Tomas Cefferson: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 50:
== Erkən həyatı ==
T.Cefferson 13 aprel 1743-cü ildə Virciniya ştatının Albemarl qraflığında, varlı plantator ailəsində dünyaya gəlmişdir. Yaşlı vaxtında yazdığı memuarlarda, əcdadlarının [[Şimali Amerika]]ya ilk müstəmləkəçilərlə birlikdə Uelsdən gəldiyini bildirir. Uşaqlığı atası Piter Ceffersona məxsus Şedvil
malikanəsində keçmişdir. Ailənin böyük oğlu olduğundan, atası onun təhsilinə ciddi fikir vermişdir. Çünki, [[Virciniya]] plantatorları feodal Avropa ənənələrinə sadiq qalaraq böyük oğlu əsas varis hesab edirdilər. Balaca Tomas beş yaşından xüsusi müəllimlər yanında sistemli təhsil alırdı. 1757-ci ildə Tomas çox sevdiyi atasını itirir. Bu ona böyük zərbə olur. Atasının vəsiyyətnaməsinə əsasən, ona 3.000 hektar torpaq sahəsi və 60 qul miras qalır. Lakin Cefferson təhsilini davam etdirmək niyyəti ilə [[Şedvil]]i tərk edərək [[Uilyamsburq]]a gəlir. Burada o, virciniyalıların fəxri sayılan nüfuzlu «Uilyam və Meri» kollecinə daxil olur. Bu kollec din, hərb, tibb və hüquqşünaslıq sahələrində mütəxəssislər hazırlayırdı. Tomas tərəddüd etmədən vəkil olmağı qərara alır. 1763-cü ildə təhsilini bitirən Cefferson dostu və müəllimi, professor [[Corc Uayt]]ın hüquq kontorunda fəaliyyətə başlayır və tezliklə böyük uğur qazanır. Virciniyanın varlı plantatorları onun müştərilərinə çevrilirlər. Cəmiyyətdə böyük nüfuz qazanan gənc Tomas 26 yaşında Virciniya qanunvericilik məclisinin üzvü seçilir. 1770-ci ildə Şedvil malikanəsində yanğın baş verir.
Yanğın onun evi ilə birlikdə, zəngin kitabxanasını da məhv edir. Bu ərəfədə o, gənc dul qadın Marta Skeltonla tanış
olur. 1772-ci il yanvarın 1-də onlar evlənirlər. Bu nikahdan
beş övladları olsa da, onların yalnız ikisi sağ qalır.
 
== Siyasi fəaliyyəti ==
Ceffersonun siyasi fəaliyyətə başlaması müstəmləkələrdə
antiingilis əhval-ruhiyyələrinin gücləndiyi dövrə təsadüf
edir. O, müstəmləkələrin azadlıq hərəkatında fəal iştirak
edərək, 1775-ci ildə Virciniyada əlaqələndirici Komitənin
yaradıcılarından olmuşdur. Artıq belə komitələr əksər ştatlarda da yaradılmışdı və metropoliya qanunlarına tabe olmadığı üçün buraxılmış Müstəmləkə Assambleyasını əvəz
edirdi. Cefferson 1775-ci ildə Kontinental Konqresə üzv
seçilir. Qeyd edək ki, natiqlik bacarığının olmaması ona
«qaradinməz deputat» imici qazandırmışdı. Lakin geniş
erudisiya və dərin elmi biliklərə malik olması qərar və qanun layihələrinin hazırlanmasında onu əvəzsiz edirdi.
