı təqdirdə Hüseynqulu xan qoşunu onunla birləşərək, [[Tbilisi|Tiflis]]ə yürüş etməli idi. Göyçə ətrafında şah qoşununu gözləmək xanın ciddi bir səhvi idi. Digər tərəfdən, rus gözətçi məntəqələrini mühasirəyə alan ayrı-ayrı İrəvan qoşunu arasında əlaqə yox idi. Bundan istifadə edən rus dəstələri ciddi itkilərə baxmayaraq birləşə bildilər.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.211.</ref>

Müharibənin ilk günlərində Qacar ordusu [[Şimali Azərbaycan]]ın içərilərinə, hətta [[Şəmkir]]ə qədər gəlib çıxsa da rus döyüşçülərinin güclü təzyiqi altında tezliklə geri çəkilməyə məcbur oldu. [[1827]]-ci ilin əvvəli üçün, demək olar ki, [[Azərbaycan xanlıqları|Şimali Azərbaycanın bütün əyalətləriəyalətlərind]]ndəə rus ordusu üstünlüyü ələ aldı.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.161.</ref>

1827-ci ilin aprelin əvvəllərində [[İvan Paskeviç|PaskeviçPaskeviçin]]in əmri ilə rus qoşunlarının ön dəstəsi general-adyutant K.X.Benkendorfun komandanlığı altında erməni arxiyepiskopu Nersesin müşayiəti ilə Borçalıdan İrəvana doğru hərəkət etdi. Beləliklə, rus qoşunları İrəvan xanlığına növbəti genişmiqyaslı yürüşə başladılar.<ref name="ReferenceG">Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.217.</ref> Aprelin 13-də heç bir müqavimətə rast gəlməyən rus qoşunu [[Üçkilsə rayonu|Üçmüəzzin kilsəsikilsəsin]]nəə gəlib çatdı. Lakin əvvəlki yürüşlərdə olduğu kimi yenə də rus qoşununda ərzaq çatışmazlığı başladı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.222-223.</ref>

K.X.Benkendorf 1827-ci il aprelin 16-da səhər 5 alay və 4 topla [[Sərdarabad qalası]]na doğru hərəkət etdi. Sərdarabad qalasından 10 verst aralı Həsən xan 1000 nəfərlik süvari dəstəsi ilə rusların ön dəstəsinə hücum etdi. Döyüş nəticəsində xanın dəstəsi məğlub olaraq qalaya doğru geri cəkildi. Bu döyüşdə irəvanlılardan 100 nəfər ölən və yaralanan olmuş, İsmayıl xan və Hüseyn ağanın qardaşı oğlu [[ruslar]]a əsir düşmüşdü.<ref name="ReferenceG" /> Həsən xanın dəstəsini məğlub etsə də qala mühasirəsi zamanı ciddi müqavimətə rast gələn rus ordusu geri çəkildi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.224.</ref>

[[Şəkil:Capture_of_Erivan_Fortress_by_RussiaCapture of Erivan Fortress by Russia,_1827_ 1827 (by_Franz_Roubaudby Franz Roubaud).jpg|right|thumb|300x300px|[[İrəvan qalası]]nın [[Çar Rusiyası]] tərəfindən işğal edilməsi (rəssam Frans Alekseyeviç Rubo)]]

İrəvan xanının köməyinə tələsən [[Abbas Mirzə|Abbas Mirzə]] Qacar]] öz qüvvələrini cəmləşdirib avqustun 17-də [[Uşağa döyüşü|Uşağa vuruşmasıvuruşmasında]]nda rus qoşunlarına ağır zərbə endirdi. [[Qacarlar|Qacar qorçuqorçular]]larıı [[Rusiya İmperiyası|rus soldatlarısoldatların]]nıı qəfil yaxaladılar, səhər saat 7-dən gündüz saat 4-dək davam edən qanlı döyüş Üçkilsənin 2 verstliyində başa çatdı. Döyüşdən qaçan Krasovski Üçkilsə monastırına sığındı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.234-235.</ref> Bu hadisədən xəbər tutan Paskeviç, öz qüvvələrinin bir hissəsini Krasovskiyə köməyə göndərdi.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.162.</ref>

