Mif: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k →‎top: Texniki düzəliş
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
[[Şəkil:Thor and Jörmungandr by Frølich.jpg|thumbnail|right|350px|[[German-skandinav mifologiyası]]ndan tufan tanrısı [[Tor]]un [[Yormunqand]] dəniz ilanı ilə son döyüşü. Lorens Froliç. (1895.)]]
'''Mif''' ({{dil-grc|μῦθος}} — dastan, ənənə)<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_philosophy/733/%D0%9C%D0%98%D0%A4 Философская энциклопедия - МИФ]</ref> — təbiət hadisələrinin, kortəbii qüvvələrin, səma cisimlərinin insanların xəyalında, təsəvvür və düşüncələrində müəyyən bir şəkilə salınması, gah insanlara, gah da tanrılara bənzər təsvir olunmasıdır. Mif şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim janrlarından biri hesab olunur. Bu janrı ibtidai insanların ibtidai təsəvvür və anlayışları yaratmışdır.<ref name="Ədəbiyyat nəzəriyyəsi.">Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Abbas Hacşyev.Bakı.1996.s.270.</ref>
 
== Xüsusiyyətləri ==
Miflər daha çox bəşəriyyətin "uşaqlıq dövründə" yaranmışdır. Mif inkişaf etmiş, mərhələlər keşmişkeçmiş, ən əski fəlsəfənin predmeti onunla şərtlənmişdir. Bədii yaradıcılıqda mif motivlərdənmotivlərindən tez- tez istifadə olunmuşdur.
 
A.F.Losev mifoloji düşüncənin aşağıdakı başlıca xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmişdir: «"Mif — ümumi ideya ilə ən adi hissi obrazın birbaşa maddi eyniyyətidir. Mücərrəd təfəkkürün yalnız gerçəkliyi əks etdirən hər cür düzümü — mifologiya üçün bütün hissi keyfiyyətləri ilə, canlı varlıqlar, yaxud cansız əşyalar şəklində, gerçəkliyin özüdür »".<ref>А. Ф. Лосев. Мифология - Философская энциклопедия. III.M., 1964.c.458.</ref>
 
Demək olar ki, bütün xalqların mifləri tipoloji baxımdan eyni silsilələrin mövcudluğu ilə səciyyələnir:
Sətir 14 ⟶ 15:
Hər hansı bir mifoloji sistemə daxil olan bütün sujetlər, inanışlar, tapınışlar (kult), ayinlər, mərasimlər və başqaları bu üç silsilədən kənar çıxmır<ref>[http://www.anl.az/el/latin_qrafikasi/axe/ee&r.pdf Əsatirlər,Əfsanələr və Rəvayətlər. Şərq-Qərb. Bakı.2005]</ref>. Obyekt və subyekt mənalı ilk ictimai söz-adlar – ilk bədii obrazdır və ilk mifdir. Yağış, külək, dəniz, torpaq, ağac, əcdad ata, ölüm, savaş, ov və s. ilk belə söz-miflər idi. Yaranma tarixi baxımından mif-sözləri iki qismə aid etmək olar.
 
1. #Hərəkət qabiliyyəti olan obyekt söz-miflər. Bu hələ sözün ancaq obyektləşmə xassəsinə əsaslanır. Söz-mif – sözləri şeylərlə vəhdətdə qavrama dövrüdür, işarə ilə şeyin ayrılmaz təsəvvür edilməsi və qavranmasıdır. Söz-miflər dövründə hələ heç bir yazılı və ondan törəməli olan mifik süjet yoxdur, çünki insanlar sözlərdən işarə kimi istifadə etsə də bu mərhələdə hələ nə yazı, nə də nitq yoxdur.
 
