Almaniya: Redaktələr arasındakı fərq

== Tarixi ==

{{əsas|Almaniya tarixi}}

Mauer-1 çənə sümüyünün kəşfi nəticəsində Almaniyada ilk insanların ən azı 600,000 il əvvəl yaşamağa başladığı müəyyən olunmuşdur.<ref>{{cite journal|url=http://www.pnas.org/content/107/46/19726.full|title=Radiometric dating of the type-site for Homo heidelbergensis at Mauer, Germany|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|date=27 avqust 2010|accessdate=11 may 2019|archivedate=1 yanvar 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150101005057/http://www.pnas.org/content/107/46/19726.full|doi=10.1073/pnas.1012722107|pmid=21041630|volume=107|issue=46|pages=19726–19730|last1=Wagner|first1=G. A|last2=Krbetschek|first2=M|last3=Degering|first3=D|last4=Bahain|first4=J.-J|last5=Shao|first5=Q|last6=Falgueres|first6=C|last7=Voinchet|first7=P|last8=Dolo|first8=J.-M|last9=Garcia|first9=T|last10=Rightmire|first10=G. P|bibcode=2010PNAS..10719726W|pmc=2993404}}</ref> Dünyanın ən qədim ov silahı da 1994 və 1998-ci illər aralığında Şöningen şəhərindəki kömür mədənində kəşf olunmuşdur. Həmin mədəndən uzunluğu 1.82 ilə 2.25 metr arasında dəyişən ümumilikdə səkkiz ədəd 380,000 il yaşı olan taxtadan hazırlanmış nizələr tapılmışdır.<ref>{{cite web|url=https://www.hsozkult.de/publicationreview/id/rezbuecher-10766 |title= Rezension zu: H. Thieme (Hrsg.): Die Schöninger Speere, ...es sind acht Speere...(There are eight javelins) | publisher = H-Soz-Kult |date= |author=Gerhard Trnka |accessdate= 11 may 2019 }}</ref> Almaniyada yerləşən [[Neandertal]] vadisi [[Neandertal insanı]] adlanan yeni insan növünə aid [[fosil]]lərin ilk dəfə kəşf olunduğu yerdir. Buradan tapılmış Neandertal-1 fosillərinin 40,000 yaşında olduğu bilinir. Bənzər şəkildə, müasir insanlara aid dəlillər [[Ulm]] şəhəri yaxınlığında, Şvabiya Alpları adlanan ərazidə yerləşən mağaralarda aşkar olunmuşdur. Həmçinin, 42,000 yaşlı quş sümüyü, indiyə qədər tapılmış ən qədim musiqi aləti hesab olunan, [[mamont]] dişindən hazırlanmış [[fleyta]],<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-18196349|title=Earliest music instruments found|publisher=BBC|date=25 may 2012|accessdate=11 may 2019|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170903041534/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-18196349|archivedate=3 sentyabr 2017|newspaper=BBC News}}</ref> indiyə qədər kəşf olunmuş ən qədim incəsənət fiquru olan "Aslan-adam" heykəli<ref>{{cite web|url=http://www.theartnewspaper.com/articles/Ice-Age-iLion-Mani-is-worlds-earliest-figurative-sculpture/28595|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150215162121/http://www.theartnewspaper.com/articles/Ice-Age-iLion-Mani-is-worlds-earliest-figurative-sculpture/28595|archivedate=15 fevral 2015|title=Ice Age Lion Man is world's earliest figurative sculpture|website=The Art Newspaper|date=31 yanvar 2013|accessdate=11 may 2019}}</ref> və 35,000 il yaşı olan, ən qədim insan təsvirindən ibarət olan incəsənət fiquru "Hol-Fels Venerası" da Almaniya ərazisindəki mağaralarda aşkar olunmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://donsmaps.com/hohlefelsvenus.html|title=The Venus of Hohle Fels|website=donsmaps.com|publisher=|date=14 may 2009|accessdate=11 may 2019|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100104062253/http://donsmaps.com/hohlefelsvenus.html|archivedate=4 yanvar 2010}}</ref> [[Saksoniya-Anhalt]] vilayətinin Nebra yaşayış məntəqəsi yaxınlığında kəşf olunmuş "Nebra səma diski" Avropa tunc dövrü ərzində [[tunc]]dan hazırlanmış əl işidir. Həmin əl işi [[UNESCO]]-nun "Dünya mirası proqramı"na daxil edilmişdir.<ref>{{cite news | url=http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/flagship-project-activities/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-6/nebra-sky-disc/ | work=Unesco memory of the World | title=Nebra Sky Disc | date=2013 | deadurl=no | archiveurl=https://web.archive.org/web/20141011061740/http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/flagship-project-activities/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-6/nebra-sky-disc/ | archivedate=11 oktyabr 2014 | df=dmy-all }}</ref>