Paskeviç Qarababada knyaz [[Georgi Eristov|EristovEristovun]]un başçılığı ilə bir dəstə qoyaraq, 1827-ci il avqustun 20-də İrəvana doğru hərəkət etdi. Abbas Mirzə Qacar isə Sərdarabaddan 15 verst aralıda yerləşən [[Qaraqala (Sərdarabad)|Qaraqala qalasıqalasına]]na, sonra isə [[Maku]]ya çəkildi. O geri çəkildikdən arxası ilə Hüseynqulu xan da qalanı qardaşına tapşıraraq ailəsi ilə bir yerdə Makuya çəkildi. Rus qoşununun əsas qüvvələri sentyabrın 5-də Üçmüəzzinə gəlib çatdılar.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.237,241.</ref><ref>Щербатов. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич, его жизнъ и деятелъность.s.309.</ref>

[[1827]]-ci il avqustun 29-da Üçkilsədə toplaşan rus qoşunları bu dəfə Sərdarabad qalasını hədəf seçdilər. General Paskeviçin qalada çoxlu ərzaq ehtiyatının olması haqda məlumatı vardı və rus qoşunlarının gələcək yürüşünü təmin etmək üçün bu qalanın alınması zəruri idi. Sentyabrın 11-də general Paskeviç birləşmiş qüvvələrlə Sərdarabada doğru yürüşə başladı və səhəri gün qalaya yaxınlaşdı.<ref name="ReferenceH">A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.230.</ref>

Sentyabrın 23-də Paskeviçin hərbi qüvvələri [[İrəvan qalası]]nın 2 verstliyində<ref group="q">Verst– uzunluq ölçüsü, 1, 06 km-əbərabərdir.</ref> düşərgə saldılar. 1827-ci il sentyabrın 24-də İrəvanın rus qoşunları tərəfindən növbəti mühasirəsinə başlandı. Paskeviç həmin gün [[Muğanlı (Qəmərli)|MuğanlıtəpəMuğanlıtəpəd]]dənən sağa doğru batareyalar<ref group="q">Bölük artilleriya qüvvələrində Batareya, sərhəd qüvvələrində Zastava, hava qüvvələrində Eskadrilya, dəniz qüvvələrində isə Eskadron adlanır.</ref> qurdu və bütün gecəni qalanın içərisini top atəşinə tutdu.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.166.</ref> Şəhəri ara vermədən 2 [[Batareya (silah)|batareya]] 3 gün artilleriya atəşinə tutdu. Ağır topların atəşinə davam gətirməyən qala bürcləri dağıldı. Qala müdafiəçilərini sudan məhrum etmək məqsədilə [[İvan Paskeviç|PaskeviçPaskeviçin]]in əmrilə qala divarlarının dibindəki kəhrizlər daşla dolduruldu. Eyni zamanda Paskeviç Həsən xandan qalanın təslim olunmasını tələb etdi. Lakin bu müraciətə məhəl qoymayan Həsən xan Qacar əksinə, bürcləri təmir etdirərək yeni döyüşə hazırlaşdı. Qala qarnizonu rus qoşunlarını güclü atəşə tutdu. Lakin rusların mühasirə korpusu topları şəhərə yaxınlaşdıra bildi. Növbəti təslim cavabına müsbət cavab almayan Paskeviçin əmrilə İrəvan qalasına 40 topdan 1000-dən artıq mərmi yağdırıldı. Şəhər od-alov içində yanmağa başladı.<ref name="ReferenceH" /><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.242-243.</ref>

İrəvan işğal olunduqdan sonra [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan]] Makudan Qacar şah sarayına getdi. [[1828]]-ci ildə Qacar hökuməti Hüseynqulu xanı [[Xorasan]]a göndərərək oraya hakim təyin etdi. Xorasanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışları yatıran Hüseynqulu xan, orada asayişi təmin edə bildi. [[1831]]-ci ildə vəfat etdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.256.</ref>

İrəvanın da işğalından sonra Çar qoşunları hücuma keçərək [[Cənubi Azərbaycan]] ərazisinə daxil oldular. Rus qoşununun irəliləməsi və həmçinin müqavimət üçün heçbir qüvvə olmaması [[Qacarlar|Qacar hökümətihökümətini]]ni sülh bağlamağa məcbur etdi. Beləliklə, 1828-ci il fevralın 10-da [[Təbriz şəhəri]]nin yaxınlığındakı Türkmançay adlanan yerdə [[Türkmənçay müqaviləsi|İranla Rusiya arasında sülh müqaviləsi]] imzalandı. Müqavilənin başqa şərtləri ilə yanaşı, İrəvan və [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] xanlıqları da bütünlükdə [[Rusiya İmperiyası|Rusiya imperiyasıimperiyasın]]nının tərkibinə daxil edildilər.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.167.</ref><ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”.s.119.</ref> Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra əsirlərin dəyişdirilməsi nəticəsində Həsən xan da azad edilərək Qacar hökumətinə təhvil verildi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.246.</ref>

