Vikipediya

I Hacı Gəray: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{Dövlət xadimi|azərbaycan dilində adı='''I Hacı Gəray'''|adın originalı=۱خاجى كراى‎‎‎|portret=|portretin ölçüsü=200300|izah=|titul=[[GəraylarKrım xanlığı|1. Krım xanı]]|dövr əvvəl=[[1441]]|dövr son=[[1456avqust]] [[1466]]|sələfi=''yoxdur''|xələfi=[[HeydərI Sahib Gəray]]|titul_2=İkinci səltənət dövrü|bayraq_2=Gerae-tamga.png|bayraq2_2=Gerae-tamga.png|dövr əvvəl_2=[[1456]]|dövr son_2=[[1466]]|sələfi_2=[[Heydər Gəray]]|xələfi_2=[[Nur Dövlət Gəray]]|titul_3=|bayraq_3=Gerae-tamga.png|bayraq2_3=Gerae-tamga.png|dövr əvvəl_3=|dövr son_3=|sələfi_3=|xələfi_3=|doğum tarixi=|doğum yeri=|ölüm tarixi=[[avqust]] [[1466]]|ölüm yeri=[[Bağçasaray]], [[Krım xanlığı]]|sülaləsi=[[Gəraylar]]|atası=Qiyasəddin Gəray|anası=|həyat yoldaşı=|uşaqları=[[Heydər Gəray]], [[I Məngli Gəray]] və [[Nur Dövlət Gəray]]|imzası=}}'''I. Hacı GirayGəray''' (d. [[Krımtatar30 dili|Krımnoyabr]] Tatarcası[[1397]]: I Hacı Giray) (d. ? - ö. [[avqust]] [[1466]]) -— [[Krım xanlığı]]<nowiki/>nın qurucusudur. Hacı Gəray,və [[ÇingizGəraylar|Gəraylar Xan]]ın oğullarından [[Cuçi xan|Cucisülaləsi]]<nowiki/>nin kiçikbanisi. oğluSülalənin Tokayadı Hacı Gəray Teymurunxanın soyundanadından gəlirgötürülüb.
 
== Həyatı ==
Ailəsi [[Çingiz xan]]<nowiki/>ın oğlu [[Cuçilər sülaləsi|Cucinin soyu]]<nowiki/>na mənsub olub, şəcərəsi tarixçilər tərəfindən fərqli variantlarda izah olunur.
Hacı Gəray atasının [[Krım]]<nowiki/>dakı taxt mübarizəsi sonunda [[Litva]]<nowiki/>ya köç etdiyi və Kral Vitold'un yanına sığındığı dövrdə dünyaya gəldi. Böyüdükdən sonra, Litva çarlığı və Şirin qəbiləsinin köməyiylə [[1441]] tarixində [[Qızıl Orda|Qızıl Orda dövləti]]<nowiki/>ndən müstəqil bir [[Krım xanlığı|Krım Xanlığı]]<nowiki/>nı qurdu.
 
Krımın müstəqilliyi üçün ilk dəfə Hacı Gərayın babası Daşdəmir xan mübarizə aparmışdır. Belə ki, Daşdəmir xan bu mübarizədə müvəqqəti də olsa, qalib gəlmiş, öz adına pul kəsdirib müstəqilliyini elan etmişdi. Ondan sonra oğulları Qiyasəddin və Dövlət Bərdi xanlar, [[Qızıl Orda|Qızıl orda imperiyası]] parçalandıqdan sonra [[Qazan xanlığı|Qazan]] bölgəsini ələ keçirən [[Uluq Məhəmməd]]<nowiki/>ə qarşı bu mübarizəni davam etdirdilər. Əmisi Dövlət Bərdi, [[1426]]-cı ildə xan ünvanıyla Misir sultanına elçi göndərərək səltənətini leqallaşdırmağa çalışdı. Ancaq bu mübarizədə məğlub olan atası və əmisi [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]]<nowiki/>na sığındı. [[Polyaklar|Polyak]] tarixi mənbələrinə görə, Qiyasəddinin burada dünyaya gələn oğlu məhz Hacı Gəraydır.
Hacı Gəray da digər xanlar kimi üzərində haqq iddia etdiyi [[Qızıl Orda|Qızıl Orda Dövləti]] taxtını ələ keçirmək üçün, Lehistan Kralı və Moskva Şahzadəsi ilə razılaşma etməkdən çəkinmədi. Bu arada, Kəfə [[Genuya]]<nowiki/>lılarına qarşı, [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı padşahı]] [[II Mehmed|II. Mehmed]] ilə də razılaşdı.
 
