13:24, 29 may 2019 tarixindəki versiya redaktə Sura Shukurlu (müzakirə \| töhfələr) İnzibatçılar 26.726 redaktə Məzmunun genişləndirilməsi Teq: Vizual redaktor ← Əvvəlki redaktə		20:51, 29 may 2019 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar Turkmen (müzakirə \| töhfələr) Bürokratlar, İnzibatçılar 59.748 redaktə k Sofy2004 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Turkmen tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu. Teq: Geri qaytarma Sonrakı redaktə →
Sətir 1: ~~{{İş gedir}}~~[[Şəkil:Kashtanovaya pahotnaya pochva.jpg\|thumb\|Qonur torpaq]] '''Torpaq''' - [[Yer]] qabığının [[bitki]] bitən üst ~~münbit~~ qatı. == Tərifi == Sətir 35: Torpağın qranulometrik tərkibi və ya mexaniki tərkibi- (lat. Granulum - dənəcik) – Torpağı təşkil edən (diametrinə görə) müxtəlif ölçülü hissəciklərin faiz, yaxud çəki ilə ifadə olunan nisbi miqdarı. Torpağın [[Qranulometriya (qranulometrik tərkib)\|qranulometrik]] elementlər adlanan ayrı-ayrı hissəcikləri bir neçə fraksiya təşkil edir: 10 mm-dən iri hissəciklər daşlar, 10-5 mm-lik iri çınqıl, 5-3 mm-lik xırda [[çınqıl]], 3-1 mm-lik iri [[qum]], 1-05 mm-lik orta [[qum]], 0,5-0,25 mm-lik narın [[qum]], 0,25-005 mmlik [[toz]]<nowiki/>lu [[gil]], 005-0,01 mm-lik narın [[gil]], 0,01-0,005 mm-lik iri [[toz]], 0,005-0,001 mm-lik narın [[toz]] və 0,001 mm-dən kiçik hissəciklər isə lil adlandırılır. Bu fraksiyaları əksər hallarda qruplaşdırıraq 2 yerə ayırırlar: 0,01-dən kiçik hissəciklər – «fiziki [[gil]]»”, 001-dən böyük hissəciklər “fiziki qum”. Torpağın qranulometrik tərkibi onun müxtəlif fiziki təsirlərə münasibətini (qranulometrik və aqreqat tərkibi, strukturu, həcm kütləsi, məsaməliyi, hava, su, istilik, elektrik, radioaktivlik və s.) müəyyən edən xassələrdir. Torpağın [[Qranulometriya (qranulometrik tərkib)\|qranulometrik]] tərkibi [[Azərbaycan Respublikası]] [[torpaq]]<nowiki/>larında çox geniş diapazonda – [[qum]]<nowiki/>dan ağır [[gil]]<nowiki/>li tərkibə kimi dəyişir. Torpağın qranulometrik tərkibində bitkiçilikdə və əkinçilikdə çox böyük elmi-təcrübi əhəmiyyətə malikdir.<ref>[http://www.azkurs.org/qerib-memmedov.html?page=9 Torpaqların və torpaqəmələgətirən süxurların qranulometrik tərkibi. Qranulometrik elementlər, onların təsnifatı və xassələri]</ref> == Torpaq müxtəlifliyi == Tərkibindəki maddələrin miqdarına əmələgəlmə şəraitinə görə torpaq müxtəlif tiplərə ayrılır. Torpaq əmələ gətirən amillər hər hansı birinin dəyişməsi ilə torpağın xüsusiyyətləri də dəyişir. Odur ki, müxtəlif ərazilərin torpaqları da bir-birindən fərqlənir~~. Toprpaqlar təbii zonalar və relyefin hündürlük fərqinə görə müxtəlif cür yayılmışdır~~. ~~Hər bir təbii zonanın özünəməxsus təbiəti olduğundan onların xüsusi torpaq örtükləri də olur. Torpaqlar yer kürəsində aşağıdakı qanunuyğunluqla yayılmışdır:~~ * Ekvatorial meşələrdə və musson meşələrində qırmızı-sarı ferralit (lat. ferrium-dəmir) və laterit (lat. kərpic) torpaqlar geniş yayılmışdır. Günboyu yağan yağışlar torpağı yuyub maqmatik ana qayanı üzə çıxarır. Tərkibində alimininum və dəmir birləşmələri çox olan ana qaya torpağa qırmızı rəngi verir. Qırmızı torpaqlar buna görə də dəmirlə zəngin olur. * Qarışıq meşəlrdə çimli-podzol torpaqlar geniş yayılıb. * Savannalarda qırmızı-qonur torpaqlar yayılıb. * Çöl zonasında ən münbit - qara torpaqlar genış yayılıb. Bu torpağın belə münbit olmasının əsas səbəbi tərkibində humusun çox olmasıdır. Belə ki, birillik ot bitkiləri bitən çöllərdə bitkilər tezliklə çürüyüb torpağa qarışır. Və bu da torpağa qara rəngi verir. * Quru çöllər - nisbətən quru çöl və ya meşə-çöllərdə şabalıdı torpaqlar yayılıb. * Səhra və yarımsəhralar - belə zonalarda canlılar və rütubət az olduğundan torpaqda humus miqdarı çox azdır. Belə torpaqlar münbit deyil. * Codyarpaqlı meşə zonasında(Aralıq dənizi tipli) - qəhvəyi torpaqlar * Enliyarpaqlı meşələrdə isə torpaq qəhvəyi və ya qonurdur. * İynəyarpaqlı(tayqa) meşələrində münbit olmayan podzol(küləçalan) torpaqlar yayılıb. * Tundra və meşə tundrada qleyli torpaqlar yayılıb. Havanın yüksək rütubətli olması torpaqda nəmi artırır. Torpaq gilləşir və sıxlığı artır. Belə torpaqlar yapışqan olur və münbit deyil. ~~Dağlarda, qütb səhralarında torpaq olmur. Burada bəzən nazik təbəqə şəklində torpaqlar da yaranır ki, bu torpaqlar da ibtidai torpaqlar adlanır.