Ali hakimiyyət [[xan]]a, yaxud sərdara məxsus idi. Hakimiyyət irsi idi və atadan-oğula və s. keçirdi. Bütün qanunvericilik, icra hakimiyyəti və məhkəmə sistemi bilavasitə xanın əlində cəmləşmişdi, daxili və xarici məsələləri ilə bağlı bütün işlər onun razılığı əsasında həyata keçirilirdi.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.450.</ref>.

Xan sarayında vəzirdən başqa sərkarəli- maliyyə işlərinə baxan, [[Eşikağasıbaşı|eşikağası]] -– xanın şəxsi təsərrüfatını idarə edən, [[Xəzinədar|sandıq ağası]] -– xəzinədar, anbarağası -– anbarlara nəzarət edən, qalabəyi -qalanın müdafiəsinə cavabdeh olan, naib -– təsərrüfat və inzibati məsələlərlə məşğul olan, mirbölük -– mahalları idarə edən, [[kəndxuda]] -– kəndləri idarə edən kimi böyük və digər kiçik vəzifələr var idi. Hərbi işə xanın özü rəhbərlik edirdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.270-276.</ref>

İrəvan bölgəsi də inzibati-ərazi quruluşu baxımından bir-birindən təbii sərhədlər olan çaylar və arxlarla ayrılan mahallara [[mahal]]lar isə [[kənd]]lərə bölünmüşdü. Bu inzibati-ərazi quruluşu [[Səfəvilər]]dən miras qalmış, [[İrəvan qalasının işğalı|Rusiya işğalıişğalına]]na qədər və bundan da bir qədər sonrayadək davam etmişdi. İrəvan bölgəsi siyasi vəziyyətdən asılı olaraq ərazi dəyişikliyinə uğrasa da, mahalların adları, adətən, dəyişilməz qalmışdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.298.</ref>

# [[Qırxbulaq mahalı]];

# [[Şərur mahalı]];

# [[Zəngibasar mahalı]];

# [[Sürməli mahalı]];

# [[Gərnibasar mahalı]];

# [[Vedibasar mahalı]];

# [[Səədli mahalı]];

# [[Talin mahalı]];

# [[Seyidli-Ağsaxlı|Seyidli–Ağsaqqallı]];

# [[Abaran mahalı]];

İrəvan hakimlərinin qoşunu şəxsi qvardiyadan, nizami qoşun hesab olunan sərbazlardan, [[Maaflar|maafmaaflar]]lardandan, elbəyilər və [[bəy]]lərin dəstələrindən ibarət idi. Hakimlərin şəxsi qvardiyasını nökərlər təşkil edirdilər. Onlar ən mükəmməl dəstə və xanın şəxsi mühafizəçiləri idilər. Bu dəstəyə tüfəngçilər deyilirdi. Onların başçısı tüfəngçi ağası adlanırdı. Nökərlər hər cür vergi və mükəlləfiyyətdən azad idilər, onların məvacibi, hərbi sursatı xan divanxanası tərəfindən ödənilirdi və nökərlər yaxşı qulluğa görə tez-tez hədiyyələrlə mükafatlandırılırdılar.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.285.</ref>

Kameral öz siyahıyaalmada ikisi qalada, altısı isə şəhərdə olmaqla 8 böyük məscid qeydə almışdı. Məscidlərin içində möhtəmşəmliyinə görə [[1764]]-cü ildə Hüseynəli xanın tikdirdiyi "[[Göy məscid (İrəvan)|Göy məscid]]" məşhur idi. Məscidin günbəzi göy rəng ilə bəzəndiyi üçün belə adlanırdı. Şəhərin qərb hissəsində yerləşən məscid, [[Şah Abbas məscidi (Gəncə)|Gəncədəki Şah Abbas məscidi]] üslübunda tikilmişdi.<ref>Обозрение российских владений за Кавказом в стати-ческом, этнографическом, топографическом, финансовом отноше-нияхs.s.7.</ref> [[1828]]-ci il işğalından sonra İrəvanda [[Zalhan məscidi|Zalıxan məscidi]], [[Novruzəli bəy məscidi]], [[Sərtib xan məscidi]], [[Göy məscid (İrəvan)|Hüseynəli xan məscidi]], [[Hacı İmamverdi məscidi]], [[Hacı Cəfər bəy məscidi|Hacı Cəfər bəy məscidləri]] salamat qalmışdılar.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.468</ref>