Hacı Gərayın Krım bölgəsini nə vaxt zəbt etdiyi bilinmir. [[Uluq Məhəmməd]]<nowiki/>in [[1428]]-cii ldə [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı sultanı]] [[II Murad]]<nowiki/>a yazdığı məktubda [[Bağçasaray]]<nowiki/>ın [[1427]]-ci ildə ələ keçirildiyi yazılır. Deməli, bu tarixdən təqribən bir neçə il sonra Hacı Gəray [[Krım xanlığı]]<nowiki/>nı ələ keçirdi. Bu mübarizədə onu yerli Şirin, Konrat və Barın qəbilələri dəstəklədi.
Hacı Gəray [[Gəraylar|Gəraylar Xanədanı]]<nowiki/>nın qurucusudur. [[Krım xanlığı|Krım Xanlığının]] simvolu olaraq [[Qızıl Orda|Qızıl Orda Dövləti]] bayrağı olan "tərəzi" simvoluna bənzəyən "Daraq damğa" simvolunu ilk istifadə edən xandır. Xanlığının mərkəzi olaraq günümüzdə Cufut Qalası yaxınlığında yerləşən Salacık kəndini seçmişdir.
 
Onun Krımda möhkəmlənməsinə aid bir digər rəvayətə görə isə, [[Uluq Məhəmməd]] bölgədəki idarəni itirərək geri çəkilmiş, [[1420]]-ci ildə Hacı Gəray xanlığın əsasını qoymuşdur. Ardından [[1429]]-cu ildə [[Qızıl Orda|Qızıl ordalılar]]<nowiki/>ı məğlub edərək Krım və ətraf bölgələri özünə tabe etmişdir. Ancaq bu rəvayət tarixi nöqteyi-nəzərdən mümkünsüzdür. Çünki [[1429]]-cu ildə əmisi Dövlət Berdi xan Krımda xan idi. Krımda onun adına ilk dəfə [[1441]] və [[1443]]-cü illərdə pul kəsilmişdir.
[[1466]]-cı ildə vəfat etmişdir. Hacı Gəray Xanın türbəsi, [[Krım]]ın tarixi paytaxtı [[Bağçasaray|Bağçasaray şəhəri]]<nowiki/>ndə, bu gün dövlət qəbiristanlığına çevrilən [[Zincirli mədrəsə|Zəncirli Mədrəsə]]<nowiki/>nin də olduğu sahədədir.
 
Hacı Gərayın bölgədəki ilk mübarizəsi Krım limanlarını əlində tutan [[Genuya respublikası|genuyalılar]]<nowiki/>la oldu. [[1434]]-cü ilin iyulunda onlara qarşı parlaq qələbə qazandı. Qələbənin ardından [[Kəfə|Kəfə qalası]]<nowiki/>nı mühasirəyə alsa da, lazımi döyüş sursatı olmadığından qısa zamanda geri çəkildi.
 
[[1454]]-cü ilin iyununda Hacı Gəray, [[Kəfə|Kəfə qalası]]<nowiki/>nı ələ keçirmək üçün [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı sultanı]] [[II Mehmed]]<nowiki/>lə ittifaq qurdu. 60 gəmidən ibarət [[Osmanlı Donanması|Osmanlı donanması]] dənizdən, 7 minlik süvari ordusuyla Hacı Gəray isə qurudan qalanı mühasirəyə aldı ([[14 iyul]] [[1454]]). Mühasirə uzun müddət davam etdi. Nəhayət, [[Genuya respublikası|genuyalılar]] Osmanlılara 3 min, Hacı Gəraya isə 1200 qızıl vergi verməyi təklif etdi və beləliklə, qala mühasirədən azad oldu. Çox keçmədən [[1456]]-cı ildə xanın böyük oğlu [[Heydər Gəray]] yerli əyanlar və [[Genuya respublikası|genuyalılar]]<nowiki/>ın dəstəyi ilə ayaqlandı. Ancaq cəmi 2 aylıq mübarizənin ardından məğlub oldu və ölkədən qaçdı. Bu hadisənin ardından Hacı Gəray [[Genuya respublikası|genuyalılar]]<nowiki/>la dostluq münasibətlərini qorudu.
 