 

=== German tayfaları və Frank İmperiyası ===

{{əsas|Xalqların böyük köçü}}

 

 

3-cü əsrdə bir çox qərbi german tayfaları ortaya çıxdı: [[alemanlar]], [[franklar]], [[sakslar]], frizlər, xattilər, siqambrilər və turinqilər. Təxminən 260-cı ildə german tayfaları Roma idarəçiliyindəki ərazilərə daxil oldu.<ref>{{cite book |series= The Cambridge Ancient History |title =The crisis of empire, A.D. 193–337 |volume =12 |page =442 |isbn=978-0-521-30199-2 |first =Alan K. |last =Bowman |first2 =Peter |last2 =Garnsey |first3 =Averil |last3 =Cameron |publisher =Cambridge University Press |year = 2005}}</ref> 375-ci ildə [[hunlar]]ın işğalı və 395-ci ildə Romanın tənəzzülündən sonra german tayfaları cənub-qərb istiqamətində hərəkət etdi. Eyni zamanda, bir neçə böyük tayfa indiki Almaniya ərazisində məskunlaşdı. [[Merovinqlər sülaləsi]] dövründən etibarən Avstraziya, Neystriya və Akvitaniya kimi geniş ərazilər franklar tərəfindən işğal olundu və [[Frank krallığı]]nın əsası qoyuldu. Müasir Almaniyanın şərq hissəsini təşkil edən ərazilərdə isə qərbi slavyanlar məskunlaşdı.

800-cü ildə frank kralı [[Böyük Karl]]ın imperator olması ilə birlikdə Karolinqlər İmperiyasının əsası qoyuldu. Hansı ki, həmin imperiya 843-cü ildə imzalanmış [[Verden müqaviləsi]] nəticəsində parçalandı.<ref name="f11">Fulbrook 1991, p. 11.</ref> [[Frank krallığı|Frank Krallığı]]nın süqutunun ardınca, [[Almaniya tarixi]] 900 il müddətinə [[Müqəddəs Roma İmperiyası]]nın tarixi ilə birləşdi. Əvvəllər Şərqi Frank krallığı adlanan bu ərazi qərbdə [[Reyn çayı]]ndan şərqdə [[Elba çayı]]na, şimalda [[Şimal dənizi]]ndən cənubda [[Alp dağları]]na qədər uzanırdı. Saksoniya sülaləsi (919–1024) öz hakimiyyəti dövründə bir çox böyük knyazlıqları öz ərazisinə birləşdirdi və alman kralı [[I Otto]] 962-ci ildə həmin ərazilərdə Müqəddəs Roma İmperiyasının əsasını qoydu. 966-cı ildə [[III Otto]] taxta çıxdıqdan qısa müddət sonra öz qohumu V Qriqorini papa təyin etdi və beləliklə, V Qriqori ilk alman papa kimi tarixə keçdi. Salian sülaləsinin hakimiyyəti dövründə İtaliyanın şimalı və [[Burqundiya]] da imperiya ərazisinə birləşdirildi.<ref>{{cite book|author=McBrien, Richard|title=Lives of the Popes: The Pontiffs from St. Peter to Benedict XVI|publisher=HarperCollins|year=2000|page=138}}</ref>

 

 