[[Şəkil:Grigory_GagarinGrigory Gagarin._Armenie Armenie._Djighit_a_Sardar Djighit a Sardar-Abbat._ (Kurdes,_tatars tatars).jpg|left|thumb|250x250px|[[Sərdarabad qalası]]. Rəssam [[Qriqori Qaqarin|Q. Qaqarin]] (1847)]]

[[İrəvan qalası]] [[1583]]-cü ildə [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi|Çuxursəəd vilayətivilayətinin]]nin müvəqqəti olaraq [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]] tərkibində olduğu zaman Fərhad Paşa tərəfindən [[Zəngi çayı]]nın sahilində inşa etdirilmişdir.<ref>Joseph L. Wieczynski -– The Modern encyclopedia of Russian and Soviet history, Том 10, Academic International Press, 1994, Стр. 218</ref> Eni 790 &nbsp;m, uzunluğu 850 &nbsp;m olan İrəvan qalasının divarları daşdan və çiy kərpicdən ikiqat, yaxud üçqat divara malik olmuşdu. Bürclərinin sayı 17-yə çatan daxili divar daha enli və hündür idi. Bir qədər alçaq və ensiz olan bayır divar isə birincidən 15-20 sajen aralıda, ona paralel tikilmişdi. Bu divarda 60-a qədər top . Qalanın cənub, şimal, şərq hissələri dərin və enli xəndəklə əhatə olunmuşdu. Ümumiyyətlə, [[İrəvan qalası]]nın 50-dən çox bürcü, 3 möhkəm dəmir darvazası vardı. Qarnizonunun sayı müxtəlif dövrlərdə 2-5 min, müharibələr dövründə isə 7 min nəfərə çatmışdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.436.</ref>

[[Sərdarabad qalası|Sərdərabad qalası]] İrəvanın 2-ci böyük qalası idi. Hüseynqulu xanın əmri ilə əsası [[1810]]-cu ildə qoyulmuş, [[1815]]-ci ildə isə onun tikilməsi başa çatdırılmışdı.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи. s.255.</ref> Sərdərabad qalası [[Araz çayı|Araz]]ın sol sahilində, dördbucaqlı formada düzən yerdə salınmışdı. Dairəsi 4 verst, üç tərəfdə qülləsi olan, çiy kərpicdən tikilmiş bu qala ikiqat divarla əhatə olunmuşdu. Qüllələrdən 6-ı çöl, 4-ü isə iç divarda yerləşirdi. Qalanın cənub tərəfi birqat divara malik idi. Sərdərabad qalasının ətrafı xəndəklə əhatə olunmuşdu.<ref>Обозрение российских владений за Кавказом в стати- ческом, этнографическом, топографическом, финансовом отноше-ниях, ч.IV.s.292.</ref> Qalada xan sarayı və 700 ev vardı. Burada 22 top və 3 min nəfərlik qarnizon saxlanılırdı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.437.</ref>

[[Şəkil:05_Chardin_Yerevan167205 Chardin Yerevan1672.gif|right|thumb|250px|[[İrəvan qalası]]nın [[1672]]-ci ildə Jan Şarden tərəfindən çəkilmiş panoram görünüşü]]