2. #Səbəbolma və yaratma qabiliyyəti olan subyekt-obyekt miflər. Bu miflər artıq obyekt olmaqdan başqa subyekt və səbəb kimi qəbul olunur. Lakin bu hələ müasir səbəbiyyət haqda təsəvvür deyil, hər bir yaranmanı insanın və məməli heyvanın doğulması kimi təsəvvür edilməsdir. Bütün xalqlarda mif ilk səbəbi ilk doğulma kimi görür. Yunan mifologiyasında təbii obyektləri yaradan bu səbəb Qeya ilə Urandır (yer və göy).<ref>[http://www.anl.az/el/alf7/er_en.pdf Rəhim Əliyev. ƏDƏBİYYAT NƏZƏRİYYƏSİ.Bakı – Mütərcim – 2008. s.165. ]</ref>
 
2. Səbəbolma və yaratma qabiliyyəti olan subyekt-obyekt miflər. Bu miflər artıq obyekt olmaqdan başqa subyekt və səbəb kimi qəbul olunur. Lakin bu hələ müasir səbəbiyyət haqda təsəvvür deyil, hər bir yaranmanı insanın və məməli heyvanın doğulması kimi təsəvvür edilməsdir. Bütün xalqlarda mif ilk səbəbi ilk doğulma kimi görür. Yunan mifologiyasında təbii obyektləri yaradan bu səbəb Qeya ilə Urandır (yer və göy).<ref>[http://www.anl.az/el/alf7/er_en.pdf Rəhim Əliyev. ƏDƏBİYYAT NƏZƏRİYYƏSİ.Bakı – Mütərcim – 2008. s.165. ]</ref>
== İbtidai insanlarda miflər ==
Mif dövrünü ilk kəşflər,tapintilar tapıntılar dövrü adlandirirdilaradlandırırlar. İnsanlar ilk odu, ilk əmək alətini,ilk silahisilahı,ilk geyimi kəşf edərək ad verirdilər. Bununla belə, özlərindən tanritanrı uydururdular.Hər onlarinOnların yaşayişiniyaşayışını yaxşilaşdirayaxşılaşdıra bilən əşyaninhər əşyanın bir tanritanrı tərəfindən gəldiyini düşünürdülər. Beləliklə bir çox xalqlarinxalqların çox tanridantanrıdan ibarət öz mifalogiyasimifologiyası var. Hər tanritanrı haqqindahaqqında da mifləri var.
 
İbtidai insanlar təbiyəttəbiət hadisələrini — güyüngöyün gurultusunu, ildırımın çaxmasını, fəsillərin əvəzləşməsiniəvəzlənməsini, meteoritlərin axınını anlaya bilmir, belə təbii mürəkkəb prosesləri tanrıların — ilahi qüvvələrin varlığından ayırmırdılar. Miflərdə yaz qışı öldürür, bədii təsvirdə bu fəsil təbiyyətintəbiətin ölüb yenidən dirilməsi kimi mənalandırılır. Qədim azərbaycanlıların düşüncəsində günəş qarı əridir, qışı yaza çevirir.
 
{{cquote| '''Öz kəhər atını minən, qırmızı don biçən'''<ref name="Ədəbiyyat nəzəriyyəsi.">Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Abbas Hacşyev.Bakı.1996.s.270.</ref>}}.
 
bu varlıq — Günəş, cəzibadarcəzibədar bir qız, [[Ay]] isə gözəl bir oğlan kimi təsvir edilir. İbtidai miflərdə insanların həyatı, düşüncəsi, xəyal və təsəvvürü göstərilir. Sərgüzəştlər, səma, cisimlər, qanunauyğunluqlar istək və arzuya uyğun canlandırılır.
 