12-ci əsrdə, [[Hohenştaufen sülaləsi]] (1138–1254) dövründə alman hökmdarları imperiyanın sərhədlərini cənuba və şərqə doğru genişləndirərək [[slavyanlar]] tərəfindən məskunlaşılmış əraziləri də ələ keçirdilər. Əksər üzvləri şimali alman şəhərlərindən ibarət olan [[Hanza ittifaqı]] ticarətin genişləndirilməsi sayəsində bölgəni inkişaf etdirməyə nail oldu.<ref>Fulbrook 1991, pp. 13–24.</ref> Cənubda isə Böyük Ravensburq Ticarət Korporasiyası oxşar funksiyanı icra edirdi. 1356-cı ildə imperator IV Karl tərəfindən imzalanmış dekretə əsasən imperiyanın əsas konstitusional strukturu müəyyən edilirdi və həmin struktura əsasən imperator yeddi nəfər seçici tərəfindən təyin olunmalı idi.<ref>Fulbrook 1991, p. 27.</ref>

 

 

1315-ci ildə baş tutmuş "Böyük aclıq" illərinin ardınca, 1348-1350-ci illər aralığında baş vermiş "[[Qara ölüm]]" adlı taun pandemiyası nəticəsində 14-cü əsrin birinci yarısında əhalinin sayı xeyli azalmışdı.<ref>{{cite book |url=http://www.vlib.us/medieval/lectures/black_death.html |title=The Great Famine (1315–1317) and the Black Death (1346–1351) |first=Lynn Harry |last=Nelson |publisher=University of Kansas |accessdate=14 may 2019 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110429072010/http://www.vlib.us/medieval/lectures/black_death.html |archivedate=29 aprel 2011}}</ref> Əhalinin say baxımından tənəzzülə uğramasına baxmayaraq, alman rəssamları, mühəndisləri və alimləri tərəfindən inkişaf etdirilmiş texnikalar italyan rəssamları və konstruktorları tərəfindən [[Venesiya Respublikası|Venesiya]], [[Florensiya Respublikası|Florensiya]] və [[Genuya respublikası|Genuya]] kimi italyan şəhər-dövlətlərinin çiçəklənməsində istifadə olunmuşdur. Dövrün alman ixtiraçısı [[Yohan Qutenberq]] hərəkətli metal lövhələrin köməyi ilə kitab çapını asanlaşdırmış və elmin cəmiyyət arasında yayılmasını sürətləndirməyə nail olmuşdur.<ref>Eisenstein, Elizabeth. (1980). ''The printing press as an agent of change.'' Cambridge University Press, pp. 3–43.</ref>

1517-ci ildə [[Vittenberq]] keşişi [[Martin Lüter]] katolik kilsəsinin [[indulgensiya]]ların satışı aktına qarşı "[[95 tezis]]" çıxışı ilə yadda qalmışdır. 1555-ci ildə Auqsburq sülhünün imzalanması nəticəsində "[[Lüteranizm]]" inancı katolisizmə alternativ kimi qəbul olundu.

 

 

Köln müharibəsindən [[Otuzillik müharibə]]nin başa çatmasına qədər olan müddət ərzində baş verən dini münaqişələr alman ərazilərini viran hala salmışdı.<ref name=Philpott>{{cite journal|last=Philpott|first=Daniel|title=The Religious Roots of Modern International Relations|journal=World Politics|date=January 2000|volume=52|issue=2|pages=206–245|doi=10.1017/S0043887100002604}}</ref> Həmin müharibələr nəticəsində alman dövlətləri öz əhalisinin təqribən 30 faizini, bəzi yerlərdə isə 80 faizindən çoxunu itirdi.<ref>{{cite book |title=The Savage Wars of Peace: England, Japan and the Malthusian Trap |first=Alan |last=Macfarlane |publisher=Blackwell |year=1997 |page=51 |isbn=978-0-631-18117-0}}</ref> 1648-ci ildə imzalanan [[Vestfaliya sülhü]] bu din müharibələrini bitirdi. Həmin sülh müqaviləsi nəticəsində imperiya bir neçə müstəqil dövlətə parçalandı. 1740-cı ildən sonra, [[Avstriya]]da hökm sürən [[Habsburqlar sülaləsi]] və [[Prussiya]] dövləti alman əyalətlərini öz tərəflərinə çəkib ölkəyə tamamilə hökm etməyə başladılar.<ref>{{cite book|author=Gagliardo, G|title=Reich and Nation, The Holy Roman Empire as Idea and Reality, 1763–1806|publisher=Indiana University Press|year=1980|pages=12–13}}</ref>