[[İrəvan]]da memarlıq baxımından diqqəti cəlb edən tikililərdən bir qrupu isə [[Karvansara|karvansakarvansara]]ralarlar idi. Karvansaralar demək olar ki, eyni qaydada tikilirdi. Şəhərdə onları iki mərtəbəli tikirdilər. Uzunluğu 8 futdan<ref group="q">1 fut-30, 479 sm-ə bərabərdir.</ref> böyük olmayan, bina boyu eninə cərgə ilə düzülən otaqlardan ibarət olan karvansaraların hündürlüyü 20 futa bərabər idi. Otaqlar pəncərəsiz idi. Gün işığı yalnız qapıdan düşürdü. Hər bir otağın qarşısında binanın ön tərəfinə açılan, günbəzşəkilli örtüklə bəzədilmiş, eni 8 və içərisi 4-5 fut olan kiçik dəhliz vardı. Bu otaqlardan əlavə, hər iki otaqdan bir eyni hündürlükdə dəhliz uzanırdı. Otaqların arxasında dəhliz formasında tikilmiş, bütün binanı əhatə edən tövlə yerləşirdi. Yuxarıda hər iki tərəfdə divara geydirilmiş, tövlələrə bitişik, geniş eyvan vardı.Həyətin ortasında içməli su ilə təmin edən, diametri 20-30, hündürlüyü 6-8 fut olan olan altı künclü hovuz yerləşirdi. Karvansaranın damı yastı idi. Buraya giriş dəhlizdən idi. Dəhlizin hər iki tərəfində adi yeməklər satan dükanlar yerləşirdi. Bu dükanlar böyük taxta qapılarla bağlanırdı.<ref name="Qarayev." /> [[İrəvan qalasının işğalı|Rus işğalıişğalından]]ndan sonra İrəvanda 8 karvansara qeydə alınmışdı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.92.</ref>

İrəvan şəhərində mövcud olmuş hamamlar bunlar idi<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.866-867.</ref>:

# Zalıxan hamamı;

# Mehdi bəy hamamı;

# Hağı Əli hamamı;

# Qafar və yaxud Hacı Fətəli hamamı;

# Kərim bəy hamamı;

=== Elm, təhsil və ədəbiyyat ===

Şairlər şeirlərin də məhəbbət mövzusu ilə bərabər dövrdən, zəmanədən şikayəti özündə əks etdirən ictimai, siyasi mövzulara da toxunurdular. İrəvan bölgəsi şairlərindən şair Məmmədsoyu (1800-18841800–1884), [[Şair Alməmməd|Alməmmədi]] (1800-18681800–1868), Aydını (1825-19151825–1915) göstərmək olar. Bu şairlər öz şeirlərini xalqın başa düşəcəyi dil ilə yazmışlar.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.426.</ref>

İrəvanda aşıq məktəbləri xüsusi rola malik idilər. [[Göyçə mahalı|Göyçə]] aşıq məktəbinin tanınmış aşıqları Aşıq Allahverdini, onun şagirdi olmuş ustad [[Aşıq Alı]]nı (1800-19111800–1911), onun şagirdi olmuş [[Aşıq Ələsgər|ustad Aşıq ƏləsgərƏləsgəri]]i, Aşıq Məhərrəmi, Aşıq Əzizi və [[Aşıq Musa]]nı qeyd etmək olar. [[Gümrü]] aşıq məktəbinin ustad aşıqlarına isə Aşıq Tüccarı, Aşıq Beymurazı və Şirəkli Həsəni göstərmək olar. İrəvan aşıq məktəbinin görkəmli simalarından [[Basarkeçər rayonu|BasarkeçərBasarkeçərli]]li Aşıq Musanıda qeyd etmək olar.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.132.</ref>

İrəvanda təsviri sənət özünü qəbir daşlarının üzərindəki fiqurlar və müxtəlif yazılarla göstərir. Qəbir üstündə düz vəziyyətdə qoyulmuş bu daşlara mərhumun anadan olmasını və ölməsini bildirən yazılar, müxtəlif fiqur və naxışlar qeyd edilirdi. [[İvan Şopen]] XIX yüzilliyin 30-cu illərin əvvəllərində [[Göyçə mahalı|GöyçəGöyçəd]]dəə [[Azərbaycan türkləri]]nə məxsus qəbirstanlıqda müxtəlif təsvirlərlə işarələnmiş qəbirlər gördüyünü qeyd edir. Onun yazdığına görə, qəbir daşındakı at, qılınc, silah hərbiçiyə, qaban, maral, vəşhi keçi ovçuluğa, qoyun, keçi çobanlığa işarə idi.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.718.</ref>

İrəvan rəssamlıq sənətinin ən görkəmli nümayəndəsi [[Mirzə Qədim İrəvani]]dir. M.Q.İrəvaninin yaratdığı rəsmlərin bir hissəsini İrəvan sərdar sarayı üçün çəkdiyi rəsmlər təşkil edir. O, XIX yüzilliyin 50-ci illərində [[Sərdar sarayı]]ndakı süjetli kompazisiyaları bərpa etmiş, sarayın Güzgülü zalında bir sıra portretləri – "Fətəli şah", "Abbas Mirzə", "Hüseynqulu xan", "Sərkərdə" və s. çəkmişdir. Onun 100-dən çox rəsm əsəri olmuşdur. Bunlardan 25-i hazırda [[Bakı]]da İncəsənət Muzeyində, [[Tbilisi|TbilisTbilisd]]dəə və [[Sankt-Peterburq|Sankt-ReterburqReterburqda]]da saxlanılır.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.126.</ref>