== Antik ədəbiyyatda miflər ==
[[Şəkil:Akhilleus Patroklos Antikensammlung Berlin F2278.jpg|thumbnail|left|[[Axilles]] Potrokolun yarasını sarıyır.]]
Antik mifologiya, [[Bibliya]] kimi, sonradan bütün xalaqlarınxalqların, əsasəndəəsasən də Avropa xalqlarının mədəniyyətinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Antik miflər termini adı altında əsasən yunan və romaRoma mifləri başa düşülür. Buna görədəgörə də bəzən "yunan-roma mifləri" məvhumuməfhumu da işlədilir. Baxmayaraq ki, romaRoma miflərinin əsasını yunan mifləri təşkil edir. Antik miflərininmiflər həm həmdə çox böyük estetik mahiyyət daşıyır: Elə bir incəsənət sahəsi yoxdur ki, orada antik miflərin sujetlərisüjetləri olmasın<ref>[http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:zdWDKViiCfkJ:share.auditory.ru/2013/Sofya.Muzyka/%25D0%2590%25D0%25BD%25D1%2582%25D0%25B8%25D1%2587%25D0%25BD%25D0%25B0%25D1%258F%2520%25D0%25BC%25D0%25B8%25D1%2584%25D0%25BE%25D0%25BB%25D0%25BE%25D0%25B3%25D0%25B8%25D1%258F.doc+&cd=13&hl=ru&ct=clnk&gl=az. Античная мифология.]</ref>.Yunan incəsənətinin - faciə və rpikepik poeziyasının əsası yunan mifologiyası olmuşdur. Homer, SofkolSofokl, Esxil, Evripid, Aristofan və Pindar Yunanıstanın əsatir dövrünü təsvir etmişlər. Herodotun "Tarix"ində dünyanın əsatir mərhələsində allahlar insanlarla bərabər yaşamışlar. Onlar güclü və qüdrətli olmuş, insanlarıninsanları itaətdə saxlamışlar.
 
İlk yazılı formada miflər haqqında geniş söhbət açılan əsər kimi [[Homer]]in [[İliada]] və [[Odisseya]] epik poemalarını misal göstərmək olar. Daha sonralar diqqət çəkən müəllif [[Esxil]]dir. Onun "Farslar", "Zəncirlənmiş Prometey", "Aqamemnon" əsərlərində allahların müdaxiləsi yetərincə çox idi. [[Sofokl]]un pyeslərindən fərqli olaraq [[Evripid]] insanları olduğu kimi göstərmiş, miflərə tənqidi yanaşmışdır.
 
Romada [[Vergili]] mifləri tarixin fəlsəfi dərk olunması ilə əlaqələndirmiş və yeni mifoloji obrazların strukturunu yaratmışdır. [[Publi Ovidi Nazon|Ovidi]] isə əksinə, mifologiyanı dini məzmundan tamamilə ayırmışayırmışdır. Onun “Heroidlər” (“Qəhrəman qadinlar”qadınlar”) adlı şeirlər toplusunda mifoloji məhəbbət elegiyası daha çox diqqəti çəkir. “Metamorfozlar” əsərində isə qədim Roma və Yunanyunan mifologiyasında populyar olan bir mövzu: dəyişmə , çevrilmə ön plana çəkilib.
 
== Orta əsr və İntibah dövrü ədəbiyyatında miflərimiflər ==
Orta əsr Avropasında əvvəlki antik və bütpərəst miflərin desakralizasiyası(, dəyərsizləşməsi) müşayətmüşayiət olunmağa başlandıbaşladı. Onların yerini daha ciddi (dini və poetik) xristian mifləri əvəz etdi. İntibah dövrünün "Klassik qədimliyin bərpası" tendensiyası yenidən antik miflərin daha məqsədə uyğunməqsədəuyğun istifadəsini gücləndirdi. Eyni zamanda, bu xalq iblisşünaslığını-demonologiyanı(orta əsrin qondarma ikinci dərəcəli mifologiyası)demonologiyanı aktivləşdirdi. ƏksəriyyətƏksər İntibah dövürdövrü yazıçıları bunlardan çox məharətlə istifadə edə bilmişlər.([[Fransua Rable]], [[Uilyam Şekspir]] və başqaları) [[XVII əsr]]dən [[Reformasiya]] nəticəsində [[bibliyaİncil]] mövzuları və motivləri geniş istifadə olunmağa başlandı. Xüsusilə bu özünü [[Barokko]] ədəbiyyatında qabarıq bildirdi.(Milton). Antik mövzular isə güclü formalizasiyayformalizasiyaya məruz qaldı ki, bu da daha çox da [[klassisizm]] ədəbiyyatında müşahidə olunurdu.<ref>[http://www.countries.ru/library/mif/miflit.htm Миф и литература]</ref>
 