=== Almaniya İttifaqı və İmperiya ===

{{əsas|Almaniya ittifaqı|Almaniya İmperiyası}}

[[Napoleon]]un hakimiyyətdən düşməsinin ardınca, 1814-cü ildə toplanmış [[Vyana konqresi]] zamanı 39 suveren dövlətdən ibarət [[Almaniya ittifaqı|Almaniya İttifaqı]]nın əsası qoyuldu. İttifaqın daimi prezidenti olaraq Avstriya imperatorunu təyin etməsi konqresin Prussiyanın alman dövlətləri arasında artan nüfuzunu qəbul etməməsindəki uğursuzluğu göstərirdi ki, bu da Hohenzollern və [[Habsburqlar]] sülalələrinin hakimiyyət uğrunda uzunmüddətli çəkişmələrinin yaranmasına səbəb olmuşdu. [[Vyana konqresi]]nə cavab olaraq Avropanın bir çox ölkələrində narazılıqlar baş verdi. Xüsusilə də Almaniyada [[elm]] və [[fəlsəfə]] sahələrində müşahidə olunan inkişaf və [[liberalizm]] hərəkatı xalqların öz hüquqlarını axtarmasında əsas faktor oldu. [[Alman gömrük ittifaqı]]nın yaradılması müxtəlif alman dövlətləri arasında iqtisadi vəhdətin yaranmasına səbəb oldu.<ref>{{cite journal |last=Henderson |first=W. O. |title=The Zollverein |journal=History |date=January 1934 |volume=19 |issue=73 |pages=1–19 |doi=10.1111/j.1468-229X.1934.tb01791.x}}</ref>

 

Bu dövrdə alman xalqının əksər hissəsi [[Böyük Fransa inqilabı]] və [[millətçilik]] hərəkatından təsirləndi. 1832-ci ilin may ayında təşkil edilmiş [[Hambax festivalı]] alman xalqı arasında birlik, azadlıq və demokratiya meyillərini gücləndirən əsas hərəkat oldu. Avropada baş vermiş 1848-ci il üsyanları nəticəsində Fransada [[respublika]] elan olundu. Bu hərəkatın uğurla başa çatması ilə birlikdə alman intellektuallar və xalq da Almaniyada [[Almaniyada 1848-1849-cu illər inqilabı|inqilab]] başlatdılar. Başlanğıcda hökmdarlar tələb edilən liberal haqları təsdiqlədi. Prussiya kralı [[IV Fridrix Vilhelm]]ə bir neçə haqqı alınmış şəkildə krallıq təklif olunsa da, bunu qəbul etmədi. Ölümündən sonra onun yerinə hakimiyyətə [[I Vilhelm]] gəldi.

Kral I Vilhelm 1862-ci ildə [[Otto fon Bismark]]ı Prussiyanın baş naziri vəzifəsinə təyin etdi. Bismark 1864-cü ildə baş vermiş [[Danimarka]] ilə müharibə nəticəsində bəzi əraziləri ələ keçirdi. Prussiya qoşunları 1866-cı ildə [[Avstriya]] ilə müharibədə də qalib gələrək [[Şimali Alman İttifaqı]]nı yaratdı və Avstriyanı bu ittifaqa daxil etmədi. [[Fransa-Prussiya müharibəsi]]ndə fransızları məğlub etdikdən sonra, 1871-ci ildə [[Versal sarayı]]nda toplaşan alman şahzadələri Avstriya və İsveçrənin almandilli əraziləri istisna olmaqla, Almaniyanın bütün parçalanmış hissələrini vahid dövlətdə birləşdirərək [[Almaniya İmperiyası]]nın əsasını qoydular. Ölkənin qurucusu Prussiya Krallığı idi. İmperiyaya Hohentsollern sülaləsi başçılıq edirdi və ölkənin paytaxtı [[Berlin]] seçilmişdi.