İrəvan xanlığından məhsullar içərisində [[buğda]] və [[arpa]] istehsalı əsas yer tuturdu. İrəvan ətrafındakı bölgələr, [[Qırxbulaq mahalı|Qırxbulaq]], [[Sərdarabad mahalı|Sərdarabad]], [[Şörəyel mahalı|Şörəyel]], [[Pəmbək mahalı|PəmbəkPəmbəkd]]dəə taxıl istehsalı əsas yer tuturdu. Əkinlər əsasən yazlıq və payızlıq olurdu.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.739.</ref> [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan Qacar]]ın dövründə İrəvan xanlığında hər il 34.185 [[xalvar]]<ref group="q">[[Fars dili|Fars sözü]] olub, iki – "xar" (eşşək), və "bar" (yük) sözlərindən əmələ gəlmişdi. Xalvar həm iri çəki vahidi, həm dəsahəölçüsü idi. 1 xalvar 100 batmana bərabər idi. Təbriz batmanıilə1 xalvar 300 kq, İrəvan batmanıiləisə450 kq-a bərabər idi. Sahəvahidi kimi 1 xalvar 1, 5 desyatinəbərabərdir.</ref> buğda, 11.500 xalvar arpa istehsal olunurdu. [[Zəngibasar mahalı|Zəngibasar]] və [[Şərur-Dərələyəz qəzası|Şərur]] mahalları çəltik istehsalına görə xüsusilə fərqlənirdilər. Hər il 18.400 xalvar çəltik istehsal olunurdu.<ref name="Обозрение российских владений за Кавказом в стати-ческом">Обозрение российских владений за Кавказом в стати-ческом, этнографическом, топографическом, финансовом отноше-ниях.c.IV.s.280.</ref>

Toxuculuqla bağlı olan sənət sahələrdən biri də boyaqçılıq idi. Toxucu məmulatı üçün lazım olan iplərin, [[pambıq]] və yun parçaların rənglənməsində bu sahənin mühüm əhəmiyyəti vardı. Boyaqçılıqda [[Koşenil yastıcası|qırmız böcəyiböcəyind]]ndənən alınan qırmızı rəngdən və müxtəlif boyaq bitkilərindən əldə edilən təbii rənglərdən istifadə olunurdu.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.374.</ref>

İrəvan xanlığında gön-dəri məmulatı emal edilirdi. Bu mənada təkcə yerli gön-dəri deyil, [[Yeni Bəyazid qəzası|Bayazid]] və [[Maku xanlığı|MakuMakudan]]dan gətirilən xammaldan da istifadə edilirdi. Gön-dəri məmulatları istehsalı süvari ordunun tələblərini də ödəyirdi. Bundan əlavə, İrəvan xanlığında şüşə istehsalı, sabunbişirmə, yağçəkmə və s. sənətkarlıq sahələri var idi.<ref>Еlmi redaktor: Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.65.</ref>

İrəvan şəhəri yaxınlığında yerləşən Qoğb duz mədənindən çıxarılmış duz [[Gürcüstan]]a, [[İmereti]]yaya, [[Axaltsixe|AxalsıxAxalsıxa]]a və digər ərazilərə ixrac edilirdi. Duza tələbat çox olduğundan Qoğb dağının ətəyində iki mədən fəaliyyət göstərirdi. [[Ruslar|Rus]] mənbələrinə görə [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan]]ın dövründə duz istehsalından ildə 14 min gümüş rubl dəyərində gəlir əldə edilirdi.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.827-828</ref>