Romada [[Vergili]] mifləri tarixin fəlsəfi dərk olunması ilə əlaqələndirmiş və yeni mifoloji obrazların strukturunu yaratmışdır. [[Publi Ovidi Nazon|Ovidi]] isə əksinə mifologiyanı dini məzmundan tamamilə ayırmış. Onun “Heroidlər” (“Qəhrəman qadinlar”) adlı şeirlər toplusunda mifoloji məhəbbət elegiyası daha çox diqqəti çəkir. “Metamorfozlar” əsərində isə qədim Roma və Yunan mifologiyasında populyar olan bir mövzu: dəyişmə , çevrilmə ön plana çəkilib.
== Orta əsr və İntibah dövrü ədəbiyyatında mifləri ==
Orta əsr Avropasında əvvəlki antik və bütpərəst miflərin desakralizasiyası(dəyərsizləşməsi) müşayət olunmağa başlandı. Onların yerini daha ciddi (dini və poetik) xristian mifləri əvəz etdi. İntibah dövrünün "Klassik qədimliyin bərpası" tendensiyası yenidən antik miflərin daha məqsədə uyğun istifadəsini gücləndirdi. Eyni zamanda bu xalq iblisşünaslığını-demonologiyanı(orta əsrin qondarma ikinci dərəcəli mifologiyası) aktivləşdirdi. Əksəriyyət İntibah dövür yazıçıları bunlardan çox məharətlə istifadə edə bilmişlər.([[Fransua Rable]], [[Uilyam Şekspir]] və başqaları) [[XVII əsr]]dən [[Reformasiya]] nəticəsində [[bibliya]] mövzuları və motivləri geniş istifadə olunmağa başlandı. Xüsusilə bu özünü [[Barokko]] ədəbiyyatında qabarıq bildirdi.(Milton). Antik mövzular isə güclü formalizasiyay məruz qaldı, daha çox da [[klassisizm]] ədəbiyyatında.<ref>[http://www.countries.ru/library/mif/miflit.htm Миф и литература]</ref>
== Miflər müasir ədəbiyyatda ==
Müasir dövürdədövrdə fəlsəfə və incəsənət sahəsində olan müasir cərəyanlar miflərmiflərə olan marağı yenidəyenidən aktivləşdirdilər. [[Rixard Vaqner|Vaqner]]in musiqisində, [[Fridrix Nitsşe|Nitsşe]]nin "həyat fəlsəfəsi"ndə, [[simvolizm]], neoromantizim və başqa sahələrdə antik, xristian və şərq mifologiyasının özünəməxsus cəhətləri diqqəti cəlb edir. XX əsrin 10 -30 - cu illərində [[Tomas Mann]], [[Ceyms Coys]], [[Frans Kafka]], [[Uilyam Folkner]], daha sonra latınamerikaLatın Amerikası afrika Afrika yazıçılarının əsərlərində mifoloji tendensiya özünü biruzəbüruzə verirdi. Xüsusi "roman-mif"lər meydana çıxırdı (əlaxüsusələlxüsus [[Karl Qustav Yunq|Yunq]]da). Mifoloji motiflərmotivlər sovet ədəbiyyatında da tam başqa formada özünü göstərə bilmişdir ([[Mixail Bulqakov]], [[Çingiz Aytmatov]], [[Valentin Rasputin]]).
 
== Azərabycan ədəbiyyatında miflər ==
[[Azərbaycanlılar]]ın mif dövrünün təsvirimifadəsinintəsviri öz ifadəsini əsatir, əfsanə, rəvayət, nağıl və xalq şeiri janrlarında tapmışdır. Azərbaycan folkloruna mifolocimifoloji axın iki istiqamətdə daxil olmuşdur. Birinci mifolocimifoloji dalğanın əsas mənbəyi qədim türkdilli xalqların yaratdığı dastanlardır. Tükdilli köçəri tayfa və qəbilələrin Azərbaycana yürüşləri zamanı özləri ilə gətirdikləri mifolocimifoloji sücetlərsüjetlər Azərbaycan şiyahişifahi ədəbiyyatına qarışır.

