Şəhristani: Redaktələr arasındakı fərq

{{şəxs-qaralama}}

 

 

Şəhristani elmlə məşğul olmağa ilk dəfə atası vasitəsilə Qurani-Kərimi öyrənməklə başladı. Daha sonra Ərəb dili və ədəbiyyatı, riyaziyyat və məntiq fənləri üzrə müxtəlif müəllimlərdən dərs aldı. Bundan sonra təhsilini davam etdirmək üçün Xarəzm şəhərinə yollandı. Burada bir müddət qalaraq dövrün məşhur hədis alimlərindən Əli ibn Əhməd Mədəninin hədis dərslərində iştirak etdi. Şəhristaninin bu səfəri haqqında mənbələrdə müxtəlif məlumatlara rast gəlinir. Bir məlumata görə, Şəhristani doğma şəhərini tərk edərək əvvəlcə Nişapura səyahət etmişdir. Digər bir məlumata əsasən Şəhristani Xarəzmə Nişapur səfərindən sonra gedib. Mənbənin qeyd etdiyinə görə, Şəhristani Xarəzm şəhərini tərk edərək Nişapura yollandı. Orada İmam Qəzalinin müasirlərindən olan Şafii məzhəbinə mənsub Əhməd Həvəfi və Əbu Nasir Kuşeyridən fiqh (islam hüququ) dərsləri aldı. Bundan sonra Əbu Nasir əl-Ənsaridən kəlam, cədəl (polemika) üsulu və ilahiyyat fəlsəfəsini öyrəndi. Şəhristani “Nihayət əl-İqdam” adlı əsərində bu müəllimini xatırlamışdır. Şəhristaninin Nişapurda nə qədər yaşadığı haqda dəqiq məlumat olmasa da onun məhz bu şəhərdə yaşayarkən elminin yüksək pilləsinə ucaldığı məlumdur. Belə ki, Nişapuru tərk etdikdən sonra ona verilən “Əfzəl” ləqəbi bunun sübutudur. Şəhristani Nişapurdan sonra Xarəzmə qayıtdı və dövrünün bəzi məşhur alimləriylə tanış oldu. Əsəd Müheyni (ö.h/527, m/1133), fars tarixçisi Məhəmməd ibn Mahmud ibn Aslan Xarəzmiylə görüşərək müxtəlif mövzularda elmi diskussiyalar apardı. Şəhristani bir müddət Xarəzmdə qaldıqdan sonra h.516-cı ildə həcc ibadətini yerinə yetirmək üçün Hicaza yola düşdü. Oradan qayıtdıqdan sonra köhnə dostu Əsəd Müheyninin köməyilə Bağdaddakı Nizamiyyə mədrəsəsində dərs deməyə başladı. Dediyi dərslər və verdiyi moizələr nəticəsində xalqın etibarını qazandı və üç il burada qaldı. Bağdadda üç il qaldıqdan sonra Xorasana gedərək Səlcuqlu sultanı Səncərin vəziri Əbülqasım Məhəmməd ibn əl-Müzəffərin yanında xidmət göstərdi. Onun “əl-Miləl vən-Nihal” adlı məşhur əsərini də bu vəzirə ithaf etdiyi məlumdur. Bundan sonra Şəhristaninin Tirmiz şəhərinə getdiyi məlumdur. Orada dövrünün müxtəlif elmlərinə maraq göstərən Naqib əl-Əşrəf Əbülqasım Əli ibn Cəfər əl-Musəvinin yanında fəaliyyət göstərərək “əl-Miləl vən-Nihal” adlı əsərinin bir nüsxəsini ona təqdim etdi. Şəhristaninin Əbülqasım əl-Musəvinin yanında nə qədər qaldığı məlum deyildir. Onun “Musaraa” adlı əsərini Tirmiz şəhərində yazdığı ehtimal olunur. Mənbələr Şəhristaninin doğma şəhəri olan Şəhristanda vəfat etdiyini qeyd edir. Tələbəsi əl-Səmani onun h.548/m.1153-cü ildə Şəhristanda vəfat etdiyini bildirmişdir. Şəhristaninin evlənib evlənmədiyinə və övladlarının olub-olmaması haqda mənbələrdə heç bir məlumata rast gəlinmir. Elmi şəxsiyyəti: Müxtəlif təfəkkür formalarının İslam dünyasına girməsindən sonra eyni mədəniyyət və mühitlərin kəlam və fəlsəfi mirası islam mütəfəkkirləri tərəfindən öyrənilməyə başlanmışdır. Bu fəlsəfi mübahisələr və