İrəvandan müxtəlif karvan yolları keçirdi. Bunlardan birincisi [[Hindistan]], [[Mərkəzi Asiya]] və [[İran]]ı [[Təbriz]] və [[Naxçıvan]] vasitəsilə İrəvan xanlığına bağlayan karvan yolu idi. Bu karvan yolu "Ərzurum yolu" və ya "Bəzirgan yolu" adlanırdı. İrəvandan [[Ərzurum]]a gedən digər karvan yolu Abaran və [[Alagöz dağı|Alagöz]] dağının şimal ətəyindən keçib [[Qars]]a, oradan da [[Həsənqala]]ya yetişir və burada ana xəttə qovuşurdu. İrəvandan [[Tbilisi|Tiflis]]ə gedən karvan yolu [[Üçkilsə]], [[Sərdarabad mahalı|Sərdarabad]], [[Hamamlı (Başkeçid)|Hamamlı]], [[Cəlaloğlu]] və [[Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti|ŞulaverŞulaverd]]dənən keçirdi. Həmin yolun uzunluğu təxminən [[İrəvan]] – [[Ağstafa]] yoluna bərabər idi. İrəvan bu yol vasitəsilə [[Gəncə]] ilə əlaqə saxlayır, həm də [[Şamaxı]]da [[Azərbaycan]]dan [[Rusiya İmperiyası|RusiyaRusiyaya]]ya gedən baş ticarət yoluna bağlanırdı. Karvan yolları üzərində gömrük məntəqələri və rəhdarxanalar həddən artıq çox idi. Təkcə Əyilislidən Kağızmana gedən ticarət yolu üzərində altı gömrük məntəqəsi ''"vəradarxana"'' vardı.<ref name="Yaqub Mahmudov.">Еlmi redaktor: Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.66.</ref>

İrəvanın əsas ticərət yolları bunlardır: 1. Gümrü – Məsdərə - Sərdarabad – Üçkilsə - İrəvan -– [[Naxçıvan]] -– [[Ordubad]]; 2. Sərdarabad – [[Cəfərabad (Sərdarabad)|Cəfərağa]] -– [[Yeni Bəyazid qəzası|Bayazid paşalığı]]; 3. Sərdarabad -– Goğb -– [[Araz çayı|Arazsahili]] ilə Kağızman -– [[Ərzurum]]; 4. İrəvan – [[Qarabağ xanlığı]]nın sərhədinə qədər. 5.İrəvan -– Üçkilsə - Qars. Bu yol [[Qızılkilsə (Başkeçid)|Qızılkilsə]] və [[Qoşavəng]] kəndlərindən keçirdi. Xanlıqda başlıca ticarət mərkəzi İrəvan şəhəri idi. Xarici ölkələrdən gətirirən ticarət malları əsasən şəhərin anbarlarında toplanırdı.<ref name="Yaqub Mahmudov." />

*'''Xass''' — Bu torpaqlar [[İrəvan xanlarının siyahısı|İrəvan hökmdarlarıhökmdarların]]nının və onların ailə üzvlərinin şəxsi mülkiyyəti hesab olunurdu. İrəvan hökmdarları ən böyük torpaq sahibləri idilər.

[[1441]]-ci ildə [[Qaraqoyunlular|Qaraqoyunlu]] hökmdarı [[Cahan şah|Cahanşah]]ın dövründə erməni katolikosluğunun [[Kilikiya]]dan [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi|ÇuxursəədÇuxursəədin]]in Vağarşabad kəndindəki [[Üçkilsə|Üçkilsə monastırı]]na monastırına köçürülməsindən sonra müxtəlif yerlərdən axışıb gələn azsaylı [[ermənilər]] xanlığın ərazisində tədricən məskunlaşmışdılar. Tez-tez müharibələrdə iştirak edən Qaraqoyunlu, [[Ağqoyunlular|Ağqoyunlu]] və [[Səfəvilər|Səfəvi]] hökmdarları [[İran]]dakı və [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi AnadoluAnadolunun]]nun cənub hissəsindəki xristian əhalinin üzərində hakimiyyəti daha da möhkəmləndirmək və onların üsyan təhlükəsinin belə olmaması üçün Üçkilsə katolikoslarını himayə edirdilər.<ref>Еlmi redaktor: Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.40</ref>