Azərbaycan folklorunun özülünü təşkil edən ikinci mifolocimifoloji qaynaq Şərqin qədim abidəsi ’’"[[Avesta]]dır’’"dır. İlk insan haqqında miflər ’’Avesta’’da"Avesta"da ilk insan Qara Martadır, o sonralar Kəyumərs kimi tanınmışdır. Türk xalqlarının öz əcdadı saydığı insan - ’’[[Oğuz]]dur’’dur. (’’[[Kitabi Dədə Qorqud]]’’dada bu barədə bəzi təsvirlər verilib). Totemlə bağlı miflər (Məs.Məsələn, İri"iri buynuzlu mal-qara") ’’Avesta’’da"Avesta"da müqəddəsdir.
 
Mifoloji-bədii dünyagörüşün izləri folklorda və klassik ədəbiyyatda indi də özünü büruzə verməkdədir. Azərbaycan mifologiyası Qədim hind, Qədim yunan mifologiyası qədər sistemli və bütöv xarakter daşımır. Ancaq Azərbaycan folklorunqda Azərbaycan mifologiyasının izlərini aşkar etmək mümkündür. Bunlar daha çox kosmoqonik və mövsümi, eləcə də etnoqonik miflərin müəyyən detallarını özündə daşımaqdadır. Azərbaycan mifoloji mətnlərinin əksəriyyətində qədim türk mifoloji düşüncəsi aparıcı motiv kimi çıxış edir. Bunu istər dünyanın yaranması ilə bağlı olan kosmoqonik miflərdə, istər etnosun mənşəyi ilə bağlı olan etnoqonik miflərdə, istərsə də mövsümi proseslərlə əlaqədar olan təqvim miflərində görmək mümkündür. Mifoloji mətnlərin yaranması və onların folklor mətnlərində ünsürlər şəklində qorunub saxlanması ibtidai insanın təbiətə və təbiət qüvvələrinə baxışı ilə sıx əlaqədardır. Söz, hərəkət və oyun vasitəsilə təbiət qüvvələrinə təsir göstərmək arzusu ibtidai insanda mifoloi mətnləri yaratmaq və ifa etmək ehtiyacı doğurmuşdur. Bunların sırasında "[[Kos-kosa|Kosa-Kosa]]", "[[Qodu-Qodu]]", "[[Novruz]]", "[[Xızır Nəbi bayramı|Xıdır Nəbi]]" və b. mərasim nəğmələrini və bunları müşayiət edən rəqsləri göstərmək olar.
 
Mifoloji-bədii dünyagörüşün izləri folklorda və klassik ədəbiyyatda indi də özünü büruzə verməkdədir. Azərbaycan mifologiyası Qədim hind, Qədim yunan mifologiyası qədər sistemli və bütöv xarakter daşımır. Ancaq Azərbaycan folklorunqda Azərbaycan mifologiyasının izlərini aşkar etmək mümkündür. Bunlar daha çox kosmoqonik və mövsümi, eləcə də etnoqonik miflərin müəyyən detallarını özündə daşımaqdadır. Azərbaycan mifoloji mətnlərinin əksəriyyətində qədim türk mifoloji düşüncəsi aparıcı motiv kimi çıxış edir. Bunu istər dünyanın yaranması ilə bağlı olan kosmoqonik miflərdə, istər etnosun mənşəyi ilə bağlı olan etnoqonik miflərdə, istərsə də mövsümi proseslərlə əlaqədar olan təqvim miflərində görmək mümkündür. Mifoloji mətnlərin yaranması və onların folklor mətnlərində ünsürlər şəklində qorunub saxlanması ibtidai insanın təbiətə və təbiət qüvvələrinə baxışı ilə sıx əlaqədardır. Söz, hərəkət və oyun vasitəsilə təbiət qüvvələrinə təsir göstərmək arzusu ibtidai insanda mifoloi mətnləri yaratmaq və ifa etmək ehtiyacı doğurmuşdur. Bunların sırasında "[[Kos-kosa|Kosa-Kosa]]", "[[Qodu-Qodu]]", "[[Novruz]]", "[[Xızır Nəbi bayramı|Xıdır Nəbi]]" və b. mərasim nəğmələrini və bunları müşayiət edən rəqsləri göstərmək olar.
== Həmçinin bax ==
# [[Mifologiya]]
# [[Əfsanə]]
# [[Rəvayət]]
 
== Xarici keçidlər ==
# http://www.azerbaijans.com/content_122_az.html