mədəni müxtəlifliklər kəlam elmi vasitəsilə gündəmə daxil olmuşdur. Əvvəllər daxili məsələlər kimi hesab edilən bu mövzular (böyük günah və s.), sonralar hind və yunan fəlsəfələri ilə tanışlıqdan sonra yerli kəlami və fəlsəfi istiqamətlər əmələ gəlmişdir. Bu çərçivədə islam fəlsəfəsi və kəlamı öz problemlərini (məsələlərini) meydana gətirərək islam düşüncəsi və mirasına böyük töhfələr verdi. Fəlsəfi düşüncənin Əhli-Sünnət düşüncəsində ilk təzahürü İmam Əşarinin şəxsində otraya çıxmışdır. O, mötəzilənin dəlillərinin əsassız olmasını isbat etmək üçün fəlsəfəyə müraciət etmişdir. Bu mənada Qəzali də filosofları tənqid edərkən fəlsəfəyə baş vurmuşdur. Kəlamın öndərləri olan Əşari və Qəzalidən sonra bu cərəyanın ən ciddi davamçılarından biri Şəhristani idi. Şəhristani Qəzalinin kəlam sisteminin ilk ardıcılı da hesab edilə bilər. İslam elm dünyasının öndə gələn simalarından olan Şəhristrani dinlər tarixi, fəlsəfə, kəlam və ədəbiyyata dair əsərlər yazmışdır. Öz əsərlərində dəfələrlə Əhli-Sünnətdən olduğunu vurğulayan Şəhristani özünü “bir Əhli-Sünnət kəlamçısı” olaraq təqdim etmişdir. O,müxtəlif əsərlərində Əbülhəsən əl-Əşari haqqında “ustadımız” ifadəsini işlədərək Əhli-Sünnət çərçivəsində hərəkət etdiyini göstərməyə çalışmışdır. Əşari sisteminin məfhum və metodlarının inkişaf etdirilməsində Şəhristaninin təsiri açıq-aydın müşahidə edilir. Bütün bunlara rəğmən bəzi fikirlərində Şiə və İsmaili meylli olduğu iddia edilmişdir. Ancaq əsərlərində Şiə və ya İsmaili meyllərə dair hər hansı bir fakta rast gəlinməmişdir. Şəhristaninin fəlsəfi terminologiyadan istifadə üslubu hər kəs tərəfindən qəbul edilmişdir. Şəhristani fikirlərini ifadə edərkən son dərəcə analitik bir düşüncə sistemi izləməyə səy göstərmiş, tənqid edərkən də qələmini kəskin istifadə etməkdən çəkinməmişdir. Əşari ilə başlayan kəlam mübahisələri Qəzali ilə birlikdə fəlsəfi bir ruha bürünmüşdür. Şəhristani də sələflərinin yolunu davam edərək filosofları ciddi şəkildə tənqid etmiş, Əhli-Sünnət işığında fikirlərini bildirmişdir. Şəhristaninin İbn Sinanı kifayət qədər anlamadığı da iddia edilmişdir. Burada əhəmiyyətli bir məsələ onun İbn Sinaya yönəlmiş tənqidinin çıxış nöqtəsidir. Burada müşahidə edilir ki, Şəhristani İbn Sinanı tənqid edərkən kəlamçı həssaslığı göstərməkdədir və çıxış nöqtəsi Qəzalinin çıxış nöqtəsi ilə eynidir. Şəhristani müxtəlif sahələrə aid dərin və əhatəli əsərlər yazmış bir alim olaraq islam düşüncəsi tarixində yüksək yer tutmuşdur.

Əlyazması əsərləri:Şəhristaninin əlyazması əsərlərindən bəzilərinin bütöv adlarına qaynaqlarda rast gəlinmir. Burada risalə olaraq adı çəkilən bəzi əsərlər misal kimi göstərilə bilər. Şəhristaniyə aid olduğu bildirilən risalələr aşagıda göstərilən üç risalədir:

Qazi Ömər ibn Səhlə göndərilən və İbn Sinanın sözlərinə Şəhristaninin etirazlarını ehtiva edən risalə. Bu əsərin adı barəsində qaynaqlarda hər hansı bir məlumata rast gəlinmir.

Mənahic fi ilm əl-Kəlam

 

İtmiş kitabları: Şəhristaninin bu əsərləri qaynaqlarda itmiş əsərlər olaqraq göstərilmişdir.