1776-cı ilin iyun ayında Kontinental Konqresdə
İstiqlaliyyət haqqında bəyannamə hazrlamaq üçün B.Franklin, C.Adams, C.Dikkinson, E.Livinqston və Ceffersondan
ibarət komissiya yaradılır. Komissiya üzvləri tərəddüd
etmədən bu işi Ceffersona həvalə edirlər. O, layihə üzərində
on yeddi gün gərgin işləyərək Adams və Franklinin xırda
düzəlişlərindən sonra onu Konqresə təqdim edir. Layihə
uzun sürən müzakirələrdən sonra 4 iyul 1776-cı ildə qəbul
edilir. Bu, T.Ceffersonun siyasi arenada ilk böyük qələbəsi
idi. Şedvildə baş vermiş yanğından sonra öz layihəsi
əsasında tikilmiş Montiçello malikanəsinə qayıdan Cefferson Virciniya parlamentində fəaliyyətini davam etdirir 1779-cu ildə Tomas Cefferson yenidən fəal siyasi
mübarizəyə başlayır. Bu dəfə o, Virciniya ştatının qubernatoru vəzifəsinə – ştatın ali siyasi hakimiyyətinə iddialı
olduğunu bildirir. Gərgin keçən seçkilərdə dostu Peynə
qalib gələrək qubernator olur. Bu vəzifəni tutmaqda onun
əsas istəyi bir çox sahələrdə islahatlar keçirmək idi. Onun
başlıca arzusu azadlıq uğrunda dinc mübarizəni davam etdirərək, seçki hüququnu təkmilləşdirmək, təhsil sistemini yaxşılaşdırmaq idi. Bu niyyətlə o, dini azadlıq haqqında qanun layihəsi hazırlasa da, bu layihə Virciniya ştatının
qanunverici məclisi tərəfi ndən yalnız yeddi ildən sonra –
1786-cı ildə C.Medisonun səyləri nəticəsində qəbul olundu.
Bu günə qədər həmən qanun Virciniya ştatının Konstitusiyasının dini azadlıq haqqında müddəasının əsasını təşkil
edir. Lakin, İstiqlaliyyət uğrunda gedən müharibənin Şimaldan Cənuba keçirilməsi təəssüf ki, maarifçilik deyil,
onda olmayan hərbçilik bacarığı tələb edirdi. Bəzi hərbi
problemlərin həllində qətiyyətsizliyi, ştatın müdafiəsini
yaxşı təşkil edə bilməməsi onu 1781-ci ildə istefaya getməyə məcbur edir. Növbəti il, ona daha bir bədbəxtlik üz
verir, həyat yoldaşı Marta vəfat edir.
İstefaya çıxdıqdan sonra Cefferson Montiçello
malikanəsinə qayıdır. 1782-ci ilin axırlarında Filadelfi yadan
gələn kuryer, Konqresin onu diplomatik missiya ilə Fransaya göndərmək fi krində olduğunu çatdırır. Lakin bu ərəfədə
Fransadan İngiltərə və ABŞ arasında razılıq əldə edildiyi
xəbəri gəlir. Səfər yalnız 1784-cü ilin yayında baş tutur.
Səfərin əsas məqsədi, Ceffersonun bu zaman Avropada olan
C.Adams və səfi r B.Franklinlə birlikdə 19 Avropa ölkəsi
ilə siyasi və ticarət müqavilələri imzalaması idi. 1785-ci
ilin yazında Franklin onun səfi rlik fəaliyyətinə son qoyulması xahişi ilə Konqresə müraciət edir. Konqres tərəddüd
etmədən Ceffersonu ABŞ-ın Fransada səfi ri təyin edir. O,
Fransadakı fəaliyyəti müddətində Fransa maarifçiləri ilə
dostluq əlaqələri saxlamışdı.
 
== Dövlət katibliyi ==
23 noyabr 1789-cu ildə Cefferson Parisdən vətənə qayıdır. Burada ona gözləmədiyi bir xəbər çatdırırlar: prezident
Vaşinqton onu Dövlət katibi təyin etmək istəyir. Dekabrın 11-də o, bu məzmunda Vaşinqtonun şəxsi məktubunu
alsa da, qəti cavab vermir. Nəhayət 1790-cı ilin fevralında, xüsusən dostu Medisonun təkidlərindən sonra Cefferson
dövlət katibi təyin edilməsinə razılıq verir.