[[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazı]] və [[polyaklar]]<nowiki/>la müttəfiq olan Hacı Gəray [[1445]]-ci ildə [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa kralı]] IV Kasimirlə ittifaq qurdu. Buna baxmayaraq öz ölkəsində yerli əyanlarla münasibətləri o qədər də yaxşı deyildi. [[Qızıl Orda|Qızıl orda]] xanı [[Toxtamış]]<nowiki/>ın nəvəsi Seyid Əhməd xan da rəqiblərindən biri idi. Hətta ona qarşı [[Böyük Moskva knyazlığı|Moskva knyazlığı]]<nowiki/>nı müdafiə etmiş, [[1465]]-ci ildə [[Moskva]] üzərinə səfərə çıxan Seyid Əhməd xanın ordusunu geri püskürtmüşdü.
 
Hacı Gərayın qurmuş olduğu [[Krım xanlığı]], [[şərqi Avropa]] və [[Qara dəniz]] siyasətində önəmli rol oynayırdı. [[1465]]-ci ildə [[Papa]] [[II Pavel]], elçi göndərərək [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlılar]]<nowiki/>a qarşı çıxılacaq xaçlı səfərinə onu da dəvət etmiş,ancaq Hacı Gəray bu təklifi qəbul etməmişdi.
 
[[1466]]-cı ilin [[avqust]]<nowiki/>unda vəfat edən Hacı Gəray [[Bağçasaray]]<nowiki/>da yerləşən türbəsinə dəfn edildi. Ardında taxt uğrunda mübarizə aparan 8 övlad qoyan Hacı Gəray sağlığında bir çox mədrəsə və məscid inşa etdirmişdir.
 
== Övladları ==
Adı bilinən övladları aşağıdakılar:
 
* [[Heydər Gəray]]
* [[Nurdövlət Gəray]]
* [[I Məngli Gəray]]
* Özteymur Gəray
* Qutluq-zaman Gəray
* Dövlətyar Gəray
* Yağmurçi Gəray
* Gildüş Gəray
 
== Mənbə ==
* Howorth, Henry Hoyle (1880) ''History of the Mongols, from the 9th to the 19th Century Patt 2 Division 1)'', Londra:Longman Green & co. History of the Mongols, from the 9th to the 19th century (İngilizce)
* "Hansaray" websitesinde Giray Hanedanı Kırım Hanları (İngilizce)
 
* Ebülgāzî Bahadır Han, Şecere-i Türk, Kazan 1824, s. 96, 97, 100, 178.
* Müneccimbaşı, Sahâifü’l-ahbâr, II, 697-698.
* Abdülgaffar Kırımî, Umdetü’t-tevârih (nşr. Necib Âsım, TTEM ilâvesi), İstanbul 1343, s. 259, 276.
* Halim Giray, Gülbün-i Hânân, İstanbul 1327, s. 3, 6.
* V. D. Smirnov, Krimskoe Khanstvo pod Verkhovenstvom Ottomanskoy Porti do Naçala XVIII. Veka, St. Petersburg 1887, I, 218.
* A. K. Markov, Inventarniy Katalog Musul’manskikh Monet Imperatorskago Ermitaja, St. Petersburg 1896, s. 534.
* S. Lane-Poole, Düvel-i İslâmiyye (trc. Halil Edhem), İstanbul 1345, s. 367-372.
* A. A. Vasiliev, The Goths in the Crimea, Cambridge 1936, s. 220.
* Hasan Ortekin, Kırım Hanlarının Şeceresi, İstanbul 1938, s. 3-10.
* Akdes Nimet Kurat, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde Altın Ordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına Ait Yarlık ve Bitikler, İstanbul 1940, s. 62-80.
* a.mlf., IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, s. 207-211.
* Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş (İstanbul 1946), İstanbul 1970, I, 352-355.
* Muzaffer Ürekli, Kırım Hanlığının Kuruluşu ve Osmanlı Himayesinde Yükselişi: 1441-1569, Ankara 1989, s. 1-14.
* L. Colli, “Khadji Girey Khan i Ego Politika”, Izvestiya Tavr. U Arkh. Komm., sy. 50, Simferopol 1913, s. 113-121.
* Abdullahoğlu Hasan, “Ceneviz Menbalarına göre XV. Asırda Kırım Hanlığı”, AYB, sy. 10 (1932), s. 336, 376.
* Halil İnalcık, “Hâcî Giray”, İA, V/1, s. 25-27.
* a.mlf., “Giray”, EI2 (İng.), II, 1112-1114.
* a.mlf., “Had̲j̲d̲j̲ı Giray”, a.e., III, 43-45.
{{Krım xanları}}
 
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/I_Hacı_Gəray"