~~ ~~<br />~~ == Torpaqəmələgəlmə == Torpaqəmələgəlmədə canlı orqanizmlərin, ilk növbədə yaşıl bitkilərin və mikroorqanizmlərin xüsusi rolu var. Onların fəaliyyətinin təsiri altında dağ süxurlarının torpağa çevrilməsi və münbitliyinin formalaşması ilə bağlı əhəmiyyətli proseslər, o cümlədən bitki qidasının əsasını təşkil edən küli elementlərin və azot birləşmələrinin konsentrasiyası, üzvi maddələrin sintezi və parçalanması, bitkilərin və mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyətinin məhsulları ilə dağ süxurlarının mineral birləşmələrinin qarşılıqlı təsiri və s. baş verir. <ref> Qərib Məmmədov. Torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyasının əsasları. Bakı, "Elm", 2007. 660 s.</ref> Sətir 114 ⟶ 97: Arid və semiarid landşaftlarda [[səhralaşma]] prosesinin inkişafı bilavasitə torpaq örtüyünün intensiv mənimsənilməsi, deqradasiyası, məhsuldarlığının aşağı düşməsi ilə bağlıdır. Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacında torpaq örtüyünün formalaşması və inkişafı landşaftın digər komponentləri kimi şaquli qurşaqlığa tabedir. Dağətəyi zonadan yüksək dağ zirvələrinə doğru allüvıal çəmən, boz-qonur, şabalıdı və onların müxtəlif şorakətli, şoran, dağ qara torpaqları, dağ-qəhvəyi meşə, dağ-qonur meşə, [[dağ]] çəmən torpaqları-bir-birini əvəz edir. Subalp və alp çəmənləri üçün dağ-çəmən torpaqlarının müxtəlif variantları səciyyəvidir. Kiçik Qafqazın 2500-3000 m mütləq yüksəkliklərində və bəzən daha yüksək sahələrində humusla yüksək dərəcədə təmin olunmuş (10%-dən çox) torflu dağ-çəmən torpaqları yayılmışdır. Səhralaşma prosesi arid və semiarid iqlim şəraitində inkişaf edən boz-qonur, boz, boz-çəmən, açıq şabalıdı və şabalıdı torpaqlarda daha intensiv baş verir. Boz-qonur və boz torpaqlarda humusun miqdarı 1,8-3,0% olub, intensiv şorlaşmaya məruz qalmışdır. Xüsusilə Kürboyu maili düzənliklərdə, dağətəyi massivlərdə, [[Ceyrançöl]] alçaq dağlığmda arid iqlim şəraitində şor süxurlar üzərində inkişaf edən torpaqlarda zəif məhsuldarlığa malik kolluqlar, yovşanlı-efemerli, daşdayanlı yarımsəhralar formalaşmışdır. Bu ərazilərdə şorlaşmış qrunt sularının səthə yaxın yerləşməsi də səhralaşmanı intensivləşdirən mühüm amillərdən biridir. Çökək ərazilərdə şor qrunt sularının səthə çıxması kiçik areallı şoranlıqlar yaradır. Şor süxurlar külək vasitəsilə həmin sahələrdən ətraf ərazilərə yayılaraq səhralaşma areallarını genişləndirir. Eroziyaya uğramış arid dağ yamaclarındakı torpaqlarda səhralaşma prosesi daha intensiv baş verir və çox vaxt çılpaqlaşmış ərazilər səhralaşma ocaqlarına çevrilir və belə sahələrin arealları ilbəil genişlənir. <ref>Hafizə Əskərova. Landşaftların səhralaşmasının fitocoğrafi xüsusiyyətlərinin tədqiqi. “ Elm və təhsil” Bakı-2012</ref> ~~== Torpaq eroziyasının səbəbləri ==~~ * Məişət tullantıları- Böyük şəhərlər böyük problemlər deməkdir. Dünya əhalisi getdikcə artır. Əhali artdıkca tələbat artır. Lakin hər bir məmulat vaxt getdikcə istismara uğrayır. Yaranan məişət tullantıları bəzən emal edilmədən birbaşa təbiətə atılır və ya məhv edilmək yerinə basdırılır. Lakin bu məişət tullantılarını çox vaxt kimyəvi üsullarla hazırlanmış sənaye məhsulları təşkil edir ki bu tullantılar torpaqda bəzən minilllərlə belə həll olmur. Məişət tullantıları torpaq əmələ gəlməsinin qarşısını alır və onları çirkləndirir. * Kənd təsərüffatında istifadə olunan gübrələr - Kənd təsərrüfatında gübrələrdən tez-tez istifadə olunur. Bu həm məhsulun miqdarını həm də keyfiyyətinin artırır. Lakin bəzən ifrat dərəcədə gübrələnmə torpaqları yararsız hala salır və torpaq şoranlaşır. Bu bəzən səhralaşmaya belə gətirir. ~~<br />~~ == Ədəbiyyat == === Azərbaycan dilində ===

Torpaq: Redaktələr arasındakı fərq