Dövlət katibi kimi çalışdığı dövrdə, o, ABŞ-ın xarici
siyasət kursunun müəyyənləşdirilməsində başlıca rol oynamışdır. Ceffersonun əsas məqsədi bütün müharibələrdən
kənarda qalmaq, bir sözlə ABŞ-ın bitərəfl iyini təmin
etmək idi. O, yazırdı: «Yeni Dünya Köhnə Dünyanın
səfehliyindən mənfəət götürməlidir. Onlar vuruşurlarsa, biz
möhkəmlənməliyik». Onun müəyyənləşdirdiyi yeni xarici
siyasi kurs, ölkənin bir çox Avropa dövlətləri ilə qurduğu iqtisadi-ticari əlaqələrə də öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Bu
əlaqələrdən ölkənin daha çox qazanc götürməsi məqsədini
güdən maliyyə naziri A.Hamiltonla uzun müddət davam
edən qarşıdurmalar öz mənbəyini məhz buradan götürürdü.
 
== Vitse-prezident və prezidentliyi ==
1796-cı ilin əvvəllərində C.Vaşinqton bir daha prezident seçilmək arzusunda olmadığını bildirdi. Respublikaçılar bu vəzifəyə Ceffersonu namizəd göstərdilər. İlin
axırında keçirilən seçkilərdə federalistlərin namizədi Con
Adams kiçik üstünlüklə (71:68) prezident seçilir. Cefferson
vitse-prezident olur. Lakin, Adamsla aralarında ciddi fi kir
ayrılığı olduğu üçün, ölkənin idarə edilməsində onun rolu
nəzərəçarpacaq olmur. 1800-cü il prezident seçkiləri, artıq liderlər yox, yaxşı
təşkil edilmiş, konkret fəaliyyət proqramlarına malik partiyalar arasında gedən mübarizə kimi xarakterizə edilir. Bu
seçkilərə respublikaçılar böyük əhəmiyyət verirdilər. Hətta
T.Cefferson onu 1776-cı il inqilabı ilə eyniləşdirirdi.
Prezident seçkilərində T.Ceffersonun ilk atdığı addım,
partiya daxilində həmrəyliyə nail olunması məqsədi güdürdü. Bunun üçün Şimal ştatlarında böyük nüfuza malik Aaron Burrla bir mövqedən çıxış etməyi qərarlaşdırır. Belə ki,
Burr Şimal ştatlarında onun, o isə Cənub ştatlarında Burrun federalistlərlə mübarizəsinə yardımçı olmalı idi. Belə
taktikanın seçilməsi, onların hər ikisinin federalistlərin nümayəndəsi Adamsdan çox səs toplaması ilə sonuclanır. Lakin səslər bərabər olduğundan, seçkilər Konqresin Nümayəndələr Palatasına keçirilir. Burada hər ştat,
nümayəndələrinin sayından asılı olmayaraq bir səslə təmsil
olunur. Gərgin keçən seçkilərdə T.Cefferson prezident seçilir. Aaron Burr vitse-prezident olur.
 
Tomas Ceffersonun prezident kimi gördüyü ilk iş kabineti formalaşdırmaq olmuşdur. Onu ən çox narahat edən
iki əsas nazirin: maliyyə naziri və dövlət katibinin təyin
edilməsi idi. O, bu vəzifələrə əvvəlcədən nəzərdə tutduğu
şəxsləri təyin edir. Beləliklə C.Medison Dövlət katibi, əslən
isveçrəli olan Albert Qallatini isə maliyyə naziri təyin edilir. Tomas Ceffersonun ilk prezidentlik dövründə əldə etdiyi
ən böyük uğuru şübhəsiz ki, Luiziananı ABŞ-a birləşdirməsi
olmuşdur. ABŞ dövləti 80 milyon frank ödəməklə Fransanın nəzarəti altında olan Luiziananı əldə edir. Bu isə ABŞ
ərazisinin təqribən iki dəfə böyüməsi demək idi.