 

İmperiyanın qurulması dövründə hakimiyyətdə olan [[I Vilhelm]] xarici siyasətdə Almaniyanı digər böyük dövlətlər kimi güclü vəziyyətə gətirmək üçün çalışmışdır. [[Fransa]]dan diplomatik olaraq uzaq durmağa çalışılmış və müharibədən çəkinilmişdir. [[II Vilhelm]]in hakimiyyəti dövründə isə Almaniya digər Avropa ölkələri kimi [[İmperializm|imperialist]] siyasət xətti tutmuş və bəzən müstəmləkələri məsələsində qonşu dövlətlərlə mübarizəyə girmişdir. 1879-cu ildə Almaniya ilə [[Avstriya-Macarıstan]] imperiyaları Rusiyanın mümkün müdaxiləsinə qarşı bir-birlərinə kömək etmək məqsədilə [[İkili ittifaq]] yaratmışdır. Oxşar şəkildə, [[Birləşmiş Krallıq]], [[Fransa]] və [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]] da Rusiyanın [[Balkanlar]]dakı maraqlarına qarşı Avstriya müdaxiləsi, həmçinin Almaniyanın Fransaya müdaxilə etməsi ehtimalına qarşı ittifaq yaratmışdır.<ref>Fulbrook 1991, pp.&nbsp;135, 149.</ref>

Almaniyanın [[İmperializm|imperialist]] siyasətinin ölkə xaricinə çıxması nəticəsində dövlət digər Avropa gücləri kimi Afrikanın bölüşdürülməsində iştirak etmişdir. 1884-cü ildə keçirilmiş [[Berlin konfransı]] zamanı [[Afrika]] ərazisi Avropanın böyük gücləri arasında bölünmüşdür. Həmin bölüşdürülmə nəticəsində Almaniyanın payına Alman Şərqi Afrikası, Alman Cənub-Qərbi Afrikası, Toqo və Kamerun düşdü.<ref>{{cite book |title=100 maps |year=2005 |publisher=Sterling Publishing |isbn=978-1-4027-2885-3 |editor=Black, John |page=202}}</ref> Sonradan, Almaniya öz müstəmləkə imperiyasının sahəsini genişləndirərək [[Sakit Okean]]da yerləşən Alman Yeni Qvineyası, Alman Mikroneziyası, Alman Samoası və Çin ərazisi hesab olunan Tszyao-Çjou körfəzini öz ərazilərinə daxil etdi. 1904 və 1907-ci illər aralığında Cənub-Qərbi Afrikanın (müasir [[Namibiya]]) alman müstəmləkə hökuməti müstəmləkə idarəçiliyinə qarşı üsyana qalxan yerli [[Herero və Namaka qətliamı|Herero və Namaka xalqlarına qarşı cəza tədbiri]] olaraq qətliam həyata keçirmişdir ki, bu da sonradan "İyirminci əsrin ilk soyqırımı" kimi tarixə keçmişdir. Ümumilikdə, təqribən yüz min insan, [[hererolar]]ın 80 faizi, [[nama (xalq)|namakalar]]ın isə 50 faizi qətlə yetirilmişdir.<ref>Olusoga, David and Erichsen, Casper W (2010). The Kaiser's Holocaust. Germany's Forgotten Genocide and the Colonial Roots of Nazism. Faber and Faber. {{ISBN|978-0-571-23141-6}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2015/apr/18/pope-francis-armenian-genocide-first-20th-century-namibia |title=Dear Pope Francis, Namibia was the 20th century's first genocide |last=Olusoga |first=David |date=18 aprel 2015 |website=The Guardian |publisher=The Guardian News and Media Limited |accessdate=18 may 2019 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160603191720/http://www.theguardian.com/commentisfree/2015/apr/18/pope-francis-armenian-genocide-first-20th-century-namibia |archivedate=3 iyun 2016}}</ref>