17-ci əsr fransız səyyahı [[Jan Şarden|ŞardenŞardenin]]in məlumatına görə ''"....İrəvan qalası təxminən səkkiz yüz evdən ibarətdir. Ora­&shy;da ancaq təmizqanlı [[qızılbaşlar]] yaşayırlar"''.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı.s.45.</ref> "Qədim İrəvan" kitabında İrəvan əhalisindən bəhs edən Yervand Şahəziz [[1673]]-cü ildə İrəvanda olan fransız səyyahı Şardenin [[İrəvan qalası]]nda yaşayan əhali haqda məlumatına toxunuraq yazır: ''"ermənilərin İrəvanda şəhərində yalnız dükanları var idi...'' <ref>Յերվանդ Շահազիզ: Հին Յերեվանը: Յերեվան, 1931: s.34.</ref> 18-ci əsrin əvvəlində İrəvana gəlmiş missioner Monye yazır: ''"Evlərdən daha çox bağçalar və üzüm bağlarına qərq olmuş şəhər ikiqat qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Əhalinin ¼-i ermənilərdir".''<ref>Mamye-Clairac. Historie de Perse, depuis le commencement de ce Sincle. Paris, t. II, MDCCL (1750).s.154</ref>

[[İvan Paskeviç|Paskeviç]] İrəvan xanlığında əhalinin milli tərkibi haqda verdiyi məlumatda burada 10 min azərbaycanlı, 3 min erməni ailəsinin yaşadığını qeyd etmişdir. [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-dan olan professor Castin Makkarti [[İrəvan qalasının işğalı|Rusiya işğalıişğalına]]na -– [[1828]]-ci ilə qədər İrəvan xanlığı əhalisinin 80 faizinin [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkü]] olduğunu göstərir.<ref name="Fəridə Əliyeva">{{cite web|url=http://www.anl.az/down/meqale/azerbaycan/azerbaycan_mart2009/72629.htm |title=anl.az |author=Fəridə Əliyeva |date=18 mart,2009. |work=İrəvan xanlığı|pages = |accessdate= |language=az}}</ref>

Beləliklə, [[1829]]-[[1832]]-ci illərdə həyata keçirilmiş kameral siyahıyaalınmanın təhlilindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, [[Rusiya-İran müharibəsi (1826-18281826–1828)|Rusiya-Qacar müharibələrimüharibələrind]]ndənən əvvəl İrəvan xanlığının əhalisi 134.646 nəfərdən ibarət olmuşdu. Bunlardan 99.609 nəfəri Azərbaycan türkü, 19.878 nəfəri erməni, 14.902 nəfəri kürd, 257 nəfəri qaraçı idi.<ref name="Elçin Teymur oğlu Qarayev" />

Ümumilikdə isə 1828-1830-cu illərdə Azərbaycan ərazilərinə [[Türkmənçay müqaviləsi]]nə (1828) əsasən 40.000 İran ermənisi, [[Ədirnə müqaviləsi (1829)|Ədirnə sülh müqaviləsimüqaviləsin]]nəə (1829) əsasən isə 84.000 Türkiyə erməniləri köçürülmüş və onların da böyük hissəsi [[Yelizavetpol quberniyası|Yelizavetpol]] və [[İrəvan]] quberniyalarının ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirilmişdir. Məhz bu dövrdən başlayaraq [[Qərbi Azərbaycan|Azərbaycanın qərb torpaqlarıtorpaqlarında]]nda ermənilərin yerləşdirilməsi yaxın gələcəkdə yerli Azərbaycan türklərinə əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlardan, soyqırımı və deportasiyadan xəbər verirdi.<ref>Yusif Qazıyev. "Erməni məsələsi" (Yalanlar və gerçəklər).Qafqaz Universiteti Qafqaz Araşdırmaları İnstitutu Nəşriyyatı № :10 .s.9.</ref>

<references group=q />

*[[Yusif Qazıyev]]. ''"Erməni məsələsi" (yalanlar və gerçəklər)".''[[Qafqaz Universiteti|Qafqaz Universiteti]] Qafqaz Araşdırmaları İnstitutu Nəşriyyatı]] № :10 .

*[[Fuad Əliyev (tarixçi)|Fuad Əliyev]], [[Mirabdulla Əliyev]]. ''"Naxçıvan xanlığı (1747-18281747–1828)".'' Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1996, 108 səh.

*Богданова Н.Г. ''"Аграрные отношения в. Азербайджане в 1870-19131870–1913 гг".'' "Исторические записки", [[1941]], т.12.

*Дубровин Н. ''"Закавказье от 1803-18061803–1806 года".'' [[Sankt-Peterburq|СПб]], [[1866]], 542 с.

* [http://www.azadliq.info/component/content/article/357-kiv/8786-tariximizin-qanla-yazlm-shifsi-irvan-xanl.html Tariximizin qanla yazılmış səhifəsi -– Irəvan xanlığı]