1804-cü ilin ortalarından respublikaçılar partiyası
növbəti prezident seçkilərinə hazırlaşmağa başlayır. Cefferson yenidən respublikaçılar partiyasının namizədi kimi
göstərilsə də, vitse-prezidentliyə A.Burrun deyil, Corc
Klin tonun namizədliyi irəli sürülür. Bu halda Burr federalist lərlə koalisiya yaratmaq istəsə də, federalistlərin lideri
A.Hamilton buna razılıq vermir. Burr və Hamilton arasındakı düşmənçilik iyul ayında duellə nəticələnir. Hamilton dueldə öldürülür. Bu, Aaron Burrun da siyasi ölümü demək
idi. Müxalifət partiyası olan federalistlər Pinkni və Kinqin
namizədliyini irəli sürürlər. Əvvəlki prezident seçkisində
verdiyi vədlərin heç də hamısını yerinə yetirə bilməməsi
Ceffersonun qalib gəlməsinə mane olmur. Luiziananın əldə
edilməsi öz işini görmüşdü.
İkinci müddətə prezident seçilən Cefferson kabinetində
ciddi dəyişikliklər etmir.
Avropada başlamış Napoleon müharibələri ABŞ ticarət
donanmasının Atlantik okeanında və Avropa limanlarında
hərəkət etməsinə mane olurdu. Buna görə də ticarət hüquqlarının qorunması ikinci prezidentlik müddətində «bitərəf»
Ceffersonun başlıca problemi olur. İngiltərənin hərbi donanması ABŞ ticarət gəmilərini müsadirə etməkdən belə
çəkinmir. Problemi diplomatik yolla həll edə bilməyən
prezident Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinə embarqo
tətbiq edir. İngilislərə təzyiq kimi nəzərdə tutulan bu qərar,
nəticədə ABŞ-ın özünə böyük ziyan vurur. Sonralar Cefferson bu qərarı özünün böyük səhvi olduğunu etiraf etmişdir.
Hələ 1807-ci ildə respublikaçılar partiyasının liderləri
Ceffersona üçüncü dəfə namizədliyini irəli sürməyi təklif
etmişdilər. Lakin respublikaçıların lideri buna qəti etirazını bildirir. O, əsası Vaşinqton tərəfi ndən qoyulmuş ənənəni
pozmaq istəmir. İstefaya çıxmamışdan əvvəl özünün siyasi
varisi haqqında düşünür. Bu vəzifəyə daha çox Medisonu
layiq görür. Ölkə rəhbərinin iradəsi öz təsirini göstərir. C.
Medison yekdilliklə növbəti seçkilərə namizəd göstərilir.
 
== Eks-prezidentlik dövrü ==
İstefaya çıxdıqdan sonra Montiçello malikanəsinə qayıdan eks-prezident maarifçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur. 1919-cu ildə yaradılmış Virciniya Universiteti onun
maarifçilik fəaliyyətinin bariz nümunəsidir. Universitet binasının tikilməsindən tutmuş, tədris planının hazırlanmasına qədər bütün prosesə şəxsən özü rəhbərlik etmişdir. Onun təşəbbüsü ilə universitetə Avropadan təcrübəli müəllim və
alimlər dəvət olunmuşdur.
1826-cı ilin yazında Ceffersonun səhhəti pisləşir. O,
əsasən yaddaşının pozulmasından, ayaqlarındakı bərk ağrılardan şikayət edir.
Mart ayında tərtib etdiyi vəsiyyətnaməsində bütün
mülkiyyətinin qızı və nəvələrinə çatmasını, kitabxanasının
isə Virciniya Universitetinə verilməsini göstərir.
İyunun 13-də qeydiyyat kitabçasına sonuncu qeydini
edir. 3 iyulda İstiqlaliyyət haqqında bəyannamənin qəbul
edilməsinin 50 illiyi ərəfəsində sonuncu dəfə «4 iyul hələ
başlamayıb?» deyə soruşur. Bu onun dediyi son sözlər olur.
Növbəti günün səhəri Cefferson vəfat edir. Elə həmin gün
Massaçusets ştatında başqa bir xadim – Con Adams vəfat
edir. Adamsın sonuncu kəlməsi «Cefferson isə hələ yaşayır» olur. Bu, Adamsın sonuncu səhvi idi. O öz siyasi rəqibi
və dostundan bir neçə saat çox yaşamışdı.
Ceffersonu ailə qəbiristanlığında, həyat yoldaşı Marta
və qızı Mariyanın qəbirləri arasında dəfn edirlər.
 
== Maraqlı faktlar ==